EDYCJA II

Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2015

EDYCJA II

Autorzy: Monika Baran, Paweł Baranowski, Anna Gilla, Katarzyna Gilla, Marek Kozłowski, Julita Kryńska, Jakub Kryński, Agnieszka Leśny, Zuzanna Machalska, Edyta Mantorska, Alicja Pacewicz, Piotr Pacewicz, Justyna Polanowska, Arkadiusz Przywara, Monika Rosińska, Katarzyna Rymarek, Michał Sumara, Konrad Tulej, Martyna Witkowska, Anna Wojtalewicz, Zespół programu WF z Klasą.

W publikacji wykorzystano fragmenty następujących materiałów:

– blogi uczestników programu WF z Klasą: blogiceo.nq.pl/wfzklasa.

Zdjęcia: Jakub Kiljan, uczestnicy programu WF z Klasą

Redakcja: Justyna Polanowska Korekta: Iga Kruk-Żurawska

Projekt graficzny i skład: Beata i Michał Cyruchin Złożono krojami Bariol (Atipo) i Fira Sans (Mozilla).

ISBN: 978-83-64602-63-4

3

CZĘŚĆ I. MATERIAŁY EKSPERCKIE

PORADNIKI

Sportowy Okrągły Stół (SOS) – co to jest?

SOS – jak przygotować uczestników Lokalna Akcja Sportowa (LAS) – co to jest?

LAS z Klasą

SOS i LAS dla kontynuujących udział w programie

Rozruszaj malucha. Jak prowadzić WF w ramach edukacji wczesnoszkolnej Sportowe zajęcia pozalekcyjne. Aktywizacja różnych grup wiekowych na przykładzie zajęć z tenisa stołowego

Jak pracować z uczniem z zaburzeniami ze spektrum autyzmu?

SCENARIUSZE LEKCJI

Sztuka cyrkowa na lekcji WF Pedagogika przygody Crossfit

Pomysłowa rozgrzewka

BLOGI W PROGRAMIE WF Z KLASĄ Blog – co to jest?

Jak wykorzystać blog do celów promocyjnych?

11

13 13 15 22 22 26 28

33 39

47 47 51 56 61

71 71 72

4

CZĘŚĆ II. DOBRE PRAKTYKI,

CZYLI NAJLEPSZE POMYSŁY NAUCZYCIELI WF-U

Sportowy Okrągły Stół Lokalna Akcja Sportowa Rozruszaj rodziców WF dla dziewczyn

Ruch na lekcjach i aktywne przerwy

Wsparcie dla nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej WF dla mniej wysportowanych

Odwrócona lekcja

Sprawdzaj postępy i predyspozycje TIK na WF-ie

WF poza szkołą/salą gimnastyczną Innowacyjne zajęcia pozalekcyjne Sport receptą na sukces

NOTATKI

77

79 81 83 84 86 88 90 91 93 95 97 100 102 104

5

KIM JESTEŚMY?

WF

z Klasą to program Centrum Edukacji Obywatelskiej realizowany przy wsparciu „Gazety Wyborczej”

i portalu Sport.pl. Działania współfinansuje Ministerstwo Sportu i Turystyki. Program jest objęty ho- norowym patronatem Ministra Sportu i Turystyki, Minister Edukacji Narodowej oraz Ministra Zdrowia.

Działania w roku szkolnym 2014

2015 realizowane były przy wsparciu partnerów Disney

i

.

Centrum Edukacji Obywatelskiej

od ponad dwudziestu lat współpracuje ze szkołami, co pozwoliło nam rozpoznać potrzeby dyrektorów, nauczycieli i uczniów. W programie

z Klasą korzystamy z wieloletniego doświadczenia

i od 2013 roku wspieramy i inicjujemy zmianę w podejściu do lekcji

. Wierzymy, że wspólnie możemy kształcić otwartych, świadomych i ak- tywnych młodych ludzi. Od 2013 w roku w Programie łącznie było z nami blisko 3000 szkół, 10 000 nauczycieli i 400 000 uczniów z całej Polski – razem zmieniamy

na lepsze i kształ- tujemy zdrowe nawyki na całe życie.

CO ROBIMY?

Program

z Klasą wspiera nauczycieli wychowania fizycznego i inspiruje ich do prowadzenia bardziej zróżnicowanych, atrakcyjnych i innowacyjnych lekcji. Wierzymy, że to najlepsza droga do zwiększenia aktywności dzieci i młodzieży oraz podniesienia prestiżu

-u i frekwencji na lek- cjach.

z Klasą to:

➢

dla każdego: aktywizujemy uczniów mniej sprawnych, promujemy równe traktowanie chłopców i dziewczynek, uczniów z chorobami cywilizacyjnymi, z niepełnosprawnościami;

to

, który wyrównuje szanse dzieci i młodzieży w dostępie do atrakcyjnej oferty zajęć.

➢ Sportowy region: otwieramy szkołę i promujemy ją jako lokalne centrum sportowe; angażu- jemy nauczycieli innych przedmiotów, włączamy rodziców, rozwijamy współpracę z Orlikami i obiektami sportowymi.

➢ Sport rzeźbi charakter: sport to również współpraca, zespołowość, zasady fair play, budowa- nie kompetencji społecznych, kształtowanie charakteru i poczucia własnej wartości.

➢ Moda na zdrowie: promujemy zdrowy tryb życia, zdrowe odżywianie oraz rewolucję w szkol-

nych sklepikach; wspieramy nauczycieli

-u w realizacji edukacji zdrowotnej.

6

DLACZEGO TO ROBIMY?

Spada poziom aktywności fizycznej dzieci i młodzieży; badania wskazują, że polskie dzieci tyją najszybciej w Europie. Jesteśmy przekonani, że lekcje

prowadzone w mądry i nowoczesny sposób są szansą na odwrócenie tego niebezpiecznego zjawiska. Kształtowanie w uczniach na- wyku regularnego uprawiania sportu jest tak samo ważnym zadaniem szkoły, jak uczenie samo- dzielnego myślenia. Szkoła nie może być nastawiona tylko na promowanie sportowych talentów w kilku wybranych dyscyplinach. Jeśli lekcje

są monotonne lub wiążą się z nadmiernym stre- sem, biciem rekordów i ciągłą rywalizacją, mogą na całe życie zniechęcić do aktywności ruchowej.

Nasz Program pokazuje, że

może być przyjemnością dla każdego. Podkreślamy, że wycho- wanie fizyczne to nie tylko sport, lecz także zdrowy tryb życia i zdrowe odżywianie.

to również przestrzeń budowania kapitału społecznego. Ministerstwo Edukacji Narodowej ogłosiło rok szkol- ny 2015

2016 Rokiem Otwartej Szkoły. W programie

z Klasą od kilku lat otwieramy szkołę poprzez

, włączając społeczność szkolną i lokalną w sportowe życie szkoły.

KIM SĄ UCZESTNICY PROGRAMU?

Zarówno edycja pilotażowa, jak i pierwsza i druga edycja programu spotkały się z ogromnym zainteresowaniem ze strony szkół. Dotychczas do działań włączyło się łącznie blisko trzy tysiące placówek ze wszystkich poziomów edukacyjnych. Udało nam się wspólnie wiele zrobić, ale żeby zmiany były trwałe, Program musi działać długofalowo. Dla szkół, które uczestniczyły w poprzed- nich edycjach, przygotowaliśmy nowe zadania, jeszcze więcej innowacyjnych zajęć i działań akty- wizujących uczniów. Szkoły, które dopiero rozpoczynają swoją przygodę z

-em z Klasą, mogą płynnie włączyć się w program, wykorzystując doświadczenia nauczycieli działających z nami w latach szkolnych 2013

2014 oraz 2014

2015.

CO WF Z KLASĄ ZMIENIŁ W POLSKICH SZKOŁACH DO TEJ PORY?

Wszystkie zmiany wymagają czasu, jednak przeprowadzone przez nas badania wskazują, że dzięki

zaangażowaniu współpracujących z nami nauczycieli lekcje

stały się ciekawsze, bardziej uroz-

maicone, a uczniowie chętniej w nich uczestniczą. Dzięki naszemu programowi szkolny

prze-

7

staje kojarzyć się z nudą i rutyną, a niecodzienne dyscypliny sportu takie jak kin-ball, joga, zumba, crossfit czy sztuka cyrkowa zagościły w wielu polskich szkołach.

O CZYM PRZECZYTASZ W TYM PRZEWODNIKU?

Centrum Edukacji Obywatelskiej koordynuje pracę szkół i zapewnia nauczycielom dostęp do ma- teriałów, scenariuszy lekcji i poradników opracowanych przez ekspertów. Umożliwia też wymianę doświadczeń z innymi uczestnikami przy użyciu sprawdzonych w wielu programach blogów na- uczycielskich, w których szkoły opisują swoje działania. W publikacji

z Klasą. Dobre prakty- ki. Edycja

prezentujemy wybrane poradniki, scenariusze lekcji i dobre praktyki wypracowane przez nauczycieli, ekspertów i zespół prowadzący

z Klasą w roku szkolnym 2014

2015. Pu- blikacja zamyka drugą edycję programu i jednocześnie wprowadza w kolejną, realizowaną w roku szkolnym 2015

2016. To już druga edycja przewodnika. W tym roku rozbudowaliśmy jego część praktyczną – z konkretnymi pomysłami i inspiracjami na atrakcyjne i zróżnicowane lekcje

. To zasługa nauczycieli, którzy są autorami Dobrych Praktyk publikowanych na blogach.

edycja pu- blikacji stanowi rozszerzenie pierwszej o nowe materiały. Jednocześnie może być traktowana jako osobna, integralna całość. Przewodnik został opracowany przede wszystkim z myślą o nauczy- cielach

, jednak prezentowane w nim materiały mogą okazać się pomocne dla nauczycielek i nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej, a także nauczycieli innych przedmiotów.

W pierwszej części publikacji prezentujemy materiały eksperckie

-u z Klasą, poświęcone mię- dzy innymi organizacji

i

, wykorzystaniu prowadzonych w Programie blogów do działań promocyjnych, metodom pracy z najmłodszymi uczniami, organizacji sportowych zajęć pozalek- cyjnych oraz pracy z dziećmi z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Na kolejnych stronach za- mieściliśmy cztery scenariusze lekcji, które pomogą w realizacji założeń programu

z Klasą.

W drugiej części przewodnika wybraliśmy dwadzieścia sześć Dobrych Praktyk

, czyli działań

podejmowanych i opisanych na blogach przez nauczycieli biorących udział w programie. Wszystkie

zamieszczone w publikacji Dobre Praktyki zostały dopasowane do wymagań realizacji poszcze-

gólnych zadań w trzeciej edycji Programu. Pamiętaj, że jeszcze więcej poradników i scenariuszy

lekcji opracowanych zarówno przez ekspertów, jak i naszych nauczycieli

, znajdziesz na stronie

internetowej www.wfzklasa.pl w zakładce „Materiały”.

8

JAK OTRZYMAĆ ZALICZENIE PROGRAMU?

Aby otrzymać zaliczenie Programu, szkoła powinna zrealizować następujące zadania:

1. Sportowy Okrągły Stół

. Zorganizujcie debatę dotyczącą udoskonalenia zajęć spor- towych i rekreacyjnych w szkole. Porozmawiajcie o tym, jakie oczekiwania mają uczniowie, a jakie nauczyciele. Wspólnie wybierzcie zadania do realizacji w Programie.

2. Lokalna Akcja Sportowa

. Istotą

jest włączenie do działań społeczności lokalnej, innej zaprzyjaźnionej szkoły lub pobliskiego obiektu sportowego. Możecie sami zorganizować sportowe wydarzenie albo aktywnie włączyć się w większą akcję ogólnopolską (np. Polska biega, Polska na rowery).

3. Co najmniej dwa zadania do wyboru lub ścieżka edukacyjna. Każda szkoła wybiera z puli opracowanej przez

jedno zadanie w semestrze (dwa zadania w roku szkolnym) lub jedną całoroczną ścieżkę edukacyjną. Zadania i ścieżki edukacyjne odzwierciedlają cele i misję pro- gramu

z Klasą. Mają różny stopień trudności. Są sformułowane w taki sposób, aby szkoła mogła dostosować je do swoich indywidualnych potrzeb, warunków i możliwości, a także do poziomu edukacyjnego uczniów. Zadania w trzeciej edycji Programu:

➢ Rozruszaj rodziców,

➢

dla dziewczyn,

➢ Ruch na lekcjach i aktywne przerwy,

➢ Wsparcie dla nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej,

➢

dla mniej wysportowanych,

➢ Odwrócona lekcja,

➢ Sprawdzaj postępy i predyspozycje,

➢

na

-ie,

➢

poza szkołą

salą gimnastyczną,

➢ Innowacyjne zajęcia pozalekcyjne,

➢ Sport receptą na sukces.

9

Ścieżki edukacyjne to nowy, bardziej zaawansowany element programu. Będą realizowane w formie projektu edukacyjnego, składającego się z kilku zadań rozpisanych na cały rok szkolny.

Są zgodne z aktualną podstawą programową kształcenia ogólnego – dostarczają nauczycielom pomysły i materiały do realizacji jej najważniejszych elementów. W trzeciej edycji szkoły będą mogły wybrać ścieżkę zdrowotną lub regionalno-turystyczną.

Pełny opis zadań i ścieżek edukacyjnych wraz ze wskazówkami dotyczącymi ich realizacji znaj- dziesz na stronie programu www.wfzklasa.pl w zakładce „Dla uczestników”.

DOKUMENTACJA DZIAŁAŃ NA BLOGU

Blog to rodzaj strony internetowej zawierającej odrębne, uporządkowane chronologicznie wpisy (sportowa kronika szkoły). To promocja dla szkoły, a dla wszystkich źródło dobrych praktyk. W na- szym Programie nauczyciel zakłada konto na specjalnej platformie i opisuje podjęte w szkole działania związane z wykonywaniem zadań programowych. Wpisy mogą być komentowane przez innych uczestników. Moderatorzy

-u z Klasą czytają wpisy, komentują, zamieszczają wskazówki i wybierają najciekawsze z nich, tworząc tym samym zbiór Dobrych Praktyk – rozwiązań zasłu- gujących na szczególną uwagę. Rozbudowane opisy wybranych Dobrych Praktyk zamieściliśmy w ostatniej części przewodnika.

Informacje o działaniach szkół, najaktywniejszych uczestnikach i innowacyjnych pomysłach docie- rają do opinii publicznej między innymi za pośrednictwem „Gazety Wyborczej”, portalu interneto- wego Sport.pl, radia oraz innych mediów.

Szczegółowych informacji udzieli Państwu:

ZESPÓŁ PROGRAMU WF Z KLASĄ

tel.: 22 825 01 81 wew. 119

Więcej materiałów

znajdziesz na naszej stronie

www.wfzklasa.pl

➥

w zakładce „Materiały”

10

Tym znaczkiem opatrzone są teksty zawierające konkretne ćwiczenia i pomysły, które możesz zastosować na lekcji WF .

ĆWICZENIA

część i

13

Sportowy Okrągły Stół

to ogólnoszkolna debata na temat udoskonalania zajęć sportowych i rekreacyjnych. Jest to zadanie obowiązkowe w semestrze zimowym dla wszystkich uczestników Programu.

Sportowy Okrągły Stół to moment kluczowy dla pro- gramu, pozwoli on zdiagnozować faktyczny stan lekcji WF w szkole oraz określić potrzeby i kierunek pożą- danych zmian.

Główne pytania, jakie powinny zostać postawione w trakcie debaty, to:

➥ Co konkretnie chcemy poprawić?

➥ Co możemy zrobić, aby było lepiej?

➥ Jakiego wsparcia potrzebujemy?

➥ Co możemy zrobić własnymi siłami?

➥ Czego potrzebujemy z zewnątrz?

Uczestnikami dyskusji powinni być nauczyciele, ucz- niowie oraz dyrekcja szkoły.

Debata może, a nawet powinna, być współprowadzona przez uczniów, ważne jednak, by nad jej przebiegiem czuwał koordynator lub nauczyciel wspomagający zgło- szony do Programu. Należy też znaleźć osobę (lub oso- by), która będzie pełniła funkcję sekretarza – oczywiście powinna ona mieć do dyspozycji komputer lub inne na- rzędzie, aby zapisać wnioski z dyskusji, pomysły, najważ- niejsze punkty do dalszej pracy.

Proponujemy następujący przebieg debaty:

1. Otwarcie i przywitanie.

Koordynator (lub inny nauczyciel, a może nawet dyrek- tor szkoły) otwiera debatę i przypomina, że jej celem

jest rozmowa o sposobie udoskonalania zajęć sporto- wych i rekreacyjnych w szkole, a także wspólne podję- cie decyzji, jaką aktywność (zadania semestralne) będą realizować nauczyciele i uczniowie w ramach programu WF z Klasą.

Uwaga – ważne, żeby stworzyć atmosfe- rę, w której każdy uczeń i nauczyciel bę- dzie mógł swobodnie wyrazić swoją opinię czy swój pomysł na nowoczesne i mądre lekcje WF.

Szkoła Podstawowa nr 44 im. UNICEF w Bytomiu

14

2. Dyskusja „+” i „-”.

W ramach wprowadzenia do dyskusji uczniowie i nauczyciele podzieleni na zespoły zastanawiają się, jak do tej pory były prowadzone lekcje WF: co było wartościowe, a nad czym warto popracować. Rzecz- nicy zespołów krótko podsumowują wypracowane wnioski – plusy i minusy (na przykład spisane na flip- chartach, komputerach lub samoprzylepnych kar- teczkach).

Wnioski powinny zostać zebrane przez sekretarza de- baty lub inną wyznaczoną wcześniej osobę tak, by spo- łeczność szkolna mogła się do nich odnieść w ciągu następnych miesięcy udziału w Programie.

3. Dzielenie się pomysłami – nieskrępowane dzie- lenie się problemami i pomysłami na zmiany.

Dyskusja w podzespołach (lub na forum, gdy grupa debatująca jest mniejsza), podczas której uczniowie i nauczyciele przedstawiają propozycje udoskonale- nia lekcji WF tak, aby były one ciekawsze, bardziej no-

woczesne i atrakcyjne dla uczniów. Podczas dyskusji uczestnicy wspólnie zastanawiają się, czy i jak można te postulaty zrealizować, biorąc pod uwagę aktualne możliwości szkoły. Rzecznicy zespołów przedstawiają na forum wypracowane propozycje.

4. Wybór zadań semestralnych.

Na zakończenie spotkania, na podstawie wniosków z dyskusji uczestnicy debaty wybierają zadania pro- gramowe, które będą realizować w danym semestrze.

Wskazane jest, by w debatę i podejmowanie decyzji włączyć jak największą liczbę uczniów. Przy niektórych pytaniach można zaproponować głosowanie, a jego wyniki traktować jako rozpoznanie problemu, nie jako podjęcie wiążącej decyzji. Debata ma na celu nie tylko znalezienie konkretnych rozwiązań problemów szkol- nych, lecz także wysłuchanie głosów uczniów. Uczest- nictwo młodzieży w debacie spowoduje wzrost zainte- resowania zajęciami i zwiększy motywację do udziału w lekcjach. Ważne, by podjęte podczas debaty decyzje faktycznie wprowadzić w życie. W przypadku niepod- jęcia żadnych działań uczniowie będą rozczarowani i zniechęceni.

Po debacie sekretarz we współpracy z koordynato- rem i osobą wyznaczoną do prowadzenia bloga szko- ły powinni opublikować wypracowane pomysły i po- stulaty wraz ze zdjęciami z wydarzenia.

Dyskusję można także przenieść do sieci i komen- tować na blogu propozycje przedstawione przez po- szczególne zespoły. Taka dyskusja powinna trwać przez cały okres realizowania zadań programowych:

blog szkolny prowadzony jest także po to, by ucznio- wie mogli śledzić bieżące wpisy i dodawać komen- tarze.

Uwaga!

Dobrym pomysłem jest rozpoczęcie dys- kusji wcześniej w klasach, podczas godzin wychowawczych lub lekcji WF.

Dlaczego?

➢ W ten sposób uczniowie mają więcej cza- su, aby przemyśleć swoje propozycje.

➢ Bardziej nieśmiali uczniowie są odważ- niejsi w wyrażaniu swoich opinii w mniej- szych i dobrze im znanych grupach.

➢ Każdy uczeń ma pewność, że jego głos jest usłyszany i zanotowany (nie musi martwić się, że na forum zostanie nie- zauważony lub pominięty).

15

Materiały eksperckie Poradniki.

Opracowali: Jakub Kryński, psycholog Katarzyna Rymarek, politolożka Uzupełniła: Anna Gilla, WF z Klasą

Poniższy poradnik pomoże wam przygotować debatę szkolną na temat udoskonalenia zajęć

. Znajdziecie w nim:

➥ proste pomysły na zaangażowanie uczniów w debatę,

➥ problemy, jakie mogą się pojawić w trakcie realizacji Programu,

➥ wskazówki dotyczące samej debaty (zwróćcie szczególną uwagę na sformułowania pytań, które możecie zadawać uczniom w jej trakcie).

➥ JAK PRZYGOTOWAĆ SIEBIE I UCZNIÓW DO DEBATY

Przygotujcie uczniów do debaty w trakcie godzin wy- chowawczych lub lekcji WF.

Pamiętajcie: to w czasie przygotowań możecie zrobić najwięcej – zyskać zaufanie swoich podopiecznych i zebrać od nich szczere opinie.

Pokażcie uczniom, że potraficie swobodnie rozma- wiać o swoich lekcjach, cierpliwie wysłuchać ich opinii (zarówno pozytywnych, jak i tych mniej pochlebnych), a ogólne lub chaotyczne komentarze zamienić na real- ne i konkretne postulaty. Wasze doświadczenie w pracy z grupą jest nieocenione, więc zaufajcie waszym umie- jętnościom! Zastanówcie się wcześniej, co wy sami, jako nauczyciele WF, chcielibyście zmienić w lekcjach, żeby były ciekawsze i bardziej atrakcyjne dla uczniów i uczennic. Podzielcie się z nimi swoimi spostrzeżeniami – niech widzą, że staracie się odpowiadać na ich potrze- by, myślicie o tym, co można zrobić lepiej i nie boicie się zmian. To powinno wzmocnić ich zaufanie do was i spra- wić, że sami chętniej podzielą się swoimi pomysłami.

Aby zapoznać uczniów z założeniami programu WF z Klasą, możecie wykorzystać krótką prezen- tację przygotowaną przez CEO (www.wfzklasa.pl w zakładce „O programie” ➜ „Opis programu”, link:

http://www.ceo.org.pl/pl/wf/news/opis-programu).

Im więcej powiecie uczniom o Programie, tym bardziej będą się czuli zaangażowani w jego realizację. Rozma- wiajcie z nimi o celach Programu. Uświadomcie im, że na tym etapie są najważniejsi, że to oni są eksper- tami, a celem debaty jest poznanie ich opinii.

Zwróćcie szczególną uwagę na osoby, które nie lubią lekcji WF i zdają się nimi nie interesować. Powiedzcie im, że program dotyczy ich w szczególności:

Macie szansę powiedzieć o tym, czego nie lu- bicie w lekcjach ^WF i co chcielibyście zmienić.

Zespół Szkół nr 1 w Limanowej

16

➥ JAK PRZYGOTOWAĆ DEBATĘ

JAK ZORGANIZOWAĆ PRZESTRZEŃ?

To, jak zorganizujecie przestrzeń debaty, będzie miało wpływ na jej przebieg. Najlepiej, żeby uczniowie czuli się swobodnie, to pozwoli im szczerze się wypowia- dać. Wybierzcie odpowiednio dużą salę, może być to sala gimnastyczna. Zadecydujcie, czy uczniowie mają siedzieć na podłodze, czy na krzesłach: siedze- nie na podłodze jest niekrępujące, z drugiej strony ustawienie krzeseł w sali gimnastycznej sugeruje, że debata jest ważnym wydarzeniem w życiu szkoły.

Najlepsze są układy koła/półkola. Niekorzystne jest

ustawienie konfrontacyjne – np. wszyscy nauczy- ciele siedzący naprzeciwko uczniów. Przestrzeń po- winna pokazywać, że dyskusję prowadzicie wszyscy razem i że każdy głos jest tak samo ważny.

WIEK UCZNIÓW

Większość zawartych w Poradniku wskazówek odwo- łuje się do wszystkich grup wiekowych uczniów. Wyjąt- kiem są pierwsze klasy szkoły podstawowej. W przy- padku najmłodszych uczniów warto dodatkowo:

STEREOTYPY, KTÓRE MOGĄ PRZESZKADZAĆ W DOBREJ KOMUNIKACJI

STEREOTYP 1: Nauczycieli nie obchodzi to, cze- go chcą i tak naprawdę potrzebują uczniowie.

Nie są w stanie zrozumieć ich punktu widzenia.

STEREOTYP 2: Dzieci i młodzież nie potrafią my- śleć realistycznie, a jedynie w kategoriach tego, co chcą. Dlatego często mają nierealne oczeki- wania.

Porozmawiajcie z uczniami o tym, jak te stereo- typy wpływają na komunikację między nauczy- cielami a uczniami, czy są prawdziwe i co moż- na zrobić, żeby nie przeszkadzały w debacie.

Zwróćcie uwagę, że uczniowie są na gorszej po- zycji negocjacyjnej, ponieważ to nie oni będą podejmować ostateczne decyzje. Może to być czynnik zniechęcający ich do zabierania głosu.

➢ w trakcie debaty podzielić uczniów na mniej- sze grupy dyskusyjne,

➢ przygotować scenariusze pytań, jakie mogą zadawać moderatorzy grup,

➢ wprowadzić więcej zasad do burzy mózgów, np. podnoszenie ręki,

➢ zastosować inne metody zabierania głosu, np. głosowanie za pomocą kolorowych kar- teczek, głosowanie nad propozycjami z puli wcześniej wybranych postulatów do realiza- cji i propozycji zmian, lub umożliwić dzie- ciom plastyczną formę ekspresji, np. po- przez przygotowanie prac plastycznych z ich wymarzoną lekcją WF.

PAMIĘTAJ! Im młodsi uczniowie, tym debata powinna być krótsza.

17

Materiały eksperckie Poradniki.

➥ KOMUNIKACJA W POSZCZEGÓLNYCH ETAPACH DEBATY

Na początku debaty poinformujcie uczestników, jakie są jej zasady, jaki będzie jej przebieg i jak długo potrwa.

Uczniowie będą bardziej zmotywowani do pracy, jeśli poznają szczegóły.

DIAGNOZA SYTUACJI

Pierwszym etapem debaty jest ustalenie kwestii, które należy omówić. Dużo zależy od prowadzącego debatę.

Musi on(a) podsumowywać wypowiedzi uczestników i tak je formułować, by były konstruktywne. Musi tak- że umiejętnie dopytywać o konkrety. Jeśli problem jest precyzyjne zdefiniowany i rozłożony na elementy, staje się znacznie prostszy do rozwiązania.

Rozpocznijcie dyskusję na trudne tematy, np. opiszcie hipotetyczny przypadek, żeby uczniowie nie musieli mówić o sobie.

Kiedy młodzi ludzie dorastają, na ^WF-ie czasem jest trudno – jakie problemy mogą się pojawić?

Ważne: Nie spierajcie się ze stanowiskiem uczestni- ka, dowiedzcie się, co za nim stoi.

Jaką uczeń sygnalizuje potrzebę?

Zawsze zadawajcie pytanie: „dlaczego?”

Pamiętajcie, żeby mówić też o tym, co już teraz podoba się na WF-ie (np. atmosfera, sala, wycieczki na basen).

To ważne informacje, które często pomijamy, skupiając się na krytyce.

CELE DEBATY

Ustalanie celów jest bardzo ważne. Dobrze sformuło- wane cele mają wpływ na całą debatę. Możecie w jej

ETAPY DEBATY

1. DIAGNOZA SYTUACJI – jak teraz wyglądają lekcje WF? Jakie są ich mocne i słabe strony?

2. CELE DEBATY – poznanie opinii/potrzeb uczniów, zebranie pomysłów, rozwiązań.

3. BURZE MÓZGÓW – rozwiązania problemów.

4. PROJEKTOWANIE ROZWIĄZAŃ – proces eli- minacji i ulepszania pomysłów. Konfron- towanie z celami. Zwróćcie uwagę, żeby rozwiązania były konkretne i realistyczne.

5. PODSUMOWANIE

Zbyt ogólne sformułowanie problemu:

Uczniowie nie lubią lekcji WF. Konkretne sformułowanie:

Uczniowie nie lubią nieprzyjemnych szat- ni, przeszkadza im brak zasłonek w prze- bieralni; w zimie na sali gimnastycznej jest zbyt zimno; lekcje WF zawsze wyglą- dają tak samo, itp.

Uczeń mówi:

Ja po prostu nienawidzę WF-u i już!

Zapytajcie:

Dlaczego? Co dokładnie ci przeszkadza?

Czego ci brakuje?

18

trakcie odwoływać się do nich. Jeśli są formułowane wspólnie z uczniami, to oni będą się z nimi chętniej utożsamiać. Cele spiszcie na tablicy/flipcharcie, będą przyciągały uwagę uczestników i pomagały w porząd- kowaniu toku debaty.

Jeśli ktoś zbacza z tematu, można się na nie powołać.

Poczekaj, spójrzmy na nasze cele, czy sądzisz, że Twoje rozwiązanie będzie realizowało któryś z nich?

BURZE MÓZGÓW

Burza mózgów polega na swobodnej wymianie po- mysłów. Na tym etapie najważniejsze jest pokazanie uczestnikom, że ich pomysły nie są cenzurowane.

Jednak możliwe, że sami uczestnicy będą mówili:

To głupi pomysł! Co ty wymyślasz?! W takiej sytu- acji mów:

W tym momencie wszystkie pomysły są dobre.

Pozycja moderatora burzy mózgów jest trudna. Mode- rator powinien starać się być bezstronny i nie angażo- wać się w konflikty, np. pomiędzy dyrekcją a uczniami czy pomiędzy samymi uczniami. Musi też rozpozna- wać, kiedy dyskusja przestaje być konstruktywna. Jest to trudne, ale czasami powinien pozwolić na wyraże- nie frustracji. Powoduje to ogólne obniżenie napięcia w grupie. Takie pozytywne podsumowanie sprawia, że uczeń uspakaja się, ponieważ jego potrzeby zostały dokładnie nazwane.

PROJEKTOWANIE ROZWIĄZAŃ

W trakcie burzy mózgów mogą paść ogólne sformu- łowania. Czasami mówimy coś, co wydaje się zrozu- miałe dla wszystkich, a wcale takie nie jest. Dlatego warto konkretyzować pomysły. Kiedy uczeń mówi np.:

Żeby na lekcjach było fajniej, nie musi to oznaczać, że tak naprawdę nie ma nic konstruktywnego do po- wiedzenia. Trzeba dopytać, co ma na myśli:

Co takiego musiałoby się wydarzyć na tej lekcji, żeby było fajnie?

Unikajcie zbyt ogólnych punktów planu.

PODSUMOWANIE

Bardzo ważne jest dobre podsumowanie. Większość uczestników z całej debaty zapamięta właśnie tę część.

Wymieńcie wszystkie omówione kwestie i skupcie się na rozwiązaniach. Powiedzcie też, co stanie się dalej.

Co dyrekcja zrobi z tymi pomysłami i kiedy można spodziewać się efektów.

Na przykład gdy uczeń wstaje i zaczyna wypowiedź od słów:

Bo nauczyciele w ogóle nie słuchają i nie pozwalają nam robić tego, co chcemy, i lekcje w ogóle są głupie.

Odpowiedź:

Rozumiem, że potrzebujesz zostać wysłu- chany przez nauczyciela.

Lekcje WF będą ciekawsze.

Zamiast tego napiszcie np.:

Na co drugiej lekcji uczniowie będą upra- wiać inny sport.

Szkoła Podstawowa nr 44 im. UNICEF w Bytomiu

19

Materiały eksperckie Poradniki.

➥ ZAINSPIRUJCIE SIĘ – RODZAJE DEBAT I DYSKUSJI

1. Dyskusja nieformalna

Ma swobodny charakter. Wszyscy biorą w niej udział na równych prawach. Rola prowadzącego (nauczycie- la czy ucznia) jest ograniczona, inicjuje tylko dyskusję, a następnie trzyma się z boku, pozwalając uczestni- kom na swobodną wymianę poglądów. Muszą tylko respektować limity czasowe. Prowadzący powinien być jednak dobrym obserwatorem, aby dobrze rozumieć co się dzieje w grupie podczas dyskusji i wykorzystać to, by uczestnicy mogli się czegoś nauczyć. Dyskusja nie- formalna wykorzystywana jest do dzielenia się informa- cjami, prezentacji nowych stylów myślenia, poglądów.

2. Dyskusja plenarna

Jest to swobodna dyskusja w grupie liczącej od kil- kunastu do kilkudziesięciu osób (skuteczna wymiana poglądów możliwa jest jednak w grupach nie więk- szych niż dwadzieścia osób). Dyskusja plenarna jest techniką pozwalającą uczniom na zaprezentowanie swojej wiedzy, doświadczeń, pomysłów na dany te- mat. Prowadzący dyskusję plenarną musi być dobrze przygotowany i mieć duże doświadczenie. Otwiera on dyskusję, przedstawia jej plan, zachęca do zabierania głosu, czuwa nad czasem wypowiedzi, przypomina o kulturze dyskutowania, podkreśla przechodzenie do kolejnych punktów dyskusji, podsumowuje do- tychczasowe jej etapy, a następnie całość, odnajduje i podkreśla stanowiska wspólne i rozbieżne.

Dyskusja plenarna nie powinna trwać dłużej niż czter- dzieści pięć minut.

3. Debata oksfordzka – odmiana debaty za i przeciw Główne zasady:

➥ W debacie biorą udział dwa kilkuosobowe ze- społy, które prezentują przeciwstawne poglądy na dyskutowane zagadnienie.

➥ Temat powinien być sformułowany w jasny i czy- telny sposób.

➥ Uczestnicy zabierają głos na przemian, rozpo- czyna przedstawiciel zespołu broniącego tezy.

➥ W czasie trwania debaty głos mogą zabierać słuchacze, jasno określając, którego stanowiska bronią, mogą również zadawać pytania wyja- śniające.

➥ Powinien zostać ustalony maksymalny czas wy- powiedzi, a wybrany wcześniej marszałek pilnu- je, by go przestrzegano.

➥ Najważniejszym momentem dyskusji jest gło- sowanie – słuchacze decydują wtedy, która teza została uzasadniona w bardziej przekonujący sposób.

Uwaga! Ważne jest przygotowanie sali. Członkowie obu dyskutujących ze sobą ekip powinni siedzieć na- przeciw siebie, słuchacze – zwolennicy ich poglądów – za nimi. Na ławach ustawionych prostopadle do de- batujących stron zasiadają słuchacze niezdecydowani.

W przeciwległym końcu sali, najlepiej na podwyższe- niu, siedzą marszałek i sekretarz debaty. Uczestnicy mogą zmieniać miejsca tylko w przerwach pomiędzy wystąpieniami.

4. Dyskusja panelowa

Temat w dyskusji panelowej jest publicznie dysku- towany przez wyznaczoną grupę, czyli panel, którym kieruje moderator. Grupa wcześniej przygotowuje się do dyskusji i ustala dokładnie, co ma zostać po- wiedziane. Najlepiej, żeby prezentowane wypowiedzi były kontrowersyjne. Pierwsza część spotkania jest przygotowana. Prowadzący ją moderator na ogół wie, co panelista ma do powiedzenia i kieruje wypowiedzia- mi jak dyrygent orkiestrą. Druga część spotkania jest otwarta dla uczestników z sali. Mogą oni zadawać py- tania panelistom i komentować ich wypowiedzi, a także prezentować własny punkt widzenia. Moderator udziela głosu publiczności i panelistom. Na zakończenie krót- ko podsumowuje, co zostało powiedziane, dodając swój komentarz.

Dobrze przeprowadzona dyskusja panelowa nigdy nie kończy się jednoznacznym osądem, lecz pozostawia każdemu z uczestników poczucie dużego znaczenia jego własnej opinii.

20

➥ JAK RADZIĆ SOBIE Z TRUDNOŚCIAMI

1. W czasie dyskusji pojawiają się bardzo silne emocje i czujecie się osobiście krytykowani jako nauczyciele WF-u.

Nie bierzcie tego do siebie! Czasami w takich sytuacjach emocje nie dotyczą tematu, który wprost się omawia.

Kiedy uczniowie narzekają i złoszczą się na nudę, a nie potrafią powiedzieć, co chcieliby robić, to tak naprawdę przeszkadza im co innego, o czym trudniej rozmawiać, np. wstyd spowodowany brakiem zasłonek pod prysz- nicem.

2. W trakcie debaty zapanuje chaos i trudno bę- dzie dojść do jednoznacznych wniosków.

Nie martwcie się, nie wszystko stracone. Głównym celem jest poznanie potrzeb/problemów i opinii uczniów. Nauczyciele prowadzący/sekretarze po- szczególnych podgrup debatowych zbiorą ważne informacje, nawet jeśli debata zakończy się bez kon- kretnego planu.

3. Brak współpracy ze strony części grona peda- gogicznego.

Debatę organizuje cały Szkolny Zespół WF, czyli koordy- nator, dyrektor, nauczyciel lub nauczyciele wspierający.

Może się jednak zdarzyć, że będziecie potrzebować wię- cej rąk do pomocy, a inni nauczyciele nie będą się chęt- nie angażować. W takiej sytuacji spróbujcie pozyskać nowych sojuszników, zarówno w szkole, jak i poza nią.

Pomyślcie o pedagogu szkolnym, pracowniku szkolnej biblioteki, aktywnych uczniach oraz rodzicach angażują- cych się w życie szkolne i/lub uprawiających sport.

4. Działania mogą się przedłużać, przez co spad- nie zainteresowanie debatą ze strony grona pe- dagogicznego i uczniów.

Stwórzcie harmonogram działań i podzielcie się nim ze wszystkimi uczestnikami: dyrekcją, gronem pe- dagogicznym i uczniami. Może on obejmować przy- gotowanie do debaty, debatę, opracowanie materia- łu z debaty, przygotowanie rozwiązań i programów, wprowadzanie zmian w życie.

5. W trakcie debaty może wybuchnąć konflikt, na przykład między nauczycielami a uczniami.

Czasem wystarczy po prostu nazwać to, co się dzieje:

Widzę, że jesteście bardzo rozemocjonowani i że bar- dzo zależy wam na tej kwestii. Często samo nazwanie problemu łagodzi sytuację.

TECHNIKI SKUPIAJĄCE UWAGĘ GRUPY:

➢ puścić z magnetofonu dżingiel na kil- ka sekund (można też użyć gwizdka),

➢ przypomnieć, że cel jest wspólny,

➢ dać uczestnikom wybór: Czy wolicie teraz zrobić krótką przerwę, czy po- rozmawiać dalej o tej kwestii? Sama zgoda na kontynuowanie może spo- wodować większą mobilizację,

➢ wprowadzić krótką przerwę na ruch, która pobudzi umysły zgromadzonych i rozluźni napiętą atmosferę.

Jeśli konflikt narasta, warto też zastosować zamianę ról – poproś strony:

Zamieńcie się teraz na chwilę rolami.

Nauczyciele – wyobraźcie sobie, że jesteście uczniami, co jest dla was ważne w tej sytuacji?

Uczniowie – wyobraźcie sobie, że jesteście nauczycielami, co jest dla was ważne?

21

Materiały eksperckie Poradniki.

6. Głośni uczniowie dominują w debacie.

Aktywizujcie także cichych uczniów – to ich głos może być najważniejszy. To oni mogą mieć najwięk- sze problemy z zajęciami WF i dlatego nie uczestniczą aktywnie w dyskusji.

W trakcie debaty pytajcie uczniów, którzy jeszcze nie zabrali głosu:

Z reguły w grupie jest tak, że osoby, które mil- czą, mają trochę inne i bardzo ciekawe spoj- rzenie. Jestem ciekawy, co myślicie?

Takie słowa pomogą włączyć uczniów, którzy z reguły nie chcą się wyłamać z głosu większości i pozwolą uniknąć wrażenia wyciągania do tablicy.

➥ PRZYDATNE PYTANIA DO ZADANIA W TRAKCIE DEBATY:

1. Co byście chcieli, żeby się tutaj dziś wydarzyło?

2. Konkretyzuj wypowiedzi innych: Co to znaczy:

fajne gry? Co masz na myśli?

3. Przed debatą – pobudzaj wyobraźnię: Wyobraź- cie sobie teraz idealną lekcję WF. Jak by ona wyglądała niezależnie od możliwości szkoły (np. od sal, czasu czy pieniędzy)? Co chcieliby- ście robić? Choć pomysły mogą być początko- wo nierealne, to pozwolą osłabić wewnętrznego cenzora.

4. Zamykaj tematy już wystarczająco omówione:

Czy ktoś chciałby jeszcze coś dodać, czy mogę już to zapisać na tablicy i przejść do następnej kwestii? – zapisanie tematu na tablicy sprawi, że uczniowie będą spokojni, że ich wypowiedzi nie zostaną zapomniane.

5. Rozdzielanie kwestii: Wydaje się, że to są dwie kwestie na raz. Porozmawiajmy najpierw o pierwszej, a drugą zapiszę na tablicy, żeby- śmy poruszyli ją później.

Pamiętaj, że program będzie trwał co naj- mniej kilka miesięcy i szkoła ma czas, by nad nim pracować. Chwilowe niepowo- dzenia nie muszą oznaczać porażki całego przedsięwzięcia.

Gimnazjum w Bieżuniu

22

Lokalna Akcja Sportowa to najważniejsze zadanie obowiązkowe do wykonania w ramach pro- gramu

z Klasą w semestrze letnim. Istotą

jest włączenie do działań społeczności lokalnej:

rodziców, sąsiadów, mieszkańców gminy, uczniów i nauczycieli innej placówki, zaprzyjaźnionych organizacji, Orlików i klubów sportowych, etc.

Dzięki tej akcji wasza szkoła choć na jeden dzień stanie się ośrodkiem lokalnej aktywności sportowej, w której każdy może wziąć udział.

W skrócie, LAS to impreza:

➥ ogólnoszkolna,

➥ dostępna dla wszystkich,

➥ sportowa (czyli wymagająca aktywności fizycznej),

➥ włączająca a nie wykluczająca,

➥ bezpłatna,

➥ pomysłowa,

➥ o charakterze rozrywkowym i rekreacyjnym, a nie rywalizacyjnym.

Opracowali: Alicja Pacewicz, ekspertka w dziedzi- nie nowoczesnych metod nauczania;

Piotr Pacewicz, publicysta i działacz społeczny, inicjator akcji Polska Biega Uzupełniła: Anna Gilla, WF z Klasą

Jak zorganizować Lokalną Akcję Sportową, w skrócie

, i to z klasą? Tajemnica sukcesu jest taka sama, jak w każdym społecznym działaniu i w każdym dobrym projekcie: trafić w potrzeby, stworzyć zespół, który udźwignie zadanie, dobrze zaplanować i zorganizować jego pracę, połą- czyć pasję, wysiłek i zdrowy rozsądek oraz dodać szczyptę promocji.

Uwaga! Lokalną Akcją Sportową nie są popularne rozgrywki wewnątrzszkolne (międzyklasowe) oraz mecze reprezentacji szkoły. To, co najważniejsze, to zaangażo- wanie całej szkoły, a nie tylko wybranej grupy.

23

Materiały eksperckie Poradniki.

➥ JAK PRZYGOTOWAĆ LAS?

Na początku warto odpowiedzieć sobie na kilka istotnych pytań:

1. Liczy się przede wszystkim pomysł! Co możemy zrobić, aby zachęcić jak największą grupę do ak- tywności fizycznej w czasie wolnym, zaszczepić im bakcyla ruszania się i sprawić, by miło spędzili czas?

2. Do jakiej grupy kierujemy działania? Rodziców i dzieci? Uczniów i ich rówieśników z innych szkół?

Uczniów i lokalnych animatorów sportowych?

A może wszystkich mieszkańców dzielnicy?

3. Co chcemy przez to osiągnąć? Jaki jest nasz cel?

4. Gdzie i kiedy możemy zrealizować LAS? 5. Jakie czekają na nas zadania? Rozpiszcie wszyst-

kie działania konieczne do osiągnięcia celu.

6. Kto może nam pomóc w ich realizacji?

Pomysłów na Lokalną Akcję Sportową jest sporo.

Możecie sami zorganizować jakieś sportowe wyda- rzenie (rajd turystyczny lub rowerowy, festiwal tańca, rodzinny turniej siatkarski, największy obwód stacyjny w waszym regionie) lub aktywnie włączyć się w więk- szą akcję ogólnopolską czy lokalną (Polska biega, Pol- ska na rowery etc.), wnosząc w nią swój wkład (nie tylko pojawić się na już zorganizowanym wydarzeniu).

Wspólnie z uczniami zmobilizujcie jak największą licz- bę uczestników. Pomyślcie o wcześniejszych trenin- gach zarówno dla bardziej, jak i dla mniej wysporto- wanych. Poszukajcie sojuszników (animatorów sportu, pracowników samorządu) i włączcie do działań nawet tych, którzy na co dzień się nie ruszają.

➥ KTO TO ZROBI?

Zapewne pierwszą reakcją wielu dyrektorów/dyrek- torek lub nauczycieli/nauczycielek WF-u na hasło LAS jest: muszę zorganizować tę imprezę i przy- dzielić zadania wybranym nauczycielom/nauczy- cielkom, ewentualnie angażując także komitet ro- dzicielski. To nawet może się udać, ale i tak byłoby zmarnowaną okazją na edukacyjne doświadczenie.

Dlatego sugerujemy, by LAS potraktować jako pro- jekt dla całej społeczności szykowany przez jej przedstawicieli, oczywiście pod nauczycielskim/dy- rektorskim okiem. Propagujemy zasadę, że im dalej w LAS, tym więcej drzew, czyli projekt Lokalnej Ak- cji Sportowej będzie tym lepszy, im więcej osób się w niego zaangażuje.

UTWORZENIE GRUPY INICJATYWNEJ

Proponujemy zacząć od utworzenia grupy inicja- tywnej, do której zaprosimy wybranych nauczycieli (w tym nauczycieli WF-u), bardziej zaangażowanych w życie szkoły rodziców, a także przedstawicieli władz

samorządowych i osoby odpowiedzialne w gminie za sport i aktywność fizyczną. Można zaprosić rów- nież działaczy lokalnych związków i organizacji spor- towych, a także inne osoby, które mogą organizacyjnie, sprzętowo czy finansowo wspomóc LAS. Zadaniem grupy inicjatywnej jest określenie możliwości działa- nia (budżetu, sprzętu, przestrzeni itp.).

PLANOWANIE I PODZIAŁ ZADAŃ

Zespół planuje kolejne czynności i dzieli się zada- niami takimi jak: przygotowanie szczegółowego pro- gramu imprezy, opracowanie kosztorysu (w ramach programu) i pilnowanie wydatków (a po imprezie rozliczenie się z nich), zebranie niezbędnego sprzę- tu (kupno lub wypożyczenie), promocję imprezy w szkole i poza nią, zapewnienie napojów i poczę- stunku, zaproszenie osób z zewnątrz, w tym lokal- nych mediów itp.

24

UTWORZENIE ZESPOŁU UCZNIOWSKIEGO

Pomyślcie teraz, w które z zaplanowanych zadań mo- żecie włączyć zespół uczniowski ds. Lokalnej Akcji Sportowej, pracujący pod okiem nauczyciela/nauczy- cielki (najlepiej WF-u). A może jakieś zadanie ucznio- wie mogą zrealizować całkowicie samodzielnie?

Z doświadczenia wiemy, że uczniowie doskonale radzą sobie z promocją – utworzenie wydarzenia na Face- booku i zaproszenie znajomych ze szkoły, zaprojek- towanie plakatu i ulotek w prostym programie gra- ficznym czy zorganizowanie krótkiego happeningu z megafonem na szkolnych korytarzach to dla nich bułka z masłem.

Uczniowski zespół ds. LAS określa najpierw harmo- nogram swoich prac i dzieli się rolami. Następnie przeprowadza konsultacje z opiekunem i po akcepta- cji projektu przystępuje do jego realizacji.

Pamiętajcie, że uczniowie to prawdziwe źródło wiedzy i pomysłów. Warto czasem oddać im trochę władzy i pozwolić wykazać się poza lekcjami. W ten sposób nabywają oni kompetencji społecznych, uczą się kre- atywnego rozwiązywania problemów, przedsiębior- czości, a także kształtują kompetencje liderskie i roz- wijają zainteresowania.

➥ GDZIE I KIEDY?

Zachęcamy do wyjścia poza szkolne mury. Gdy szkol- ne boisko to dla was za mało, nawiążcie współpra- cę z pobliskim Orlikiem, wyjdźcie do parku lub lasku, nie bójcie się oswajać nowych przestrzeni!

Z drugiej strony, mimo że LAS planujecie na semestr letni, warto pomyśleć o alternatywnym miejscu (pod dachem) w razie niepogody – sala gimnastycz- na, a może OSiR czy klub sportowy?

Dobrym pomysłem jest łączenie inicjatyw tak, by zwiększyć różnorodność propozycji. Jako doda- tek do ćwiczeń fizycznych można zorganizować testy wiedzy na temat zdrowego trybu życia, gry planszo- we, konkursy piosenki o aktywności fizycznej, występy szkolnego teatru czy kabaretu itp. – w ten sposób za- pewnicie atrakcje pod dachem i na dworze, na pogodę i jej brak.

➥ ZASADY, KTÓRYCH WARTO PRZESTRZEGAĆ

Wybierając formę działania i układając scenariusz LAS, należy przestrzegać kilku zasad kluczowych dla programu WF z Klasą.

➥ Pełne uczestnictwo. Chodzi o to, by w LAS mógł i chciał wziąć udział każdy uczeń i każda uczenni- ca. W biegu czy rajdzie rowerowym jest to względ- nie łatwe. Doskonale sprawdzą się też wszelkie formy sztafety, w których wynik zespołu zależy od osiągnięć wszystkich uczestników. Jeżeli jed- nak organizujecie miniturniej w jakiejś konkurencji, zadbajcie, by zagrali wszyscy, co oznacza unikanie

systemu pucharowego (w którym słabsi gracze odpadają od razu). Trzeba zadbać, by w druży- nach grających w sportach zespołowych znala- zły się też osoby mniej sprawne, dlatego lepiej składy losować niż dobierać. Ważne, aby zaan- gażować jak najwięcej osób, najlepiej całą spo- łeczność szkolną.

➥ Przełamywanie barier. Barierą uczestnictwa może być ubóstwo dziecka, sprawność fizyczna czy płeć – ważne aby mieć to na uwadze i przy- gotować taki program, który gwarantuje równe

25

Materiały eksperckie Poradniki.

zaangażowanie chłopców i dziewczyn, nie wy- maga sprzętu przyniesionego z domu (wszyst- ko zapewnia szkoła i organizatorzy imprezy), uwzględnia konkurencje i aktywności o różnym stopniu trudności i dla uczniów w różnym wieku.

➥ Dobra zabawa dla wszystkich. Unikajmy za- tem tradycyjnych formuł mistrzostw szkoły czy turnieju klas, które będą wymuszać podział na najsprawniejszych sportsmenów i resztę skazaną na kibicowanie. LAS nie kultywuje ry- walizacji, której w życiu szkolnym i społecznym jest wystarczająco dużo, ale ma ją przełamać i być powszechnym świętem sportu i zabawy.

Poza uczestnictwem w programie sportowym można zaproponować uczniom i uczennicom inne role: reporterki przeprowadzającej wy- wiady i piszącej relację do szkolnej gazetki, pocieszacza dopingującego i nagradzającego brawami tych, którym gorzej poszło w danej konkurencji, sędziego czuwającego nad prze- biegiem rozgrywek.

➥ Inwencja. Receptą na dobrą LAS jest kreatyw- ność jednostek, a przede wszystkim twórcze nastawienie całych grup. Pamiętajcie, że najlep- sze i naprawdę oryginalne pomysły przychodzą nie od razu (na przykład podczas burzy mó- zgów najpierw padają tradycyjne rozwiązania).

Postarajcie się dać sobie i swoim uczniom tyle luzu, żeby wymyślili fajne konkurencje, które mogą być też zabawne. Można też zorganizo- wać konkurs na najgroźniejszy sportowy okrzyk bojowy. Innym niekonwencjonalnym pomysłem jest szybki kurs tańca dla każdego mieszkańca, z losowanym udziałem wszystkich uczestni- ków/uczestniczek, w tym rodziców, urzędników i nauczycieli.

➥ Jemy zdrowo. Jeżeli planujecie poczęstunek dla uczestników, zadbajcie, by jedzenie i picie były świeże i zdrowe. Zakazane są napoje bą- belkowe, chipsy i fast foody. Zamiast pieczonych kiełbasek można grillować warzywa, a na deser zaserwować jabłka lub ciasto domowej roboty, np. marchewkowe z ograniczoną ilością cukru.

➥ Bezpieczeństwo. Musicie uruchomić wyobraź- nię, by zminimalizować ryzyko urazów. Pamię- tajcie o podstawowych zasadach:

➢ Należy osłonić wszystko, o co można się ude- rzyć czy potknąć (wychodzące na powierzch- nię korzenie drzew na trasie należy pomalo- wać kredą w jaskrawym kolorze).

➢ Rajdy rowerowe nie mogą odbywać się na dro- gach z ruchem samochodowym, a jeżeli prze- cinają takie drogi, należy zwrócić się do policji z prośbą o zabezpieczenie tych miejsc.

➢ W sztafetach i grach zespołowych plac gry i trasę należy wyznaczyć w sposób dosta- tecznie wyraźny.

➢ Kluczową rolę odgrywają sędziowie i opieku- nowie poszczególnych konkurencji. Musicie mieć przygotowaną apteczkę i zaplanowany tryb postępowania na wypadek poważniej- szego urazu. Może wśród rodziców jest le- karz?

➢ Przed każdym startem konieczna jest porząd- na rozgrzewka, która pozwoli zminimalizować ryzyko urazów.

➢ Uczniowie powinni mieć odpowiednie obuwie, zwłaszcza na śliskich powierzchniach (parkiet, asfaltowe boisko po deszczu).

Szkoła Podstawowa im. H. Sienkiewicza w Czańcu

26

➥ KRYTERIA SUKCESU

Warto z góry określić, co uznamy za sukces.

➥ Ilu było uczestników/uczestniczek?

➥ Jaki był poziom ich satysfakcji i zadowolenia?

➥ Jak duży był oddźwięk w lokalnych mediach?

A może mieliście zupełnie inne kryteria sukcesu?

Grupa inicjatywna (w tym uczniowski zespół ds. LAS) powinna spotkać się po całym wydarzeniu i wspólnie zebrać opinie i rekomendacje oraz wskazać mocne i słabsze strony imprezy. Takie spotkanie pomoże w sformułowaniu wniosków na przyszłość.

PO LOKALNEJ AKCJI SPORTOWEJ

Nie zapomnijcie opublikować na blogu szkoły opisu całego wydarzenia, waszych opinii i opinii uczniów, wniosków i wskazówek do dalszej pracy, a także foto- relacji z tego jak świetnie się bawiliście.

Fragmenty wpisów już przeprowadzonych akcji znaj- dziecie na końcu przewodnika, w rozdziale Dobre Praktyki, czyli najciekawsze pomysły nauczycieli.

Jeśli potrzebujecie inspiracji, zajrzyjcie do naszej bazy Dobrych Praktyk: http://www.pinterest.com/wfzklasa/

wf-z-klasą-dobre-praktyki/ lub na bloga głównego programu: http://blogiceo.nq.pl/wfzklasa/tag/las/.

Opracowały: Anna Gilla, Zuzanna Machalska, WF z Klasą

Jeśli braliście udział w poprzednich edycjach

-u z Klasą i zastanawiacie się nad sensem po- wtórnego przeprowadzania Sportowego Okrągłego Stołu czy Lokalnej Akcji Sportowej – ten ma- teriał jest właśnie dla was.

➥ ^SOS

Niezależnie od tego, czy przygodę z programem WF z Klasą zaczęliście w edycji pilotażowej czy dołączyli- ście dopiero w II edycji, macie już za sobą organizację Sportowego Okrągłego Stołu.

W tym roku szkolnym debata SOS będzie na pewno inna, gdyż jesteście bogatsi o wiedzę i doświadczenie zyskane podczas realizacji sportowych zadań pro-

gramu w ubiegłym roku szkolnym. Mamy nadzieję, że posłużą wam one do dalszego rozwoju i uatrak- cyjniania oferty zajęć i programu lekcji WF w waszej szkole.

W tej edycji skupcie się na tym co już udało się Wam osiągnąć. Sprawdźcie, ile postulatów z poprzedniej de- baty udało się Wam zrealizować, a realizację których

27

Materiały eksperckie Poradniki.

z nich warto kontynuować? Co zmieniło się w sporto- wym życiu waszej szkoły? Nad czym, zdaniem uczniów i nauczycieli, należy jeszcze popracować? Jakie nowe pomysły przychodzą wam do głowy? Jakie podpatrzo- ne na blogach akcje podobały się wam najbardziej?

Co zrobić, żeby wasza placówka była jeszcze bardziej przyjazna wychowaniu fizycznemu?

Odpowiedź na te pytania pozwoli wam dokładniej i rzetelniej przygotować się do tegorocznej debaty.

Pamiętajcie, że wraz z nowym rokiem szkolnym po- jawili się nowi uczniowie. Warto włączyć ich do deba- ty, zapytać o zdanie i pokazać, że ich głos także jest ważny. Uczniów, którzy znają program, warto zapytać o to, co się zmieniło na lepsze, a nad czym chcieliby jeszcze popracować. Zastanówcie się nad pomysłem włączenia uczniów do współorganizowania debaty.

Starsi uczniowie mogą opowiedzieć nowym kolegom o programie, sportowych zmianach, a nawet samo- dzielnie poprowadzić debatę.

Jeśli w waszej szkole został uchwalony Kodeks Fair Play, warto poświęcić chwilę na zapoznanie z nim nowych uczniów. Możecie sprawdzić, czy kodeks jest nadal aktualny – być może dopiszecie kolejne punkty lub poprawicie poprzednie? A może macie unowocześnione zasady oceniania, z którymi ko- niecznie trzeba zaznajomić nowych uczniów? Jeśli w ramach programu udało wam się stworzyć różne udogodnienia, jak np. „rozgrzewkoplanowacz”, szkol- ną wypożyczalnię strojów na WF lub gumek do wło- sów, warto przedyskutować ich użyteczność (czy się sprawdzają, jakie są ich zalety? Czy można jeszcze coś poprawić w ich działaniu?). Szkolna debata jest

tym wydarzeniem w życiu szkoły, podczas którego możecie omówić i zweryfikować wszystkie dotych- czas wprowadzone innowacje związane z lekcjami WF w waszej szkole.

Zadbajcie o ciekawą i atrakcyjną formę debaty. Jeśli w poprzedniej edycji Sportowy Okrągły Stół przybrał formę panelu dyskusyjnego, w tej możecie zrobić coś zupełnie innego, np. użyć kart do głosowania, zrobić burzę mózgów, zaprezentować pokaz multimedialny czy wprowadzić kolorowe plansze do uzupełniania.

Nie bójcie się eksperymentowania. Ważne, żeby za- pewnić uczniom swobodę wypowiedzi.

➥ ^LAS

Kilka stron wcześniej pisaliśmy o kryteriach sukcesu Lokalnych Akcji Sportowych. Czy w waszym przeko- naniu ubiegłoroczna impreza zakończyła się sukce- sem? Mamy ogromną nadzieję, że tak! Dlaczego więc nie mielibyście tego sukcesu powtórzyć?

Semestr letni ponownie dostarczy wielu okazji do wy- chodzenia z aktywnością fizyczną na zewnątrz – wy- korzystajmy to do promocji sportu poza murami wa- szej placówki.

Przypominamy, że głównym założeniem de- baty jest uzyskanie informacji od uczniów o plusach i minusach lekcji WF oraz wybra- nie zadań na cały rok szkolny.

Szkoła Podstawowa nr 88 im. S. Żeromskiego w Krakowie

28

Macie dużą przewagę – już organizowaliście podob- ne wydarzenie, wiecie jakie rozwiązania sprawdziły się w waszej szkole, a jakie nie. To sprawia, że tegoroczny LAS może być jeszcze lepszy. Podsumujcie zeszło- roczną imprezę – które elementy warto powtórzyć?

Czy zorganizujecie kolejną edycję LAS w takiej for- mie jak poprzednio? A może zrobicie coś zupełnie nowego? Niezależnie od tego co wybierzecie, warto pamiętać o trzech filarach LAS:

➥ Lokalna – zaktywizujcie rodziców, zaproście dziadków albo działający w okolicy klub seniora.

Wciągnijcie przedszkolaki z zaprzyjaźnionej pla- cówki, a może zaproście szkołę, z którą jeszcze nie mieliście okazji współpracować. Nawiążcie współpracę z animatorami pobliskiego Orlika lub pracownikami lokalnego obiektu sporto- wego. Odwiedźcie władze swojej miejscowości i zaproście ich do wspólnych aktywności. Nie- zależnie od tego z kim zdecydujecie się współ- pracować w tej edycji, postarajcie się pójść krok dalej niż w poprzednim roku.

➥ Akcja – piknik? turniej? festiwal? bieg? a może połączenie kilku aktywności? LAS może mieć kilka etapów i odsłon. Cokolwiek wymyślicie, jesteśmy pewni, że na długo zostanie w pamięci wszystkich uczestników!

➥ Sportowa – czyli wymagająca aktywności fi- zycznej. Pamiętajcie, że LAS to impreza o cha- rakterze rozrywkowym i rekreacyjnym, a nie rywalizacyjnym. Zaplanujcie zajęcie dla każde- go uczestnika. Zadbajcie o to, by wszyscy mieli okazję się poruszać – nie tylko wybrana repre- zentacja szkoły lub uczestnicy biegu, lecz tak- że kibice, osoby odpowiedzialne za podawanie wody czy opiekunowie uczniów. Zróbcie wspól- ną rozgrzewkę, ćwiczcie pomiędzy atrakcjami, a na końcu weźcie udział w ćwiczeniach relaksa- cyjnych, bo nieźle się napracowaliście i w pełni na to zasłużyliście!

JAK PROWADZIĆ WF W RAMACH EDUKACJI WCZESNOSZKOLNEJ

Opracowała: Katarzyna Rymarek, politolożka Konsultacja: Julita Kryńska, nauczycielka

edukacji wczesnoszkolnej

Obowiązek szkolny obejmuje już wszystkie sześciolatki. Jest to bardzo ważny okres w rozwoju ruchowym dziecka, a zatem otwiera się przed szkołą szansa na skuteczniejsze kształtowanie po- zytywnych nawyków zdrowotnych. Wykorzystaj entuzjazm sześciolatka i poprowadź wspaniałe zajęcia

!

Z tego poradnika dowiesz się: jak radzić sobie z róż- nymi wyzwaniami, jakie cechy powinny mieć zajęcia WF, żeby były skuteczne, jakie zmiany wprowadzać

w klasach z najmłodszymi uczniami, a na końcu znaj- dziesz linki do materiałów zawierających konkretne scenariusze zajęć.

29

Materiały eksperckie Poradniki.

➥ JAKIE SĄ PROBLEMY?

Nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej zmaga się z róż- nymi wyzwaniami. Oto kilka z nich:

1. Ograniczenia w przygotowaniu nauczyciela edu- kacji wczesnoszkolnej do prowadzenia zajęć WF. Na studiach pedagogicznych niestety nie poświę- ca się temu tematowi zbyt wiele czasu, a lekcje WF w klasach 1–3 prowadzone przez wykwalifi- kowanego wuefistę ma tylko dwanaście procent szkół.

2. Nauczyciele edukacji wczesnoszkolnej często nie mają dostępu do sali gimnastycznej albo ten dostęp jest bardzo ograniczony. Maluchy zwykle są ostatnie w kolejce do sprzętu spor- towego. Warto przekonywać dyrekcję do zmiany takiej polityki.

3. Szczególnym problemem jest też pokusa zaj- mowania czasu, który powinien być poświę- cony na WF, na odrabianie zaległości z innych dziedzin. Jest to zjawisko powszechne i często wynika z niedoceniania korzyści, jakie mogą płynąć z regularnych zajęć WF, a także z wpro- wadzania elementów WF-u do nauczania innych

przedmiotów (przeczytaj o korzyściach poniżej).

Nie buduj w uczniach przekonania, że ruch jest mniej ważny niż inne sfery życia.

4. Przed nauczycielem edukacji wczesnoszkolnej stoi szczególne wyzwanie związane z procesem dostosowywania metod pracy do rodzaju grupy.

Żaden nauczyciel na kolejnych etapach edukacji nie musi wykazywać się tak daleko idącą ela- stycznością. Trzeba ocenić poziom dojrzałości grupy i dostosowywać się do umiejętności spo- łecznych poszczególnych uczniów. Wyzwanie stanie się większe wraz z dołączeniem sześcio- latków do grona pierwszoklasistów.

5. Czasem stan zdrowia nauczyciela lub po pro- stu brak zainteresowania sportem dodatkowo utrudnia prowadzenie zajęć z tego przedmiotu.

Różni się on znacznie od pozostałych. Trzeba poruszyć ciało, a nie tylko umysł. Pojawia się pytanie, jak nauczyć przewrotu w przód, gdy samemu ostatni raz wykonywało się go w dzie- ciństwie? Nasza odpowiedź jest prosta – należy WF potraktować według tych samych schema- tów, co pozostałe zajęcia. Piszemy o tym dalej.

➥ KORZYŚCI Z REGULARNEGO WF-U

Dla malucha sport to znacznie więcej niż tylko wysi- łek i droga do dobrej formy. Dzięki zabawom i grom zespołowym dziecko uczy się nawiązywania relacji społecznych, funkcjonowania w grupie i samokontroli.

Mały człowiek poznaje na WF-ie własne możliwości – a także ograniczenia, co jest trudnym, ale ważnym elementem rozwoju. Dodatkowo osiąganie celów sta- wianych na WF-ie – np. zdobywanie nowych umiejęt- ności – ma wymierny wpływ na budowanie poczucia własnej wartości. Co więcej, zbadano że istnieje kore- lacja między aktywnością fizyczną a wynikami w na- uce. Wiąże się to prawdopodobnie ze zmianami bio- chemicznymi zachodzącymi w ciele, które pozytywnie wpływają na młodego człowieka. (Patrz poradnik:

„Rozruszaj ciało, rozwijaj mózg!” http://www.ceo.org.pl/

pl/wf/news/rozruszaj-cialo-rozwijaj-mozg.)

Proponujemy nowe spojrzenie na WF – nie jako na kolejne zadanie, które trzeba wykonać, albo czas kiedy dzieci bawią się swobodnie, ale jako narzę- dzie, które pomoże nam poprawić atmosferę w kla- sie i zwiększyć efektywność nauczania wszystkich przedmiotów.

PAMIĘTAJ! Żeby twoi uczniowie doświadczyli tych wszystkich korzyści, WF musi odbywać się REGU- LARNIE. Lekcje WF z doskoku nie będą miały takiego wpływu.

30

Oprócz REGULARNOŚCI, słowem-kluczem jest PRZY- JEMNOŚĆ. Chodzi oczywiście o twoją przyjemność z prowadzenia zajęć, ale także o przyjemność czerpa-

ną przez uczniów. Według badań to właśnie ona naj- bardziej podnosi prawdopodobieństwo podjęcia regu- larnej aktywności sportowej w późniejszych latach.

➥ ZAJĘCIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO A AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA

Żeby uzyskać jak najwięcej korzyści wymienionych po- wyżej, najlepiej jest prowadzić pełne lekcje WF. W tym celu należy odróżnić aktywność fizyczną od lekcji WF. Nie każdy ruch stanowi bowiem zajęcia sportowe.

Spontaniczna aktywność fizyczna jest uczniom bardzo potrzebna. Mogą wtedy lepiej się poznać i budować własną strukturę zabawy. Możesz od czasu do czasu pozwolić na takie zajęcia. Taka lekcja WF nie realizuje jednak wszystkich celów rozwojowych i dydaktycznych.

Potrzebna jest regularna struktura ćwiczeń, której to- warzyszą mini-sprawdziany. Nie powinny to być jednak stresujące wydarzenia. Chodzi głównie o podnoszenie

samooceny uczniów, o przyjemność z osiągania kolej- nych celów i o informację zwrotną.

JAK DAWAĆ UCZNIOM

INFORMACJĘ ZWROTNĄ Z WF-U?

Jeśli nie posiadasz wystarczającego przygotowania z zakresu prowadzenia zajęć sportowych, to dawanie uczniom informacji zwrotnej może wydawać się trud- ne, ale tak naprawdę jest całkiem proste. Wystarczy, że będziesz pamiętał(a) o kilku zasadach, które stosu- jesz w nauczaniu innych przedmiotów:

Powiedz uczniowi, co robi dobrze – np. Bardzo szybko udało ci się przekozłować piłkę do mety.

Powiedz, co powinien poprawić – np. Postaraj się, żeby piłka mniej wypadała ci z rąk.

Powiedz, jak może to poprawić – np. Możesz spróbować robić mniejsze kroki, to ci pomoże.

Pełnowartościowy WF pozwoli Twoim uczniom na rozwój, osiągnięcie satysfakcji i obserwowanie własnych osiągnięć.

➥ SZEŚCIOLATEK NA WF-IE

W związku z tym, że sześciolatek ma nieco inne po- trzeby niż starsze dzieci, proponujemy kilka sposobów na dostosowania zajęć WF do jego potrzeb:

MNIEJ RYWALIZACJI

Sześciolatkowi z większą trudnością przychodzi pa- nowanie nad emocjami. Rywalizacja może powodo- wać zbyt duże napięcie, które uwidaczniać się będzie

Szkoła Podstawowa im. K. Makuszyńskiego w Borkach

31

Materiały eksperckie Poradniki.

jako złość i agresja wobec siebie lub innych. Dlatego staraj się unikać na WF-ie takich sytuacji. Konkurowa- nie wprowadzaj powoli, w zależności od możliwości klasy. Stawiaj na zajęcia integrujące grupę, gdzie cel osiągany jest wspólnie. Jeśli jednak nawet to powo- duje napięcia, przejdź do zadań wykonywanych indy- widualnie – zamiast konkurowania z innymi, zachęcaj do przekraczania własnych granic.

WIĘCEJ KONKRETNYCH ZADAŃ

Młodsze dzieci uwielbiają proste zadania, a jeszcze więcej przyjemności sprawia im używanie wyobraźni.

Zamiast biegania od ściany do ściany na sali gimna- stycznej niech zadaniem będzie uratowanie owieczki przed wilkiem – trzeba dobiec do przeciwległej ścia- ny, złapać piłkę-owieczkę i zanieść ją jak najszybciej do bezpiecznego miejsca pod drugą ścianą. (Na koń- cu poradnika znajdziesz odnośniki do konkretnych pomysłów na gry i zabawy ruchowe.)

WIĘCEJ INFORMACJI ZWROTNEJ I POZYTYWNYCH WZMOCNIEŃ

Dla sześciolatka osiągnięcie sukcesu wpływa na po- czucie własnej wartości w znacznie większym stopniu

niż u dorosłego. Porażka natomiast może prowadzić do silnego zniechęcenia, bo dziecko uogólnia niepowo- dzenia i stwierdza, że w ogóle nie ma zdolności w danej dziedzinie. Dodatkowo ma trudność ze zrozumieniem przyczynowości. Gdy piłka wypadnie mu z rąk, nie jest w stanie ocenić, czy stało się tak, bo coś odwróciło jego uwagę, czy dlatego, że nie potrafi kozłować. Na szczę- ście masz duży wpływ na taką sytuację. Dawaj dużo informacji zwrotnej, opisuj, co widzisz i przede wszyst- kim chwal – podniesie to chęć uczestniczenia w ćwi- czeniach.

NA KONIEC ZAJĘĆ

ĆWICZENIA WYGASZAJĄCE

Sześciolatek może mieć więcej problemu z wyga- szaniem emocji i uruchomionej na WF-ie energii.

Dlatego po emocjonujących zajęciach warto prze- prowadzić ćwiczenie wygaszające. Świetnie spraw- dzają się do takich celów wizualizacje. Poproś uczniów, żeby usiedli lub położyli się na podłodze i zamknęli oczy. Wtedy zacznij relaksację prowadzoną. Przykład („Relaksacja z zaczarowanym dywanem”) znajdziesz na stronie czaszdziecmi.pl:

http://czaszdziecmi.pl/advices/edukacyjnie/show/

54-cwiczenia-relaksacyjne-dla-dzieci.

➥ WYKORZYSTANIE WF-U DO INTEGROWANIA GRUPY

WF może pomóc Ci w budowaniu dobrych relacji w grupie. Z sześciolatkami ruch jest szczególnie po- mocny, bo jest to dla nich naturalny środek wyrazu.

Przede wszystkim proponujemy gry, w których wspól- ny wysiłek prowadzi do sukcesu całej grupy, albo za- bawy, których dodatkowym celem jest poznanie się nawzajem. Np. wszystkie dzieci, które mają w domach koty, jak najszybciej biegną do przeciwległej ściany.

W przypadku, gdy rywalizacja spowoduje problemy, możesz łagodzić konflikty, używając metod przypisy- wania odpowiedzialności (atrybucji). Np. jeśli bram-

karz przepuścił piłkę, to można stwierdzić, że się nie postarał. Przypisujemy mu wtedy kontrolę nad sytu- acją. Jeśli przypiszesz w ten sposób winę, to pozostali uczniowie z drużyny skierują swoją złość na bramka- rza i być może zaczną stosować kary (np. izolowanie).

Jeśli natomiast przypiszesz porażkę czynnikowi ze- wnętrznemu, np. bramkarz przepuścił piłkę, bo strzał był niemożliwy do obrony, to pozostali uczniowie będą w stosunku do niego wspierający, będą się z nim soli- daryzować. Takie odczucia integrują grupę i uczą spo- łecznych zachowań.