Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego. Tom 18

Problemy Prawa

Prywatnego

Międzynarodowego

Tom 18

pod redakcją

Maksymiliana Pazdana

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego · Katowice 2016

Zespół Redakcyjny

Maksymilian Pazdan (redaktor naczelny) Wojciech Popiołek (redaktor tematyczny) Witold Kurowski (sekretarz Redakcji)

Katarzyna Sznajder-Peroń (sekretarz Redakcji) Maciej Zachariasiewicz (sekretarz Redakcji)

Rada Naukowa

Christian von Bar (Universität Osnabrück), Zdeněk Kučera (Univerzita Karlova), Paul Lagarde (Université Paris I), Rett R. Ludwikowski (The Catholic University of Ame- rica), Heinz-Peter Mansel (Universität zu Köln), Dieter Martiny (Europa-Universität Viadrina), Andrzej Mączyński (Uniwersytet Jagielloński), Paul Meijknecht (Universiteit Utrecht), Cezary Mik (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego), Jerzy Poczobut (Uniwersytet Warszawski), Jerzy Rajski (Uniwersytet Warszawski), Andrzej Szumań- ski (Uniwersytet Jagielloński), Luboš Tichý (Univerzita Karlova)

Zespół Recenzentów

László Burián (Pázmány Péter Katolikus Egyetem, Budapeszt), Jan Ciszewski (Minister- stwo Sprawiedliwości), Maria Dragun-Gertner (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toru- niu), Przemysław Drapała (Akademia Leona Koźmińskiego), Bogusława Gnela (Uniwer- sytet Ekonomiczny w Krakowie), Bettina Heiderhoff (Universität Münster), Agnieszka Jańczuk-Gorywoda (Universiteit van Tilburg), Joanna Kruczalak-Jankowska (Uniwersy- tet Gdański), Dorota Leczykiewicz (University of Oxford), Piotr Machnikowski (Uniwer- sytet Wrocławski), Maciej Mataczyński (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Pozna- niu), Piotr Mostowik (Uniwersytet Jagielloński), Maxi Scherer (University of London), Maciej Szpunar (Uniwersytet Śląski), Andrzej Tynel (Baker & McKenzie), Karol Weitz (Uniwersytet Warszawski), Andrzej W. Wiśniewski (Uniwersytet Warszawski), Arkadiusz Wowerka (Uniwersytet Gdański), Arkadiusz Wudarski (Europa-Universität Viadrina), Fryderyk Zoll (Uniwersytet Jagielloński, Universität Osnabrück)

Adres Redakcji

„Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego”

Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego 40-007 Katowice, ul. Bankowa 11b

tel. (032) 359 18 03; e-mail: witold.kurowski@us.edu.pl Publikacja jest dostępna także w wersji elektronicznej:

Central and Eastern European Online Library www.ceeol.com

Spis treści

Studia

Jadwiga Pazdan: Umowy przedwstępne w prawie prywatnym międzynaro- dowym

Maksymilian Pazdan: Stosowanie obcych norm kolizyjnych

Wojciech Popiołek: Styk prawa prywatnego i publicznego z kolizyjnoprawnego punktu widzenia

Maciej Mataczyński: Przepisy wymuszające swoje zastosowanie — wybrane zagadnienia

Marcin Czepelak: Zasada najściślejszego związku jako reguła kierunkowa prawa prywatnego międzynarodowego

Materiały

Sprawozdanie z II Zjazdu Katedr Prawa Prywatnego Międzynarodowego O stanowieniu, pojmowaniu i stosowaniu norm kolizyjnych europej- skiego i krajowego prawa prywatnego międzynarodowego, Katowice, 23—24 października 2015 roku (Agata Kozioł, Witold Kurowski)

197

31 59 81

99

Contents

Studies

Jadwiga Pazdan: Preliminary Agreements in Private International Law

Maksymilian Pazdan: Application of Foreign Rules on the Conflict of Laws

Wojciech Popiołek: The Intersection of Private and Public Law from the Per- spective of Conflict of Law

Maciej Mataczyński: International Mandatory Rules — Selected Remarks

Marcin Czepelak: The Closest Connection as the Directing Principle of the Private International Law

Materials

The report of the Second Conference of Departments of Private Inter- national Law The establishment, understanding and application of European and domestic rules of private international law, Katowice, 23—24 October 2015 (Agata Kozioł, Witold Kurowski)

31 59 81

99 7 19

Table des matie`res

Etudes

Jadwiga Pazdan: Les contrats préliminaires en droit international privé

Maksymilian Pazdan: L’application des règles de conflit étrangères

Wojciech Popiołek: L’articulation du droit privé et du droit public du point de vue conflictuel

Maciej Mataczyński: Lois de police — problèmes choisis

Marcin Czepelak: Le principe de proximité en tant que règle d’orientation du droit international privé

Materiaux

Le rapport de la Seconde Réunion des Départements de droit interna- tional privé De la création, de l’interprétation et de l’application des règles de conflit du droit international privé européen et national, Ka- towice, le 23—24 octobre 2015 (Agata Kozioł, Witold Kurowski)

7 19 31 59 81

99

Содержание

Исследования

Ядвига Паздан: Предварительные договорa в международном частном праве

Максимилиан Паздан: Применение коллизионных норм иностранного права

Войчех Попёлэк: Соприкосновение частного и публичного права с коллизиoнно- -правовой точки зрения

Мачей Матачински: Нормы прямого действия — избранные проблемы

Марчин Чепеляк: Принцип наиболее тесной связи, как руководящие правило международного частного права

Материалы

Oтчёт со II Съезда Кафедр международного частного права О разработке, понимании и применению коллизионных норм европейского и нацио- нального международного частного права, Катовице, 23—24 октября 2015 года (Агата Козёл, Витольд Куровски)

7 19 31 59 81

99

Jadwiga Pazdan

Umowy przedwstępne

w prawie prywatnym międzynarodowym

Abstract: Preliminary agreements play an important role in the practice of both state and international trade. These are agreements in which one of the parties or both parties commit to conclude any other agreement named a final agreement. According to a pre- vailing opinion in Poland a preliminary agreement may oblige to conclude not only an obligation agreement but also other agreements (e.g. inheritance division agreement).

Establishing the law applicable for a preliminary agreement shall take place in accord- ance with the instructions arising from Rome I Regulation. Under Article 3 of the Regula- tion the law applicable shall be chosen by the parties to the preliminary agreement.

If the law applicable has not been chosen, it shall be determined pursuant to Arti- cle 4, Paragraphs 2—4 of the Regulation.

Article 4, Paragraph 2 shall be applied while determining the law applicable for a preliminary unilaterally obliging agreement. Under the paragraph, the law applicable shall be the law of the country where the party obliged to conclude the preliminary agree- ment has his habitual residence. The result may be corrected under Article 4, Paragraph 3 of the Regulation.

In search of the law applicable for a preliminary bilaterally binding agreement Ar- ticle 4, Paragraph 4 of the Regulation shall apply. We shall search for the law of the country with which the preliminary contract, considering all other circumstances, is most closely connected.

Admissibility of the preliminary contract shall be assessed by the law applicable to it.

However, admissibility of preceding a specific agreement by a preliminary agreement shall be assessed in accordance with the law applicable for the future agreement (final agreement).

Keywords: conflict of laws, Art. 4 Rome I Regulation, preliminary contracts, applicable law, choice of law, preliminary bilaterally binding agreement

Studia

„Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego”. T. 18 ISSN 1896-7604

ISSN 2353-9852

a) Dr hab., prof. UKSW, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego.

8

1. Uwagi wstępne

Umowa przedwstępna (pactum de contrahendo) to jedno z wielu po- rozumień, do jakich nierzadko dochodzi w okresie przedkontraktowym.

Jest to porozumienie o charakterze obligacyjnym, co tym samym kieruje nas na przetarty w prawie kolizyjnym szlak. Mimo to znalezienie dla umów przedwstępnych satysfakcjonujących rozwiązań kolizyjnopraw- nych nie jest zadaniem łatwym. Stanowi to cel dalszych rozważań.

Do osiągnięcia tego celu nie jest niezbędne zbudowanie kolizyjnopraw- nego pojęcia umowy przedwstępnej. Nazwy takiej nie użyto w unormowa- niach kolizyjnoprawnych branych pod uwagę w dalszych rozważaniach w roli wyrażenia określającego zakres odpowiedniej normy kolizyjnej.

Nie zachodzi więc potrzeba objaśnienia zakresu takiej normy, co wyma- gałoby przeprowadzenia odpowiednich zabiegów kwalifikacyjnych.

Nie ulega wątpliwości przynależność umów przedwstępnych do szer- szej kategorii zobowiązań umownych. Stanowią one jej wycinek.

Użyte w tytule niniejszego opracowania wyrażenie „umowy przed- wstępne” jest zatem jedynie nazwą zbiorczą umów spotykanych w róż- nych systemach prawnych, często różnie w tych systemach uregulowa- nych, które łączy ich przedmiot. Są bowiem umowami zobowiązującymi jedną lub obie strony umowy do zawarcia określonej innej umowy.

Do państw, w których tak rozumiane umowy przedwstępne są nie tylko dopuszczalne, lecz nadto wyraźnie uregulowane, należą m.in.:

Francja (przepisy art. 1589 i art. 1590 k.c. regulują jedynie umowę przedwstępną sprzedaży)¹, Hiszpania (art. 145¹ i art. 1862 k.c.)²,Włochy (art. 1351, art. 1822 i art. 1932 k.c.)³, Austria (§ 936 k.c.)⁴, Szwajcaria (art. 22 i art. 216 k.z.)⁵, a także Polska (art. 389, art. 390 k.c. ze zmianą

1 Por. A. Blomeyer: La promesse de vente vaut vente. In: Festschrift für Leo Raape, Hrsg. Ipsen, Hamburg 1948, s. 271 i nast.; J. Ghestin: Traité de droit civil. La forma- tion du contrat. Paris 1993, s. 299 i nast.

2 Por. N. Geiben: Der Vorvertrag im Internationalen Privatrecht. Frankfurt am Main 2007, s. 75.

3 Por. A. A labiso: Il contratto preliminare. Milano 1966, s. 74 i nast.

4 Por. B. Wabnitz: Der Vorvertrag in rechtsgeschichtlicher und rechtsvergleichender Betrachtung. Münster 1962, s. 99 i nast.; H. Koziol, R. Welser: Grundriss des bürgerli- chen Rechts. Bd. 1: Allgemeiner Teil und Schuldrecht. Wien 1987, s. 111—112; H. May r- hofer: Das Recht der Schuldverhältnisse. Allgemeine Lehren. Wien 1986, s. 197 i nast.

5 Por. R. G öschke: Auftrag und Vorvertrag zum Grundstückkauf. „Schweizerische Juristen -Zeitung” 1934/1935, Nr. 31, s. 241 i nast.; P. Gauch, W.R. S chluen, P. Jagg i:

Schweizerisches Obligationsrecht (Allgemeiner Teil, Bd. 1). Zürich 1983, s. 153 i nast., nb 797 i nast.

9

Umowy przedwstępne w prawie prywatnym międzynarodowym

z 14.02.2003 r.)⁶. Również w niektórych państwach, w których brak jest wyraźnej regulacji umów przedwstępnych, odgrywają one w obrocie do- niosłą rolę. Przykład stanowią tu Niemcy⁷.

Umowom przedwstępnym w ich klasycznej postaci niechętne są syste- my prawne państw kręgu common law⁸.

Umowy przedwstępne w praktyce obrotu z udziałem polskich pod- miotów odgrywają doniosłą rolę⁹. Sporny jest ich zasięg. Jedni (i do tego poglądu trzeba się przychylić) uważają, że umową można się zobowiązać do zawarcia wszelkich umów cywilnoprawnych¹⁰, a inni sądzą, że tylko umów zobowiązujących i ewentualnie zobowiązująco -rozporządzających¹¹. Sposób rozstrzygnięcia tego sporu oddziałuje bez wątpienia na rozwią- zania kolizyjnoprawne To, że umowy przedwstępne nie są powszechnie dopuszczalne na świecie, oraz że nie wszędzie przyznaje się im samo- dzielny byt prawny przydaje znaczenia rozwiązaniom kolizyjnoprawnym w rozważanym zakresie.

6 Por. M. K rajewski, w: „System Prawa Prywatnego”. T. 5: Prawo zobowiązań — część ogólna. Red. E. Ł ętowska. Warszawa 2013, s. 870 i nast.; W. Popio łek, w: Ko- deks cywilny. T. 1: Komentarz. Art. 1—449¹⁰. Red. K. P ietrzykowski. Warszawa 2015, s. 1269 i nast.; M. Machnikowski, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Red. E. Gniewek, P. Machnikowski. Warszawa 2014, s. 707 i nast.

7 Por. H. Ritzinger: Der Vorvertrag in der notariellen Praxis. „Neue Juristische Wochenschrift” 1990, H. 19, s. 1201 i nast.; W. Brox, W. -D. Walker: Allgemeines Schuld- recht. München 2015, s. 62.

8 Por. D. Hen r ich: Vorvertrag. Optionsvertrag. Berlin–Tübingen 1965, s. 69 i nast.;

N. Geiben: Der Vorvertrag…, s. 78; M. K rajewski, w: „System Prawa Prywatnego”.

T. 5…, s. 870, nb 49. Jednakże uznawany za dopuszczalny agrement to agree with a third person może częściowo odgrywać rolę preliminary contracts, por. D. Hein r ich: Vorver- trag…, s. 70.

9 Por. M. K rajewski, w: „System Prawa Prywatnego”. T. 5…, s. 871 (jego zdaniem,

„zastosowanie umowy przedwstępnej jest niezwykle rozpowszechnione, nawet bardziej rozpowszechnione niż przemawiałyby za tym racjonalne przesłanki”). W. Popio łek, w: Kodeks cywilny. T. 1…, s. 1270, nb 1.

10 Por. E. Gniewek: Z problematyki prawnej umów przedwstępnych. „Nowe Prawo”

[dalej: NP] 1970, z. 7—8, s. 1045, 1046; A. Macią g: Rodzaje umów, które mogą być poprze- dzone umową przedwstępną. NP 1979, z. 7—8, s. 62 i nast.; M. Wrzo łek -R oma ńczuk:

Umowa przedwstępna. Warszawsa 1998, s. 17—18; M. K rajewski: Umowa przedwstęp- na. Warszawa 2000, s. 68; A. Łuszpak -Zając: Realizacja roszczenia o zawarcie umo- wy. Warszawa 2005, s. 45; A. Olejniczak, w: Kodeks cywilny. Komentarz. T. 3, cz. 1.

Red. A. K idyba. Warszawa 2010, s. 249; M. K rajewski, w: „System Prawa Prywatne- go”. T. 5…, s. 874; A. Z biegeń -T urza ńska, w: Kodeks cywilny. Komentarz. T. 2. Red.

K. Osajda. Warszawa 2013, s. 229; P. Machnikowski, w: Kodeks cywilny…, s. 709, nb 7; W. Popio łek, w: Kodeks cywilny. T. 1…, s. 1271, nb 7.

11 Por. E. Drozd: Umowa przedwstępna a umowa przyrzeczona. NP 1973, z. 7—8, s. 1561 i nast.; J. Strzępka: Umowy przedwstępne w obrocie uspołecznionym. Warszawa 1978, s. 18 i nast. Na tle prawa niemieckiego w tym duchu H. Ritzinger: Der Vorver- trag…, s. 1201; W. Brox, W. -D. Walker: Allgemeines Schuldrecht…, s. 62, nb 75.

10

Jak już wspomniano, umowy przedwstępne należą do porozumień za- wieranych na etapie przedkontraktowym. Z kolei właściwość prawa dla odpowiedzialności z tytułu culpa in contrahendo została uregulowana w rozporządzeniu Rzym II¹². Stwarza to potrzebę ustalenia relacji pomię- dzy normami kolizyjnymi określającymi prawo właściwe dla zobowiązań umownych i normami, które wskazują prawo właściwe dla zobowiązań pozaumownych, w tym odpowiedzialności z tytułu culpa in contrahen- do. W tle pojawiają się więc rozporządzenia Rzym I¹³ i Rzym II. Nasu- wa się też pytanie, czy pola zastosowania norm mieszczących się w tych rozporządzeniach mogą się krzyżować, czy też należy je skrupulatnie oddzielać, dokonując tzw. kwalifikacji rozgraniczającej. Dopuszczenie krzyżowania się (zbiegu) tych norm może być źródłem trudności przy rozstrzyganiu sporów sądowych. Z jednej strony, liczyć się bowiem trzeba z wolą powoda wyrażoną w pozwie i dokonanym przez powoda opisem okoliczności faktycznych, z drugiej zaś strony — z obowiązkami sądu określonymi w art. 1143 § 1 k.p.c. Stany napięcia i niepewności są więc nieuniknione.

Ciekawy obszar badawczy na płaszczyźnie kolizyjnoprawnej stanowi rozpatrywanie relacji pomiędzy prawem właściwym dla umowy przed- wstępnej a prawem właściwym dla umowy stanowczej (przyrzeczonej), do której zawarcia w wykonaniu umowy przyrzeczonej miało dojść lub doszło. Nasuwa się m.in. pytanie, czy statut umowy przedwstępnej za- chowuje doniosłość prawną także po zawarciu umowy stanowczej, czy też statut umowy stanowczej wchłania relacje przedumowne stron, łącznie ze stosunkiem wynikłym z umowy przedwstępnej. Już w tym miejscu należy przesądzić tę kwestię.

Wydaje się, że przyjęcie założenia, że umowa przedwstępna z praw- nego punktu widzenia ma byt samoistny uzasadnia stosowanie do jej oceny, także po zawarciu przez jej strony umowy stanowczej, prawa dla niej właściwego (a więc statutu umowy przedwstępnej).

O tym więc, czy po zawarciu umowy stanowczej strony mogą docho- dzić między sobą roszczeń z umowy przedwstępnej rozstrzyga statut umowy przedwstępnej, a nie prawo właściwe dla umowy stanowczej.

12 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 864/2007 z 11.07.2007 r.

dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych (Rzym II). Dz.Urz. UE L nr 199, s. 40.

13 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z 17.06.2008 r.

w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I). Dz.Urz. UE L nr 177, s. 6.

11

Umowy przedwstępne w prawie prywatnym międzynarodowym

2. Poszukiwanie prawa właściwego dla umowy przedwstępnej

Umowy przedwstępne można zaliczyć do rodziny umów powiązanych z innymi umowami. W tej grupie należą one do przygotowujących zawar- cie owej innej umowy. Ta inna umowa nazywana jest umową stanowczą, główną lub przyrzeczoną.

Na płaszczyźnie kolizyjnoprawnej pojawia się pytanie, czy dla umów powiązanych z innymi umowami prawa właściwego należy poszukiwać samodzielnie, ignorując ich związek z innymi umowami, czy też fakt ten powinien mieć wpływ na dotyczące ich rozwiązania kolizyjnoprawne.

Związek umów, o których mowa, z innymi umowami może mieć różny charakter.

Zróżnicowanych rozwiązań w przytoczonym zakresie należy też ocze- kiwać na płaszczyźnie kolizyjnoprawnej.

Bez wątpienia umowa zmieniająca lub uchylająca umowę (wraz z wy- nikającym z niej stosunkiem) lub zmieniająca stosunek pozaumowny podlega prawu właściwemu dla zmienianej umowy lub zmienianego sto- sunku pozaumownego¹⁴. W doktrynie dominuje też trafny pogląd, że ugo- da mająca w tle stosunek umowny podlega prawu właściwemu dla tego stosunku¹⁵. Jednakże strony mogą wybrać zarówno dla umowy uchyla- jącej inną umowę, jak i dla ugody inne prawo¹⁶ niż prawo właściwe dla uchylanej umowy lub zmienianego stosunku umownego, albo też prawo właściwe dla stosunku, do którego ugoda się odnosi.

Umowy wykonawcze zawarte w ramach wiążącej strony umowy ra- mowej poddawane są zwykle prawu właściwemu dla umowy ramowej¹⁷, chyba że strony (w drodze wyboru prawa) postanowią inaczej.

14 Por. D. Czernich, in: EVU. Das Europäische Schuldvertragsübereinkommen, Kommentar. Wien 1999, s. 69, 70, nb 32; F. Fer ra r i, in: Internationales Vertragsrecht, Rom I -VO. CISG. CMR. FactÜ. München 2012, s. 87, nb 76; U. Spellenberg, in: Mün- chener Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch. Bd. 10. Red. J.V. Hein. München 2015, s. 732, nb 102; D. Ma r tiny, in: Münchener Kommentar…, Bd. 10, s. 344, nb 300.

15 Por. D. Czernich, in: EVU…, s. 69 nb 32; F. Fer ra r i, in: Internationales Ver- tragsrecht…, s. 88, nb 76; D. Ma r tiny, in: Münchener Kommentar…, Bd. 10, s. 344, nb 300; B. von Hoffmann, in: Soergel. Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch.

Stuttgart—Berlin—Köln 1996, s. 1478 nb 121.

16 Por. D. Ma r tiny, in: Münchener Kommentar…, Bd. 10, s. 344, nb 300; U. Spel- lenberg, in: Münchener Kommentar…, Bd. 10, s. 732, nb 102.

17 Por. B. von Hoffmann, in: Soergel…, s. 1478, nb 119; D. Ma r tiny, in: Münche- ner Kommentar…, Bd. 10, s. 341, nb 302.

12

Brak jest zgodności poglądów w kwestii właściwości prawa dla umów przedwstępnych. W doktrynie zarysowały się dwie odmienne koncepcje.

Według pierwszej z nich, umowa przedwstępna podlega prawu właściwe- mu dla umowy stanowczej (przyrzeczonej). Zgodnie z tym stanowiskiem, poszukiwanie oddzielnego, samodzielnego powiązania umowy przed- wstępnej z jakimś obszarem prawnym dla celów kolizyjnoprawnych po- zbawione jest uzasadnienia. Stanowisko to pojawiło się w komentarzach do Konwencji rzymskiej z 1980 r. o prawie właściwym dla zobowiązań umownych¹⁸. Trzeba dodać, że autorzy wypowiadający się na ten temat brali pod uwagę wyłącznie umowy przedwstępne poprzedzające umowy obligacyjne.

Forsowany jest także pogląd odmienny, opowiadający się za samo- dzielnym poszukiwaniem prawa właściwego dla umów przedwstępnych¹⁹, z którym trzeba się zgodzić.

W systemach prawnych, które dopuszczają umowy przedwstępne, są one zaliczane do umów zobowiązujących (jednostronnie lub obustronnie).

Świadczeniem spełnianym w wykonaniu takiej umowy jest zawarcie umowy przyrzeczonej (w przypadku umowy dwustronnie zobowiązują- cej) lub złożenie oświadczenia woli zmierzającego do zawarcia umowy (w przypadku umowy jednostronnie zobowiązującej).

Prawa właściwego dla umowy przedwstępnej trzeba więc poszu- kiwać, stosując rozporządzenie Rzym I (wcześniej Konwencję rzym- ską z 1980 r.)²⁰. Najpierw jednak wypada rozważyć, czy przewidziane w art. 1 ust. 2 lit. i rozporządzenia Rzym I wyłączenie z zakresu za- stosowania tego rozporządzenia „zobowiązań wynikających z kontaktów handlowych mających miejsce przed zawarciem umowy” odnosi się także do umów przedwstępnych. Wydaje się, że wyłączenie, o którym mowa, obejmuje wszelkie przedkontraktowe kontakty stron, z wyjątkiem tych, które zostały ucieleśnione w zawartych przez strony umowach (takich, jak: umowa o negocjacje, umowa o zachowanie tajemnicy, umowa o podję- cie określonych działań ułatwiających podjęcie decyzji o zawarciu umowy czy wreszcie umowa przedwstępna).

18 Por. D. Czernich, in: EVU…, s. 69, nb 32; F. Fer ra r i, in: Internationales Ver- tragsrecht…, s. 88, nb 76; B. von Hoffmann, in: Soergel…, s. 1478, nb 121.

19 Por. U. Mag nus, in: J. von Staudingers Kommentar zum Bürgerlichen Geset- zbuch mit Einführungsgesetz und Nebengesetzen. Einleitung zur Rom I -VO; Art. 1—10 Rom I—V. Red. U. Mag nus. Berlin 2011, s. 138, nb 13, s. 139, nb 16; D. Ma r tiny, in:

Münchener Kommentar…, Bd. 10, s. 342, nb 303; M.A. Zacha r iasiew icz, w: „System Prawa Prywatnego”. T. 20 B: Prawo prywatne międzynarodowe. Red. M. Pazdan. War- szawa 2015, s. 255, nb 445.

20 Konwencja rzymska z 1980 r. o prawie właściwym dla zobowiązań umownych.

Dz.U. 2008, nr 10, poz. 57.

13

Umowy przedwstępne w prawie prywatnym międzynarodowym

W literaturze przeważa trafny pogląd, głoszący takie właśnie wąskie rozumienie pojęcia przedkontraktowych kontaktów handlowych na tle wspomnianego przepisu²¹.

3. Statut umowy przedwstępnej

W myśl art. 3 rozporządzenia Rzym I, strony mogą dokonać wyboru prawa właściwego. Jak wiadomo, przepis ten dopuszcza wybór nieogra- niczony. Można jednak rozważać, czy wybór jest skuteczny, jeżeli pra- wo wybrane nie zna (nie dopuszcza zawierania) umów przedwstępnych.

Uzasadnione wydaje się zalecenie, aby strony wybierały prawo, które po- zwala osiągnąć zamierzone przez nie cele.

W przepisach rozporządzenia Rzym I znajdują się regulacje, które w odniesieniu do określonych umów: a) bądź ograniczają zakres stosowa- nia prawa wybranego (chodzi tu o art. 6 ust. 2 dotyczący umów konsu- menckich i art. 8 ust. 1 odnoszący się do umów o pracę), bądź b) ograni- czają wybór prawa (chodzi o art. 5 ust. 1 dotyczący umowy przewozu osób i art. 7 ust. 3 dotyczący innych umów ubezpieczenia niż umowy objęte zakresem art. 7 ust. 2 rozporządzenia Rzym I).

Nasuwa się pytanie, czy wymienione ograniczenia odnieść należy także do umów przedwstępnych poprzedzających zawarcie wymienionych umów. W literaturze na pytanie to udziela się odpowiedzi twierdzącej²², z którą można się zgodzić. Jej praktyczne skutki wymagałyby jednak bardziej szczegółowych analiz.

W braku wyboru prawa, lub gdy wybór prawa jest bezskuteczny, pra- wa właściwego dla umowy przedwstępnej należy poszukiwać, stosując art. 4 rozporządzenia Rzym I.

Umowa ta nie mieści się w żadnej z grup umów wymienionych w art. 4 ust. 1. Należy więc sięgnąć do dalszych postanowień art. 4 (ust. 2—4).

Odwołujący się do koncepcji charakterystycznego świadczenia przepis art. 4 ust. 2 nie nadaje się do wykorzystania w odniesieniu do umów

21 Por. M.A. Zacha r iasiew icz: Kwalifikacja „culpa in contrahendo” w prawie pry- watnym międzynarodowym. W: „Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego”. T. 3.

Red. M. Pazdan. Katowice 2008, s. 57; Ł. Ża rnow iec, w: „System Prawa Prywatne- go”. T. 20 B…, s. 853, nb 239. Por. również pkt 30 preambuły rozporządzenia Rzym II.

Por. jednak W. Czepelak: Międzynarodowe prawo zobowiązań. Warszawa 2012, s. 319, przyp. 129.

22 Tak U. Mag nus, in: J. von Staudingers Kommentar…, s. 138, 139, nb 13.

14

przedwstępnych dwustronnie zobowiązujących²³. W takiej umowie bo- wiem każda ze stron spełnia świadczenie charakterystyczne. Jeżeli każ- da ze stron ma miejsce zwykłego pobytu w innym państwie, to umowa — zgodnie z art. 4 ust. 2 — podlegałaby dwu systemom prawnym. Skutek taki jest nie do zaakceptowania.

Przepis art. 4 ust. 2 rozporządzenia Rzym I nadaje się natomiast do wykorzystania w odniesieniu do umów przedwstępnych jednostronnie zobowiązujących. Świadczeniem charakterystycznym dla takiej umowy jest świadczenie strony zobowiązanej do złożenia oświadczenia woli zmie- rzającego do zawarcia umowy przyrzeczonej. Miejsce zwykłego pobytu tej strony wyznaczy zatem na podstawie art. 4 ust. 2 prawo właściwe dla umowy przedwstępnej jednostronnie zobowiązującej.

Ten sposób postępowania przy ustalaniu prawa właściwego dla umowy przedwstępnej jednostronnie zobowiązującej może być skorygo- wany przez odwołanie się — na podstawie art. 4 ust. 3 rozporządzenia Rzym I — do zasady ściślejszego związku z państwem innym niż pań- stwo, o którym mowa w art. 4 ust. 2 rozporządzenia Rzym I (przypomnij- my, że reguła korekcyjna z art. 4 ust. 3 wymaga „znacznie ściślejszego związku”).

I wreszcie, przy poszukiwaniu prawa właściwego dla umów przed- wstępnych dwustronnie zobowiązujących należy oprzeć się na art. 4 ust. 4 rozporządzenia Rzym I. Trzeba więc poszukiwać, biorąc pod uwa- gę wszelkie okoliczności, prawa państwa, z którym oceniana umowa jest najściślej związana.

W praktyce obrotu umowa przedwstępna stanowi czasem składnik kontraktu obejmującego także inne świadczenia. Chodzić tu może zarów- no o świadczenia charakteryzujące umowy wymienione w art. 4 ust. 1 rozporządzenia Rzym I, jak i umowy w tym przepisie niewymienione.

I tak sprzedaży próbnej partii towaru może towarzyszyć porozumienie przedwstępne na dostawy określonych partii tego towaru w przyszłości, określonej usłudze może towarzyszyć porozumienie wstępne na podobne usługi w przyszłości, użyczeniu rzeczy na krótki czas może towarzyszyć porozumienie wstępne sprzedaży lub najmu tej rzeczy w przyszłości.

Postanowienia odpowiadające umowie przedwstępnej pojawiają się czasem w umowach o kooperację lub w umowach ramowych. We wszel- kich takich (i podobnych) przypadkach, dla uniknięcia niejasności, pożą- dane jest dokonanie przez strony wyboru prawa dla zawartej przez nie umowy.

23 M.A. Zacha r iasiew icz, w: „System Prawa Prywatnego”. T. 20 B…, s. 255, nb 445 i jej wypowiedź: „Do transakcji, w których określenie świadczenia charakterystycznego sprawia trudności, zalicza się […] dwustronnie zobowiązujące umowy przedwstępne”.

15

Umowy przedwstępne w prawie prywatnym międzynarodowym

Trudności w ustaleniu prawa właściwego dla takich umów pojawią się natomiast wtedy, gdy strony nie dokonały wyboru prawa. Rozwiązań należy wówczas poszukiwać w postanowieniach art. 4 ust. 2—4 rozpo- rządzenia. Trudno przy tym liczyć na jednolitość rozstrzygnięć.

Przepis art. 4 ust. 2 obejmuje dwie grupy sytuacji: a) umowy nieobję- te ust. 1 oraz b) umowy, których składniki byłyby objęte więcej niż jedną z umów opisanych w poszczególnych punktach ust. 1.

Wydaje się, że przepis ten należy stosować również wtedy, gdy ocenia- na umowa zawiera składniki odpowiadające jednej z umów wymienio- nych w ust. 1 oraz składniki umowy w tym przepisie niewymienionej.

Prawem właściwym dla kontraktu obejmującego sprzedaż próbnej partii towaru oraz umowę przedwstępną, zobowiązującą jedynie sprze- dawcę do zawarcia umowy stanowczej sprzedaży, na mocy art. 4 ust. 2 rozporządzenia będzie prawo państwa miejsca zwykłego pobytu sprze- dawcy, chyba że istnieją przesłanki do zastosowania reguły korekcyjnej z art. 4 ust. 3 rozporządzenia.

Jeżeli umowa przedwstępna powiązana z umową sprzedaży jest umo- wą dwustronnie zobowiązującą, to prawa właściwego dla całego kontrak- tu poszukiwać należy, stosując art. 4 ust. 4 rozporządzenia.

4. Wybrane zagadnienia szczegółowe

4.1. Dopuszczalność umowy przedwstępnej

O dopuszczalności zawarcia umowy przedwstępnej, jako określonej umowy obligacyjnej, rozstrzyga prawo dla niej właściwe²⁴. Od tego od- różnić należy kwestię dopuszczalności poprzedzania określonej umowy (stanowczej, przyrzeczonej) umową przedwstępną. Wydaje się, że odpo- wiedzi na to pytanie należy poszukiwać w prawie właściwym dla umowy stanowczej (przyrzeczonej). O tym więc, czy umową przedwstępną może być poprzedzona określona umowa z zakresu prawa rzeczowego, decydu- je statut rzeczowy, natomiast o tym, czy dział spadku może być poprze- dzony umową przedwstępną, rozstrzyga statut spadkowy²⁵.

24 Por. M. Wojewoda, w: „System Prawa Prywatnego”. T. 20 B…, s. 541, nb 1003.

25 W myśl art. 23 ust. 2 lit. j rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z 4.07.2012 r. dotyczącego spraw spadkowych (DzUrz. UE L 2012, s. 107), dział spadku należy do zakresu zastosowania statutu spadkowego ustalanego zgodnie z art. 21 i 22 rozporządzenia.

16

4.2. Wymagania dotyczące formy

Prawo właściwe dla wymagań dotyczących formy umowy przedwstęp- nej określa art. 11 ust. 1 i 2 rozporządzenia Rzym I. Nie można też wy- kluczyć stosowania art. 11 ust. 4 rozporządzenia, jeżeli umowa przed- wstępna poprzedza umowę konsumencką.

Umów przedwstępnych nie obejmuje natomiast art. 11 ust. 5 rozporzą- dzenia nawet wtedy, gdy umowa przedwstępna poprzedza jedną z umów wymienionych w art. 11 ust. 5 rozporządzenia Rzym I.

4.3. Skutki umowy przedwstępnej

O skutkach umowy przedwstępnej rozstrzyga oczywiście prawo pań- stwa, któremu ona podlega (statut umowy przedwstępnej).

Prawo to decyduje więc m.in. o następstwach dopełnienia — przy okazji zawierania umowy przedwstępnej — wymagań, od dopełnienia których zależy ważność umowy stanowczej (por. art. 390 § 2 polskiego k.c.).

5. Możliwość wykorzystania art. 4 lub art. 12 rozporządzenia Rzym II

Przepis art. 4 rozporządzenia Rzym II określa prawo właściwe dla czynów niedozwolonych, natomiast w art. 12 wskazano prawo właściwe dla culpae in contrahendo²⁶.

Wydaje się, że pojęcie „przedumowne kontakty handlowe” występu- jące w art. 12 rozporządzenia Rzym II należy interpretować szerzej niż tak samo brzmiące pojęcie występujące w art. 1 ust. 2 lit. i. rozporządze- nia Rzym I.

Jeżeli szkoda została wyrządzona w związku z zawarciem i niewyko- naniem umowy przedwstępnej, to dopuścić trzeba możliwość poszukiwa- nia odszkodowania bądź w ramach odpowiedzialności ex contractu (roz-

26 Zdaniem Ł. Żarnowca („System Prawa Prywatnego”. T. 20 B…, s. 853, nb 239), z zakresu zastosowania przepisu art. 12 rozporządzenia należy wyłączyć „naruszenie obowiązków wynikających z umów określających postępowanie w toku procedury nego- cjacyjnej”.

17

Umowy przedwstępne w prawie prywatnym międzynarodowym

porządzenie Rzym I), bądź w ramach odpowiedzialności z tytułu culpa in contrahendo (rozporządzenie Rzym II). Tylko ta ostatnia możliwość znajdzie zastosowanie, jeżeli — w świetle prawa właściwego dla umowy przedwstępnej — jest ona nieważna.

W sytuacji, gdy w ramach przedumownych kontaktów handlowych lub przy okazji naruszenia umowy przedwstępnej doszło do wyrządzenia szkody czynem niedozwolonym, zastosowanie może znaleźć art. 4 (łącz- nie z art. 14) rozporządzenia Rzym II (por. pkt 30 preambuły rozporzą- dzenia Rzym II).

Maksymilian Pazdan

Stosowanie obcych norm kolizyjnych

Abstract: In any country, the courts apply, first and foremost, their own conflict of law rules.

There are, however, exceptions to this principle. They can be found in the rules re- lated to renvoi and the conditional application of the legis rei sitae. Another exception results out of the solutions adopted for the purposes of managing the preliminary ques- tion in private international law.

In the Act of 2011, the Polish legislator has limited the use of renvoi. In Article 5 of the Act, it permitted only the remission (sending back to the law of the forum court), while the transmission (renvoi to the law of a third state) is allowed only with respect to the law applicable to legal persons (Article 17(2)). During the final phase of deliberations of the draft Act of 2011, the legislator has rejected the proposal to include the “accepted”

transmission type of renvoi.

The Act of 1926, with respect to the relationships between spouses and between par- ents and children, provided for the application of the law where the immovable property was located, however, subject to conflict of law rules of the state where the immovable property was located (conditional application of lex rei sitae). This was heavily criticized by Kazimierz Przybyłowski. Consequently, a similar rule was not adopted in the Act of 1965, nor in the new law of 2011, and rightly so.

Both in Poland and elsewhere, there are disputes as methods to be used in order to determine the law applicable to the preliminary question. It has been proposed to:

a) apply the law determined in accordance with the conflict of law rule of the forum court that governs the issue in question,

b) apply the law determined in accordance with the conflict of law rule of the law appli- cable to the main question,

c) to determine the law applicable to the preliminary question flexibly, depending upon the circumstances of the given case (and thus apply the first or second method flexi- bly).

a) Prof. dr hab., Uniwersytet Śląski w Katowicach, Akademia Leona Koźmińskiego.

„Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego”. T. 18 ISSN 1896-7604

ISSN 2353-9852

20

The third method is recommended.

However, in determining the law applicable to the factual state of affairs that has fully came to a close, where only a small part of facts constitute the main question, one should apply the conflict of law rules of the country, with which the given state of affairs has — from the beginning until the end — been most closely connected.

Keywords: application of foreign rules, conflict of laws, preliminary question, renvoi

1. Uwagi wstępne

W podręczniku z 1935 r. Kazimierz Przybyłowski pisał: „Naczelną zasadą jest, że w każdym państwie stosuje się własne jego prawo pryw.

mnr., chyba że ono samo w poszczególnych przypadkach co innego prze- widuje. W tym znaczeniu istnieje zasadnicza właściwość własnych norm kolizyjnych”¹. Jednocześnie profesor Przybyłowski wymienił dwa wyjątki od powyższej zasady, a mianowicie odesłanie (art. 36 ustawy z 1926 r.)²² i warunkową właściwość legis rei sitae (art. 16 i 19 ust. 3 ustawy z 1926 r.). W tym ostatnim przypadku chodziło o stosowanie przepisów obowiązujących w (obcym) państwie położenia nieruchomości, jeżeli wy- magają tego normy kolizyjne obowiązujące w tym państwie³.

Dziś w państwach członkowskich Unii Europejskiej, a więc i w Pol- sce, zasadzie sformułowanej przez Przybyłowskiego należy nadać nieco inne brzmienie. Ze względu na dwoistość źródeł prawa prywatnego mię- dzynarodowego w tych państwach⁴ wskazówkę, że w pierwszym rzędzie w danym państwie stosuje się jego własne prawo prywatne międzyna- rodowe należy zastąpić regułą, że w danym państwie w pierwszej kolej- ności stosuje się normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego obowiązujące w tym państwie⁵.

1 K. P rzybyłowski: Prawo prywatne międzynarodowe. Część ogólna. Lwów 1935, s. 85. O tej zasadzie por. też F. Z oll: Międzynarodowe prawo prywatne. Kraków 1947, s. 30;

A. M ączy ński: Stosowanie norm kolizyjnych obcego prawa prywatnego międzynarodo- wego. W: Spory o własność intelektualną. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorom Januszowi Barcie i Ryszardowi Markiewiczowi. Red. A. Matlak, S. Stanisławska- -K loc. Warszawa 2013, poz. 574.

2 Ustawa z 2.08.1926 r. o prawie właściwym dla stosunków prywatnych międzynaro- dowych — prawo prywatne międzynarodowe. Dz.U. nr 101, poz. 581 ze zm.

3 Por. K. P rzybyłowski: Prawo…, s. 86.

4 Szerzej na ten temat M. Pazdan: Koordynacja krajowego i europejskiego prawa prywatnego międzynarodowego. W: Współczesne wyzwania prawa prywatnego międzyna- rodowego. Red. J. Poczobut. Warszawa 2013, s. 225 i nast.

5 Por. M. Pazdan, w: „System Prawa Prywatnego”. T. 20 A: Prawo prywatne mię- dzynarodowe. Red. M. Pazdan. Warszawa 2014, s. 16.

21

Stosowanie obcych norm kolizyjnych

Niepisaną normę, która wyraża wspomnianą na wstępie zasadę, oraz normy określające od niej wyjątki zwykliśmy określać mianem norm kolizyjnych drugiego stopnia. Rozgraniczają one sfery działania norm kolizyjnych pierwszego stopnia obowiązujących w różnych państwach⁶. W ich braku zastosowanie głównej normy kolizyjnej pierwszego stopnia prowadziłoby zawsze do wskazania wprost prawa merytorycznego okreś- lonego państwa jako prawa właściwego. Dzięki normom kolizyjnym dru- giego stopnia uprawnione staje się następujące objaśnienie funkcji norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego: normy te rozgrani- czają sfery działania różnych systemów (porządków) prawnych, a nie tyl- ko praw merytorycznych różnych państw⁷.

2. Odesłanie

Przegląd przypadków stosowania obcych norm kolizyjnych rozpocząć wypada od odesłania. Dopuszczała je zarówno ustawa z 1926 r. (art. 36), jak i ustawa z 1965 r.⁸ (art. 4). Ostało się ono też, choć w okrojonej posta- ci, w ustawie z 2011 r.⁹ (art. 5 oraz art. 17 ust. 2).

W czasie dyskusji nad założeniami nowej ustawy¹⁰ proponowałem utrzymanie unormowania odesłania zwrotnego w kształcie przyjętym w ustawie z 1965 r. oraz — w ślad za wcześniejszymi sugestiami K. Przy- byłowskiego¹¹ — dopuszczenie jednostopniowego odesłania dalszego, przy- jętego w razie wskazania prawa państwa trzeciego przez normę kolizyjną posługującą się łącznikiem obywatelstwa. Rozwiązanie takie przewidy-

6 Por. ibidem, s. 199, nb 14.

7 Por. A. M ączy ński: Stosowanie norm kolizyjnych…, s. 574; W. Popio łek, w: „Sys- tem Prawa Prywatnego”. T. 20 A…, s. 353, nb 39; M. Pazdan: O zmiennych losach i per- spektywach na przyszłość odesłania w prawie prywatnym międzynarodowym. W: Oblicza prawa cywilnego. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Janowi Błeszyńskiemu.

Red. K. Szczepanowska -Koz łowska. Warszawa 2013, s. 341.

8 Ustawa z 12.11.1965 r. — Prawo prywatne międzynarodowe. Dz.U. nr 46, poz. 290 ze zm.

9 Ustawa z 4.02.2011 r. — Prawo prywatne międzynarodowe. Dz.U. nr 80, poz. 432 ze zm.

10 Por. M. Pazdan: O potrzebie reformy polskiego prawa prywatnego międzynaro- dowego i niektórych proponowanych rozwiązaniach. „Kwartalnik Prawa Prywatnego”

[dalej: KPP] 2000, z. 3, s. 516.

11 K. P rzybyłowski: Z problematyki stosowania obcych norm kolizyjnych. Kraków 1959, s. 31; Idem: Nowe polskie unormowanie problematyki kolizyjnej prawa prywatnego międzynarodowego. „Studia Cywilistyczne” 1966, T. 8, s. 3 i nast.

22

wały kolejne wersje projektu ustawy, przygotowane przez Zespół Prawa Prywatnego Międzynarodowego Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilne- go¹², znalazło się też w końcowym projekcie przyjętym przez Komisję Ko- dyfikacyjną oraz w projekcie rządowym¹³ skierowanym do Sejmu¹⁴.

Zmiana brzmienia proponowanego przepisu nastąpiła w komisji sej- mowej, podczas prac nad projektem ustawy. Utrzymano jedynie prze- pis regulujący odesłanie zwrotne, natomiast przepis dotyczący odesła- nia dalszego został skreślony. Odesłanie dalsze dopuszczono tylko przy ustalaniu statutu personalnego osób prawnych (art. 17 ust. 2 ustawy z 2011 r.).

Główną przyczyną niechęci do odesłania dalszego przyjętego była wi- zja stosowania — w trakcie posługiwania się tą konstrukcją — norm kolizyjnych pierwszego stopnia należących do dwóch obcych systemów (porządków) prawnych: systemu prawnego wskazanego przez „własne”

normy kolizyjne oraz systemu prawnego państwa trzeciego, do którego odsyłają normy kolizyjne tego wskazanego systemu prawnego.

Odrzucenie odesłania dalszego przyjętego oznacza rezygnację z dą- żenia do osiągania celów, jakim odesłanie takie mogłoby służyć. Prze- pisy tak kształtujące odesłanie rozstrzygają kolizję pomiędzy własnymi normami kolizyjnymi a normami kolizyjnymi obcego systemu prawnego (wskazanego przez własne normy kolizyjne) w sytuacji, gdy wskazanie ze strony tych norm kolizyjnych (obcego systemu prawnego) nie jest ak- ceptowane przez normy kolizyjne państwa trzeciego (do którego prawa normy te odsyłają) na korzyść własnych norm kolizyjnych. Ostatecznie bowiem, w razie kolizji, o której mowa, ostałaby się właściwość prawa wskazanego przez własne normy kolizyjne. Wydaje się, że takie właśnie rozwiązanie jest wysoce pożądane.

Trzeba też odnotować, że konstrukcją jednostopniowego odesłania dalszego przyjętego posłużono się w art. 21 ust. 2 konwencji haskiej o od- powiedzialności rodzicielskiej oraz środkach ochrony dzieci z 1966 r.¹⁵ oraz w art. 34 ust. 1 rozporządzenia UE nr 650/20121 dotyczącego spraw spadkowych¹⁶ (Dz.Urz. UE L 201 z 27.07.2012, s. 107).

12 Projekt z 9.10.2006 r. został ogłoszony w „Problemach Prawa Prywatnego Między- narodowego” [dalej: PPPM]. T. 1. Red. M. Pazdan. Katowice 2007, s. 115—131.

13 Pismo Prezesa Rady Ministrów z 31.10.2008 r. Druk Sejmowy nr 1277.

14 Uwagi krytyczne pod adresem tego rozwiązania zgłosił A. M ączy ński: Kody- fikacyjne zagadnienia części ogólnej prawa prywatnego międzynarodowego. W: Studia i rozprawy. Księga jubileuszowa dedykowana prof. Andrzejowi Całusowi. Red. A. Janik.

Warszawa 2009, s. 424 i nast.

15 Dz.U. 2010, nr 172, poz. 1158.

16 Dz.Urz. UE L 201 z 27.07.2012, s. 107.

23

Stosowanie obcych norm kolizyjnych

3. Właściwość warunkowa

W ustawie z 1926 r. w art. 16 i 19 ust. 3 dopuszczono — w zakre- sie stosunków majątkowych między małżonkami oraz między rodzicami i dziećmi (ślubnymi) — właściwość prawa miejsca położenia nieruchomoś- ci uzależnioną od stanowiska norm kolizyjnych państwa miejsca poło- żenia nieruchomości¹⁷. Rozwiązanie to poddał druzgocąco trafnej kry- tyce K. Przybyłowski¹⁸. Nic więc dziwnego, że nie przejęto go do ustawy z 1965 r.

Warto przypomnieć, że konstrukcję warunkowej właściwości wyko- rzystano w unormowaniu właściwości prawa dla formy umowy¹⁹, której przedmiotem jest prawo rzeczowe na nieruchomości lub prawo korzysta- nia z nieruchomości zarówno w konwencji rzymskiej z 1980 r.²⁰ o prawie właściwym dla zobowiązań umownych (art. 9 ust. 6), jak i w rozporzą- dzeniu Rzym I (art. 11 ust. 5)²¹.

Jako przykłady wykorzystania konstrukcji warunkowej właściwości traktowane bywają też w piśmiennictwie przepisy stwarzające podstawy do stosowania lub uwzględniania tzw. przepisów koniecznego zastosowa- nia czy też wymuszających swoje zastosowanie (np. art. 8 ust. 2 ustawy z 2011 r.²², art. 7 konwencji rzymskiej z 1980 r. o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, art. 9 rozporządzenia Rzym I, art. 16 rozporzą- dzenia Rzym II czy też art. 30 rozporządzenia w sprawach spadkowych z 2012 r.²³).

17 O tym i o innych przykładach warunkowej właściwości por. M. Pazdan: Dziedzi- czenie ustawowe w prawie prywatnym międzynarodowym. Katowice 1973, s. 120 i nast.;

A. M ączy ński: Stosowanie norm kolizyjnych…, s. 584 i nast.

18 K. P rzybyłowski: Z problematyki stosowania…, s. 54 i nast.

19 Por. J. G órecki: Forma czynności prawnych obligacyjnych i rzeczowych w prawie prywatnym międzynarodowym. Katowice 2007, s. 54 i nast.

20 Dz.U. 2008, nr 10, poz. 57.

21 Dz.Urz. UE 2008 L 177/6.

22 Por. A. M ączy ński: Stosowanie norm kolizyjnych…, s. 585 i nast. Na temat tego przepisu por. też M.A. Zacha r iasiew icz: O potrzebie wskazania w nowej ustawie o prawie prywatnym międzynarodowym podstawy stosowania przepisów wymuszających swoje zastosowanie. PPPM 2010, T. 7, s. 9 i nast.; M.A. Zacha r iasiew icz, w: „System Prawa Prywatnego”. T. 20 A…, s. 433 i nast.; B. F uchs: Przepisy wymuszające swoje zastosowanie w nowej ustawie — Prawo prywatne międzynarodowe. W: Współczesne wy- zwania…, s. 69 i nast.

23 Na temat tego przepisu por. M. Mataczy ński: Przepisy ograniczające dziedzi- czenie na tle art. 30 rozporządzenia spadkowego. W: Nowe europejskie prawo spadkowe.

Red. M. Pazdan, J. G órecki. Warszawa 2015, s. 282; M.A. Zacha r iasiew icz: Prze- pisy wymuszające swoje zastosowanie a statut spadkowy. W: Nowe europejskie prawo spadkowe…, s. 318 i nast.

24

Nie miejsce tu na pełne omówienie tej problematyki. Pragnę jedynie zauważyć, że w razie stosowania art. 8 ust. 2 ustawy z 2011 r. i przepi- sów jemu podobnych²⁴ nie mamy do czynienia ani z rozczłonkowaniem, ani rozszczepieniem statutu. Dochodzi wówczas do kolizyjnoprawnego rozszczepienia sytuacji życiowej²⁵. Przepisy te stwarzają podstawę do sto- sowania określonej kategorii przepisów nazywanych przepisami koniecz- nego zastosowania lub wymuszającymi swoje zastosowanie. Są to przepi- sy, które wprost regulują określony wycinek sytuacji życiowej związanej mocno z państwem, w którym zostały wydane i w którym obowiązują.

Jest wysoce wątpliwe, czy dla uzasadnienia ich zastosowania w innym państwie należy poszukiwać w porządku prawnym, którego część one stanowią, stosownej normy kolizyjnej określającej ich właściwość. Mówi się czasem, i sam nie jestem tutaj bez winy, że chodzi tu o przepisy, z któ- rych treści i celów wynika ich zasięg przestrzenny, a więc kolizyjnopraw- na podstawa ich zastosowania (czyli odpowiednia norma kolizyjna). Jeśli nawet uznać to rozumowanie za poprawne, to taka norma nie stwarzała kolizyjnoprawnej podstawy we własnym porządku prawnym do stosowa- nia obcych przepisów tego rodzaju. Niezbędne było więc wprowadzenie do naszej ustawy kolizyjnej przepisu stwarzającego taką podstawę. Ta- kim przepisem jest art. 8 ustawy z 2011 r.

Przepis ten określa zarazem przesłanki, po spełnieniu których docho- dzą do głosu własne lub obce przepisy wymuszające swoje zastosowanie.

Pozwala więc bez większego trudu wyszukiwać (ustalać) takie przepisy.

Można zatem powiedzieć, że wspomniane przepisy kolizyjne (takie jak art. 8 ust. 2 naszej ustawy) wskazują wprost i nakazują zastosowanie przepisów wymuszających swoje zastosowanie.

W przypadku takiej oceny sytuacji, z którą mamy w rozważanym zakresie do czynienia, brak podstaw do odwoływania się do konstrukcji warunkowej właściwości.

24 Por.: art. 34 ustawy niemieckiej, art. 18 ustawy szwajcarskiej, art. 17 ustawy wło- skiej, art. 7 konwencji haskiej z 1980 r. o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, art. 9 rozporządzenia Rzym I, art. 16 rozporządzenia Rzym II, art. 7 konwencji haskiej o prawie właściwym dla wypadków drogowych z 1971 r.

25 Por. M. Pazdan: O niektórych osobliwościach poszukiwania prawa właściwego.

W: „Valeat aequitas”. Księga pamiątkowa ofiarowana Księdzu Profesorowi Remigiuszowi Sobańskiemu. Red. M. Pazdan. Katowice 2000, s. 344 i nast.; M. Pazdan, w: „System Prawa Prywatnego”. T. 20 A…, s. 339, 340.

25

Stosowanie obcych norm kolizyjnych

4. Sięganie do obcych norm kolizyjnych przy okazji poszukiwania rozwiązania dla kwestii wstępnej

W celu uniknięcia nieporozumień rozważania o poszukiwaniu pra- wa właściwego dla kwestii wstępnej zacząć trzeba od uściśleń terminolo- gicznych.

Przyjmuje się na ogół, że kwestia wstępna w prawie prywatnym mię- dzynarodowym (la question préalable, Vorfrage, preliminary question) oznacza odrębny względem sprawy głównej samoistny stosunek (samoist- ną sytuację prawną), którego ocena wywiera wpływ na rozstrzygnięcie sprawy głównej²⁶.

Kwestię wstępną charakteryzują więc dwie cechy występujące łącz- nie — kolizyjnoprawna samoistność stosunku (sytuacji życiowej) wystę- pującego w tej roli oraz zależność pomiędzy tym stosunkiem a sprawą główną. Chodzi o to, by ustalenia dotyczące kwestii wstępnej wpływały na rozstrzygnięcie sprawy głównej.

Potrzeba oceny kwestii wstępnej ujawnia się zwykle po odszukaniu pra- wa właściwego dla sprawy głównej, przy okazji stosowania tego prawa.

W trakcie poszukiwania prawa właściwego dla ocenianej sytuacji ży- ciowej zdarza się nieraz, że poszczególne składniki tej sytuacji ze wzglę- du na ich naturę zostaną przyporządkowane do zakresu zastosowania różnych norm kolizyjnych, z których każda wyznacza swój własny statut.

Jeżeli więc nasz sąd rozpatruje sprawę powstałą w związku ze sprzeda- żą skradzionego (za granicą) samochodu, to skutki obligacyjne sprzedaży powinien oceniać według postanowień statutu kontraktowego (obligacyj- nego), natomiast skutki prawnorzeczowe — według postanowień statutu rzeczowego. Dojdzie wówczas do równoległego wskazania i zastosowania postanowień należących do różnych statutów, ustalonych na podstawie norm kolizyjnych obowiązujących w siedzibie sądu²⁷. Dochodzi wtedy do tzw. kolizyjnoprawnego rozszczepienia sytuacji życiowej²⁸.

26 Por. M. Pazdan, w: „System Prawa Prywatnego”. T. 20 A…, s. 340, 341, nb 8 i literatura tam powołana; uzasadnienie wyroku SN z 19.12.2003 r. (III CK 155/02).

„Orzecznictwo Sądu Najwyższego” [dalej: OSN] 2005, z. 1, poz. 18.

27 Por. P. L aga rde: La règle de conflit applicable aux questions préalables. „Revue critique de droit international privé” 1960, s. 459, 460.

28 Por. A. M ączy ński: Wskazanie kilku praw przez normę kolizyjną prawa prywat- nego międzynarodowego. W: Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego.

Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Józefowi Skąpskiemu. Red. A. M ączy ń- ski, M. Pazdan, A. Szpuna r. Kraków 1994, s. 246, który stan taki nazywa „rozparce-

26

Słusznie więc Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 30.03.1992 r. (III CZP 17/92)²⁹ skutki prawnorzeczowe w stanie faktycz- nym podobnym do opisanego wyżej oceniał według postanowień statutu rzeczowego ustalonego na podstawie art. 24 ustawy z 1965 r., jednocześ- nie zaś stwierdził, że „skutki obligacyjne umowy sprzedaży podlegają statutowi kontraktowemu ustalonemu na podstawie art. 25 i nast. tej ustawy”.

Sprawy, w których dochodzi do kolizyjnoprawnego rozszczepienia sy- tuacji życiowej, same w sobie nie stwarzają okazji do stosowania obcych norm kolizyjnych. Dochodzące do głosu własne normy kolizyjne nie wy- kluczają jednak odesłania i stosowania w tych ramach obcych norm koli- zyjnych (o czym była mowa wyżej).

Trafnie też Sąd Najwyższy w wyroku z 22.03.2002 r. (I CKN 1137/99)³⁰ rozgraniczył zakresy zastosowania statutu rzeczowego i statu- tu kontraktowego w dość skomplikowanym stanie faktycznym, w którym aspekty prawnorzeczowe splotły się z aspektami obligacyjnymi. Doko- nał więc kolizyjnoprawnego rozszczepienia sytuacji życiowej z wykorzy- staniem norm kolizyjnych obowiązujących w siedzibie sądu. Nietrafnie jednak — moim zdaniem — wywiódł w uzasadnieniu wyroku, że „to, czy została zawarta ważna umowa zobowiązująca do przeniesienia wła- sności, stanowi dla rozstrzygnięcia o tym, czy na podstawie tej umowy nastąpiło nabycie własności, tzw. kwestię wstępną”.

Również w uzasadnieniu wyroku z 19.12.2003 r. (III CK 80/02)³¹ Sąd Najwyższy, rozpatrując relację pomiędzy przelewem wierzytelności i umową zobowiązującą do przelewu, odwołał się do konstrukcji sprawy głównej (przelew) i kwestii wstępnej (umowa zobowiązująca do przelewu).

Wydaje się, że i tym razem chodziło o sytuację życiową, której elementy przyporządkować należało do zakresu zastosowania różnych statutów, co Sąd uczynił. Wątpliwości budzi zaś stwierdzenie, że w przypadku tym chodziło o rozstrzygnięcie kwestii wstępnej, a nie o przypadek kolizyjno- prawnego rozszczepienia sytuacji życiowej.

Do równoległej właściwości (równoległego stosowania) praw wskaza- nych przez odrębne i równorzędne normy kolizyjne określonego systemu prawnego może dojść także wtedy, gdy oprócz normy kolizyjnej wskazu- jącej prawo właściwe dla sprawy głównej, dojdą do głosu także normy

lowaniem kwestii związanych z tą samą sytuacją życiową między zakresy różnych norm kolizyjnych”; M. Pazdan: O niektórych osobliwościach…, s. 344; Idem: Rozszczepienie statutu kontraktowego oraz inne odstępstwa od zasady jednolitości statutu kontraktowe- go. W: „Studia Iuridica Silesiana”. T 16. Red. M. S ośniak. Katowice 1991, s. 59 i nast.

29 OSN 1992, z. 11, poz. 186.

30 OSN 2003, z. 4, poz. 51.

31 OSN 2005, z. 1, poz. 17.

27

Stosowanie obcych norm kolizyjnych

kolizyjne wskazujące prawo właściwe dla tzw. kwestii cząstkowych (wy- cinkowych)³². W roli kwestii cząstkowych występują często zdolność do czynności prawnych, forma i pełnomocnictwo. Kwestie te nie mogą być traktowane jako kwestie wstępne w stosunku do odpowiedniej sprawy głównej. Przy poszukiwaniu prawa dla nich właściwego punkt wyjścia powinny stanowić normy kolizyjne obowiązujące w siedzibie sądu.

Od kwestii wstępnych odróżnić też trzeba tzw. kwestie pierwotne (wyjściowe), pojawiające się czasem na tle norm kolizyjnych, które objaś- nić można tylko przez odniesienie się do określonego prawa meryto- rycznego.

Przyjmuje się na ogół, że w celu wyjaśnienia (rozstrzygnięcia) takiej kwestii, pojawiającej się na tle normy kolizyjnej obowiązującej w danym państwie, oprzeć się należy na prawie merytorycznym wskazanym przez normę kolizyjną wchodzącą w skład tego samego systemu prawnego, miarodajną dla materii, o jaką w danej kwestii pierwotnej chodzi³³. Przy wyjaśnianiu pojęcia małżeństwa na użytek normy kolizyjnej z art. 51 ustawy z 2011 r. wykorzystać więc trzeba prawo wskazane przez normę z art. 48 ustawy z 2011 r. Kwestie pierwotne występujące na tle norm kolizyjnych obowiązujących w Polsce nie stwarzają zatem okazji do sto- sowania obcych norm kolizyjnych.

Jeżeli pojawi się potrzeba wyjaśnienia kwestii pierwotnej na tle nor- my kolizyjnej obcego państwa, to należy sięgnąć do normy kolizyjnej obowiązującej w tym samym państwie, miarodajnej dla zakresu, o jaki (w ramach kwestii pierwotnej) chodzi.

Brak jest natomiast zgodności poglądów w sprawie rozstrzygania kwestii wstępnych występujących na tle prawa właściwego (meryto- rycznego).

Brak też w naszym prawie wskazówek ustawowych w tej sprawie.

Także w obcych systemach prawnych spotkać można jedynie uregulowa- nia wycinkowe. Przykład stanowi przepis art. 6 ustawy wenezuelskiej z 6.08.1998 r.³⁴, w którym trafnie zaznaczono, że kwestie wstępne (incy- dentalne), pojawiające się przy rozpatrywaniu sprawy głównej, nie mu- szą być koniecznie rozstrzygane według prawa, któremu podlega sprawa główna.

Na potrzebę oddzielenia kwestii wstępnej od sprawy głównej zwrócił też uwagę ustawodawca holenderski w art. 4 ustawy z 2011 r.³⁵, w któ-

32 M. Pazdan, w: „System Prawa Prywatnego”. T. 20 A…, s. 341, nb 10.

33 Por. ibidem, s. 343, 344.

34 Tłumaczenie niemieckie J. Samtleben. „ Praxis des Internationalen Privat - und Verfahrensrechts” H. 3, s. 196—200.

35 Tłumaczenie P. Tereszkiew icz. KPP 2014, z. 1, s. 229—268.

28

rym podkreślono samodzielny — z kolizyjnoprawnego punktu widzenia

— charakter kwestii wstępnych.

Ustawodawca holenderski podjął też próbę rozwikłania trudności pojawiających się przy poszukiwaniu w Holandii prawa właściwego dla stanów faktycznych powiązanych z innym państwem. W art. 9 ustawy holenderskiej czytamy: „Możliwe jest przyznanie stanowi faktycznemu, który podlega prawu właściwemu wskazanemu przez przepisy kolizyjne innego państwa, tych samych skutków prawnych na terytorium Holan- dii, również wbrew prawu właściwemu według holenderskich przepisów kolizyjnych, jeżeli nieprzyznanie tych skutków prawnych stanowiłoby ra- żące naruszenie uzasadnionych oczekiwań stron lub pewności prawa”.

Przepis ten stwarza podstawę do konfrontacji wyników zastosowania prawa wskazanego przez obcą i „własną” normę kolizyjną i określa kry- teria „zwycięstwa” prawa wskazanego przez obcą normę kolizyjną.

Nie wydaje się, by na tej drodze można było rozstrzygać trudności pojawiające się przy ocenie stanów faktycznych w pełni zamkniętych.

W naszej doktrynie, podobnie jak w doktrynie światowej, bronione są różne poglądy dotyczące sposobu poszukiwania prawa właściwego dla kwestii wstępnych.

Proponuje się więc, by do oceny kwestii wstępnej stosować:

a) prawo wskazane przez normę kolizyjną legis fori, miarodajną ze względu na naturę (rodzaj, charakter) kwestii, o jaką w danym przy- padku chodzi;

b) prawo wskazane przez normę kolizyjną legis causae (normę wchodzą- cą w skład systemu prawnego właściwego dla sprawy głównej);

c) bądź — jak proponują niektórzy — aby rozstrzygnięcie uzależnić od okoliczności danego przypadku; rozważać więc w każdym rozpatry- wanym przypadku, czy ze względu na okoliczności tego przypadku po- stąpić według metody pierwszej, czy też zgodnie z metodą drugą.

We wcześniejszych publikacjach udzielałem wsparcia metodzie pierw- szej, stwierdzając, że w praktyce prowadzi ona najczęściej do zadowalają- cych rezultatów³⁶. Natomiast w ostatniej swej wypowiedzi na ten temat³⁷ opowiedziałem się za metodą trzecią, a więc za tym, aby sposobu roz- strzygania rozważanej kwestii nie przesądzać z góry. Metoda trzecia za- kłada istnienie luzu interpretacyjnego, dzięki czemu łatwiej jest znaleźć satysfakcjonujące rozwiązanie dla rozmaitych skomplikowanych sytuacji życiowych. Opowiedzenie się bądź za metodą pierwszą, bądź za metodą drugą, czyli za jednakowym sposobem postępowania przy poszukiwaniu

36 M. Pazdan: Prawo prywatne międzynarodowe. Wyd. 1. Warszawa 1987, s. 59, Wyd. 12. Warszawa 2009, s. 62, nb 77, Wyd. 14. Warszawa 2012, s. 65, nb 79.

37 M. Pazdan, w: „System Prawa Prywatnego”. T. 20 A…, s. 345, nb 23.