Ekspansja przyimka poprzez w nowszej polszczyźnie

PRACE JĘZYKOZNAWCZE

19

S T U D IA PO LO N ISTY C ZN E

pod redakcją

Aliny Kowalskiej i Aleksandra Wilkonia

Uniw ersytet Śląski

Katowice 1991

Ekspansja przyimka

poprzez

W nowszej polszczyźnie obserwujemy ekspansję przyimka poprzez, który wypiera w niektórych funkcjach przez. Wykładnik morfologicznie rozbudowa­

ny, a więc dobitniejszy zastępuje przyimek prosty i wielofunkcyjny, można by więc tę wymianę zaliczyć do zmian precyzacyjnych, stanowiących przejaw semantyzacji składni, tendencji uznawanych przez Irenę Bajerową za jeden z kierunków zmian językowych1. Sama Bajerowa zamianę przyimków w okreś­

leniach przyimkowych do takich zmian zalicza2.

Ekspansja poprzez wywołała sprzeciw użytkowników języka, częściowo skutecznie, domagali się od językoznawców udzielających porad językowych, by innowaq'ę tę potępili. Istotnie wydawnictwa poprawnościowe przestrzegają przed traktowaniem poprzez jako synonimu przez3. Spotkał się więc zrazu nowy przyimek z przyjęciem niechętnym jako innowaq'a nieuzasadniona funkcjonalnie. Wnikliwsze analizy semantyczne obocznych przyimków uwyda­

tniły różnice znaczeniowe zachodzące między nimi i doprowadziły do wniosku, że bogatsze treściowo poprzez precyzyjniej wyraża niektóre relacje zbyt ogólnikowo sygnalizowane przez przez*. Wyodrębnienie w poprzez jego własnej funkcji znaczeniowo-stylistycznej wpłynęło na złagodzenie negatywnej opinii o wyrażeniach z tym przyimkiem; odtąd gani się tylko błędne określenia z nim i nadużywanie go. Czyni się wysiłki, by inwazję poprzez utrzymać w granicach wyznaczonych swoistością semantyczną. Starań tych nie wieńczy powodzenie, nowy przyimek często wykracza poza wyznaczone mu pole znaczeniowe.

1 Por. I. B a j e r o w a: Kształtowanie się systemu polskiego języka literackiego w X V III wieku.

Wrocław—Warszawa—Kraków 1964, s. 17.

1 Por. tamże, s. 156— 157.

3 Por. np. Słownik poprawnej polszczyzny. Red. W. D o r o s z e w s k i . Warszawa 1963;

W. D o r o s z e w s k i : O kulturę słowa. T. 1. Warszawa 1962, s. 133.

4 M. K r u c z a ł a : Oboczność przyimków „przez" || „poprzez". „Język Polski” 1963, R. XLIII, s. 250—259.

Ekspansja poprzez dała powód do zreferowanych tu pobieżnie uwag poprawnościowych, kwestie normatywne dostatecznie oświetlone we wcześ­

niejszych publikaq’ach nie będą przedmiotem naszych rozważań. Nie kwes­

tionując przedstawionych w nich opinii, chcemy proces szerzenia się p o ­ przez opisać jako zmianę historycznojęzykową, zachodzącą w czasie życia

starszej części współczesnego pokolenia Polaków; interesować nas bę­

dzie zatem mechanizm szerzenia się innowacji, jej uwarunkowania i chrono­

logia.

Nim przejdziemy do opisu przebiegu zmiany, uświadommy sobie, że wypierany przyimek p rzez należy do grupy przyimków rzadkich, a ponadto jego konkurent przejmować może tylko niektóre spośród licznych jego funkq'i.

Mamy do czynienia ze zmianą o małym nasileniu tekstowym, więc by właściwie móc ocenić jej przebieg i zaawansowanie, spróbujmy ustalić wielkość obszaru wspólnego obu przyimkom. Są to:

funkcja sposobowa przyczynić się przez politykę szczerej współpracy, przez lojalne wykonywanie zawar­

tego traktatu;

Zbieranie tekstów dokonywane było poprzez kierowaną rozmowę.

funkcja lokalizująca — droga prowadzi przez Andy; Poprzez chybotliwy m ost pontonowy posuwamy się

z trudnością...

W obrębie każdego z tych znaczeń poprzez możliwe jest tylko wycinkowo, w bardzo niewielkiej części kontekstów, poza tym zupełnie wyjątkowo wkracza w zakres funkcji temporalnej i incydentalnie kauzatywnej, a wcale nie dotyka podstawowej dla przez roli wyrażania dopełnienia sprawcy.

Widać więc, że rywalizacja obejmuje jednostki nierównorzędne i ob­

serwując jej przebieg, trzeba pamiętać, że dotyczy niewielkiej części wspól­

nego pola znaczeniowego. Jak dużej, tego nie da się precyzyjnie obli­

czyć, łatwiej oszacować wielkość tej części użyć przez, która nie pod­

lega naciskowi — w określeniach sprawcy. Nie znajdziemy jednak odnośnych danych w żadnym z publikowanych opracowań frekwencyjnych, informują one bowiem o częstości występowania leksemu globalnie, bez wnikania w jego zróżnicowanie funkcjonalne. Próba oszacowania, jaką część sta­

nowią poszczególne grupy zastosowań przez, potrzebna jest także po to, by można było wyzyskać owe globalne dane przy ocenie nasilenia ekspansji poprzez.

Z powodów, które znajdą objaśnienie dalej, posłużę się tu trzema wylicze­

niami zrobionymi na materiale prasowym niewspółczesnym (patrz: tabela 1).

T a b e l a 1

Funkcje wyrażeń z przez*

Okres

Funkcja

dopełnienia

sprawcy tempo raina sposobowa lokatywna kauzatywna inne razem

XIX wiek 232 42 70 36 15 10 405

1939 rok 620 94 137 116 21 12 1000

1945 rok 529 124 177 117 33 20 10 0 0

R a z e m 1381 260 384 269 69 42 2405

* Badania zasadnicze prasy XX wieku objęły po 7 pism wydawanych w różnych ośrodkach w każdym okresie. Stan przedwojenny ustalono na podstawie pism: „ A B C — Warszawa 1939 , „Dziennik Polski” — Lwów 1939, „Czas”

— Kraków 1939, „Kurier Poznański” — Poznań 1939, „Polska Zbrojna” — Warszawa 1939, „Polonia” — Katowice 1939, „Słowo Narodowe” — Lwów 1939; stan powojenny: „Dziennik Ludowy” — Warszawa 1945, „Dziennik Polski” — Kraków 1945, „Nowa Epoka” — Warszawa 1945, „Odrodzenie” — Kraków 1945, „O dra" — Katowice 1945, „Polska Zachodnia” — Poznań 1945,

„Zdrój” — Lublin 1945. Dane dla XDC wieku ustalono n a podstawie materiałów zebranych do innej pracy: O. W o l i ń s k a : Język XIX-wiecznych wiadomoSd prasowych. Katowice 1987; tam też znajduje się szczegółowa lista źródeł.

Ponad połowę użyć p rze z stanowią określenia sprawcy — strefa wyłącz­

ności tego przyimka, silnemu naporowi podlega w przybliżeniu połowa pozostałej części użyć (funkcje: sposobowa i lokalizująca) — w świetle tego wyliczenia około 27% wszystkich użyć, przy czym i w tym obszarze ak­

ceptowalne zastosowania poprzez stanowić mogą margines. W sumie po przez mogłoby wyprzeć p rze z zapewne nie więcej niż z 10— 15% z nim wyrażeń.

Istotnie taki poziom osiągnęło w analizowanej przez Halinę Zgółkową próbie współczesnej polszczyzny mówionej (z lat 1974—1975), gdzie przyimek p rze z wystąpił 156 razy, a pop rzez — 20 razy, czyli drugi z wymienionych objął ponad 11% sumy użyć obu; jest to najwyższa z notowanych kiedykolwiek względna częstość p o p rzezs. W badaniach frekwencji wyrazów w prasie przeprowadzonych przez Walerego Pisarka po przez wystąpiło 12 razy na 418 użyć p rzez, co daje mu 3% sumy; p rzez ma w słowniku prasowym rangę 18, a poprzez — 12636. Podobne proporcje wystąpiły w badaniach słownika pięciu stylów współczesnego języka polskiego, w próbie z drobnych wiadomości prasowych na 291 użyć p rzez przypadło tylko 6 poprzez, tj. nieco ponad 2% 7.

5 H. Z g ó ł k o w a : Funkcje syntaktyczne przyimków i wyrażeń przyimkowych we współczesnej połszczyźnie mówionej. Poznań 1980, s. 81—83 i 95—96. Nie ma natomiast poprzez zupełnie w tekstach mówionych mieszkańców Łodzi, por. Wybór tekstów języka mówionego mieszkańców Łodzi i regionu łódzkiego. Red. M. K a m i ń s k a . Łódź 1989, a w krótkim wstępie znalazł się jeden przykład.

6 W. P i s a r e k : Frekwencja wyrazów tv prasie. Kraków 1972.

7 I. K u r c z , A. L e w i c k i , J. S a m b o r , J. W o r o n c z a k : Słownictwo współczesnego języka polskiego. T. 2: Drobne wiadomości prasowe. Warszawa 1974.

Przytoczone dane o stanie współczesnym w odmianach języka oskarżanych 0 szerzenie konstrukgi z poprzez8 uzmysławiają nam, że niełatwo będzie odtworzyć historię zmiany o tak niewielkim zasięgu. Znajdujemy się w sytuacji paradoksalnej, wrażliwych czytelników rażą od dawna pojedyncze nawet użycia określeń z poprzez, protestują, domagają się potępienia ich. Prowadzi to do wytworzenia społecznego odczucia, że jest ich dużo, tymczasem sys­

tematyczne badania przynoszą ubogą dokumentaq'ę, dając wątłe podstawy do wnioskowania o przebiegu procesu.

Z dobrze udokumentowanego artykułu Mariana Kruczały9 dowiadujemy się, że poprzez to przyimek nowy, który pojawił się w ostatniej ćwierci XIX wieku w utworach niektórych pisarzy i szerzył się w XIX wieku powoli.

Potwierdziły to moje analizy XIX-wiecznych tekstów prasowych — w ob­

szernym materiale prasowym pochodzącym z ponad ćwierć setki pism z całego XIX wieku (zebranych na potrzeby innych badań, a przeglądniętych teraz w poszukiwaniu rywalizujących leksemów) przyimek poprzez nie wystąpił wcale. Wydaje się więc, że ustabilizowanie go jako leksemu scalonego 1 wydatniejsze rozszerzenie jego zasięgu przypada niewątpliwie na wiek XX.

Scalanie postępowało powoli, o czym z przekąsem pisał K. Król w 1932 roku:

„Sprawiedliwość każe dodać, że miłośnicy owego poprzez mają z niem sami kłopot, bo nie wiedzą, jaką zastosować pisownię: poprzez czy po p rzez.”10 Wahania ortograficzne trwały jeszcze po wojnie.

Pierwsze sygnały nadużywania poprzez pojawiają się w latach 1930— 1932, nie dają one wszakże wyobrażenia o skali zjawiska niewątpliwie ledwie kiełkującego. Wówczas to dwaj stali recenzenci „Poradnika Językowego”, jeden niezależnie od drugiego, znajdują w tekstach autorów — jak sami przyznają — piszących na ogół dobrym językiem rzadkie usterki językowe, polegające na używaniu modnego i „niby wytwornego” poprzez. S. Skorupka wytyka 3 użycia artykułom naukowym B. Suchodolskiego, a K. Król przytacza 4 przykłady z różnych pozycji literackich i przekładów11.

Narzekania powracają po wojnie, w 1949 roku czytelnik przysyła do

„Poradnika Językowego” 7 przykładów rażących go wyrażeń z poprzez;

o przykłady jest więc nietrudno, sam czytelnik twierdzi, że „łatwiej niż o cokolwiek innego”12. Idąc tropem tych doniesień, spróbujmy porównać częstość występowania obu przyimków w prasie przedwojennej i tużpowojen- nej (por. tabelę 2).

8 Przypisuje się je bezpośredniemu lub pośredniemu wpływowi prasy, por. np. S . S k o r u p - ka: Pokłosie..., VII. „Poradnik Językowy” 1930, s. 11— 12.

9 M. K r u c z a ł a : Oboczność przyimków...

10 K. K r ó l : Kwiatki bez woni. „Poradnik Językowy” 1932, s. 19.

11 S. S k o r u p k a : Pokłosie VII...., s. 11—12; K. K r ó l : Pokłosie. „Poradnik Językowy”

1932, s. 41—42 i 100.

12 W. D o r o s z e w s k i : Objaśnienie wyrazów i zwrotów. „Poradnik Językowy” 1949, s. 22—23.

T a b e l a 2

Oboczność przez I poprzez w prasie

Okres przez poprzez udział poprzez [%]

1939 rok 1000 26 2,5

1945 rok 1000 54 5,1

Udział wyrażeń z poprzez wzrósł z niecałych 3% do ponad 5%, w świetle wcześniejszych rozważań ocenić musimy, że nie jest to zmiana mała. Także liczby bezwzględne uzmysławiają, że chodzi o różnicę istotną — doszło do podwojenia częstości określeń z poprzez, a osiągnięty poziom okazał się nawet wyższy od stwierdzonego w prasie z lat sześćdziesiątych (według cytowanych list frekwencyjnych 2—3%).

Zastanówmy się z kolei nad przyczynami obserwowanej ekspansji w ogóle i jej wojennego lub tużpowojennego przyśpieszenia. Czy istotnie, jak to sugerowano, w grę wchodzi niestaranność autorów tekstów pośpiesznie redagowanych? W przywoływanych już wcześniej uwagach o szerzeniu się wyrażeń z poprzez prócz ogólnikowego przypisywania go wpływowi prasy wymieniano i szczegółowsze powody — uleganie modzie i „niby wytworność”

nowych wyrażeń. Wiele wskazuje na to, że rozszerzanie innowacji powodowały potrzeby stylistyczne; po nowe wyrażenia sięgano celowo, dla wzmocnienia sugestywności wypowiedzi. Przykłady przedwojenne cytowane przez S. Sko­

rupkę i K. Króla pochodzą z tekstów pisanych według opinii tychże recenzen­

tów „czystym i pięknym językiem, dobrze świadczącym o staranności i zdolno­

ściach młodego pokolenia”13, ,jasno i na ogół pięknym językiem”14-. Uważam te ogólne oceny za ważne, bo pozwalają sądzić, że wprowadzenie innowacji nie było rezultatem niąstaranności językowej, lecz wynikało z (nie zawsze słusz­

nego) upatrywania w nowym przyimku środka dobitniejszego, wyrazistszego.

Hipoteza ta znalazła potwierdzenie w toku analizy tekstów, w których poprzez występowało później. Znajdowałam je w artykułach publicystycznych znanych autorów — Juliana Przybosia, Stanisława Piętaka, Jana Parandowskiego, Kazimierza Brandysa, Marii Zarębiny, Hanny Mortkowicz-Olczakowej, Marii Bechczyc-Rudnickiej, Zdzisława Łempickiego, Zdzisława Hierowskiego i in­

nych, a więc w tekstach wychodzących spod wytrawnych i sprawnych piór.

Ponadto stosunkowo często występowały w oficjalnych przemówieniach, deklaracjach programowych, okolicznościowych artykułach redakcyjnych ukazujących się z okazji różnych uroczystości. Sięgało się po nie w celach retorycznych i propagandowych, często wzmacniało powtórzeniem, por.

13 K. K r ó l : Pokłosie..., s. 100.

14 S. S k o r u p k a : Pokłosie..., s. 11.

np.: fragment przemówienia E. Osóbki-Morawskiego na uroczystości sprowa­

dzenia serca Chopina:

Obok nas mieszka naród, który poprzez wiele wieków swych dziejów, poprzez barbarzyń­

stwa, zbrodnie i zwyrodnialstwo swych dni ostatnich udowodnił, że nie jest godny pieśni Beethovena. Kultura materialna i techniczna tego narodu była jedną z najpotężniejszych w świecie. A jednak brak kultury duchowej doprowadził ten naród poprzez zbrodnie do nieszczęścia i pohańbienia.

„Zdrój” 1945, nr 5

fragment artykułu redakcyjnego w rocznicę śmierci Wincentego Witosa:

Wincenty Witos zwłaszcza poprzez Brześć to symbol buntu chłopskiego o wolność i demokrację, Wincenty Witos poprzez krwawy strajk chłopski to symbol walki o Polskę ludową i sprawiedliwą...

„Dziennik Ludowy" 1945, nr 66

fragment przemówienia K. Świerczewskiego:

Z tą wiarą w sercu przekradaliśmy się poprzez granice ku płonącej ogniem sprawiedliwej wojny Hiszpanii. Poprzez wszystkie te lata pozostaliśmy wierni ideałom, za które przelewa­

liśmy krew w Hiszpanii.

„Dziennik Ludowy” 1945, nr 68

fragment artykułu Zdzisława Hierowskiego:

Opierając się na tej tradycji, musimy dotrzeć do tego ludu poprzez je] zasadnicze ele­

menty, poprzez słowo polskie, polski obyczaj i obrzęd, poprzez wiarę i formy kultu religijnego.

„Odra” 1945, nr 7

Przytoczone fragmenty uświadamiają, że określenia z poprzez występowały często w tekstach retorycznych i o zadaniach ekspresywnych, ich autorzy sądzili, że dzięki nowości i niezwykłości skuteczniej poruszą odbiorców. Fakt, że ekspansja poprzez jest rezuktatem dążności do wzmocnienia wyrazistości wypowiedzi, mógł mieć wpływ na sposób i tempo rozszerzania się innowacji.

To właśnie z powodu obciążenia funkcją przyimek ten od początku upor­

czywie wykraczał poza granice należnego mu pola semantycznego, pojawiał się w tekstach szczególnie starannie (co nie znaczy udatnie) redagowanych, często w takich, których styl określilibyśmy jako podniosły czy nawet pate­

tyczny. Jego nowość, wyrazistość i względna rzadkość dodawały mu dobit­

ności i czyniły atrakcyjnym dla autorów tekstów obliczonych na szybki efekt.

Jest więc możliwe, że wzmożone potrzeby poruszania i pozyskiwania czytel­

nika, występujące w czasie ostrych sporów o kształt powojennej Polski,

a więc w okresie poprzedzającym odzyskanie niepodległości, oraz skłonności do patetyzmu w publicystyce po wojnie spowodowały przyśpieszenie szerzenia się tej innowacji. Z czasem wartość emocjonalna przyimka uległa naturalnemu zatarciu, ale używany jest nadal, zwłaszcza w odmianie ofiq'alnej, jako oboczny, formalnie zdublowany wariant przez.

O-iŁra BojiHHtCKa

3KCITAHCHS IIP E flJIO rA poprzez B EOJIEE HOBOM IIOJIŁCKOM A3LIKE

P e iio M e

ITpouecc ueAJieHHOro pacnpocrpaHeiiHS n p e^ io ra poprzez, Ha6,noAaeMuft c nocjieAneii HeTBepTH XIX sesa, yCKopaerca b Bojiee hoboh (JiopMe rio.ibCKoro snbiKa: b npecce 1945 roAa b «Ba na3a 6o,ibnie Bbrpaaceiniu c s t h m npe,anoroM, l e u nenocpeACTBeHHO nepeA bouhoh. Ha ycKopeHHe H3MeHeBHH mojith n o a .m m Bbipa3HTejxt>HocTb h 3KcnpeccHBHaa oicpacEa BbipasceHHft c poprzez, 6 jaro«apa netay ohh hm oah-th npRMeHeHHe b pnT0pn4ecKnx TeKcrax c 4>yKiaiHe8

y6excAeHHa.

Olga Wolińska

THE EXPANSION OF THE PREPOSITION poprzez (Through) IN TH E NEWER POLISH LANGUAGE

S u m m a r y

The process of slow broadening o f usage o f the preposition poprzez observed from the last ąuarter o f the XIX century has been speede up in the newer Polish language usage, in the press sińce 1945 there are to be found twice as many expressions with this preposition than immediately before the war. This acceleration in the tempo o f changes could be infulenced by the distinctness and expressive force of constructions with poprzez, due to which they have found a use in rhetorical texts and those designed to persuade.