Adiunkt Katedry Prawa Karnego Uniwersytetu Jagiellońskiego Sędzia Sądu Rejonowego w Krakowie
ELEMENTY METODYKI PRACY MEDIATORA W SPRAWACH KARNYCH A EFEKTYWNOŚĆ
MEDIACJI I JEJ IMPLIKACJE Z PERSPEKTYWY SĘDZIEGO
1. Wprowadzenie
Mediacja w sprawach karnych jest instytucją wywodzącą się z idei spra- wiedliwości naprawczej. W centrum zainteresowania stawia ona osobę po- krzywdzoną i naprawienie wyrządzonej jej przestępstwem krzywdy. Również w Polsce instytucja ta od kilkunastu lat systematycznie zyskuje na znaczeniu.
Coraz częściej sięga się po nią w postępowaniu karnym, dostrzegając jej po- zytywny wpływ nie tylko na przebieg procesu, lecz także na relacje między sprawcą i ofi arą z perspektywy dalszego ich funkcjonowania w społeczeń- stwie [Kąkol 2011, s. 134–141; Wysocka-Fronczek 2011, s. 149–160; Tom- bek-Knigawka, Kotowski 2011, s. 118–120]. Wraz z natężeniem społeczne- go i politycznego zainteresowania instytucją mediacji w sprawach karnych wzrasta liczba regulacji mających wyznaczać zarówno zasady prowadzenia mediacji1 i postępowania mediatora2, jak i standardy szkolenia mediatorów3.
1 http://ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/mediacje/publikacje-akty-prawne-statystyki/. Rekomen- dacja nr R (99) 19 Komitetu Ministrów [Rady Europy] dla Państw Członkowskich o mediacji w sprawach karnych (przyjęta przez Komitet Ministrów 15 września 1999 r. na 679 posiedzeniu przedstawicieli Ministrów i Komentarz) [dostęp: 14 stycznia 2013].
2 http://ms.gov.pl/Data/Files/_public/mediacje/adr1/kodeksetyczny.pdf, Kodeks Etyczny Mediatorów Polskich [dostęp: 14 stycznia 2013].
3 http://ms.gov.pl/Data/Files/_public/mediacje/adr1/standardyszkoleniamediatorow.pdf, Standardy szkolenia mediatorów [dostęp: 14 stycznia 2013].
Tendencję taką należy ocenić pozytywnie. Niewątpliwie bowiem postępo- wanie mediacyjne przeprowadzone przez kompetentnego i profesjonalnego mediatora bezpośrednio wpływa na efektywność mediacji i pociąga za sobą liczne konsekwencje procesowe.
Mimo tak sformułowanego tytułu niniejsza praca stanowi zaledwie przy- czynek do tej rozległej problematyki, jaką jest metodyka pracy mediatora i z tej przyczyny raczej ma pewne problemy zasygnalizować niż komplek- sowo opracować. Stanowi ona jednak wynik moich przemyśleń i rozmów odbywanych wielokrotnie zarówno z samymi mediatorami, jak i z sędziami i prokuratorami kierującymi prowadzone przez siebie sprawy do postępowań mediacyjnych. Orzekając w sprawach karnych, mając na względzie istotę i cel mediacji, wielokrotnie kierowałam strony do mediatora w celu przeprowa- dzenia postępowania mediacyjnego i w znakomitej większości przypadków spotykałam się z jego pozytywnym zakończeniem. Pozwalając sobie na po- stawienie licznych tez i zasugerowanie pewnych wskazówek, w niniejszym opracowaniu opieram się na doświadczeniach moich i moich kolegów ze współpracy z mediatorami na kanwie postępowań mediacyjnych prowadzo- nych w rozpoznawanych przez nas sprawach. Niniejsza praca nie pretenduje do roli poradnika, „jak wykonywać pracę mediatora, żeby osiągnąć cele sta- wiane mediacji”, ale raczej stanowi próbę wskazania zasad/sposobów, które mogą się okazać przydatne w pracy mediatorów występujących w sprawach karnych.
Mając na uwadze obszerność powołanego w tytule zagadnienia z jednej strony, a uwarunkowania edytorskie z drugiej, w artykule tym skupię się na kilku kwestiach – w moim przekonaniu o zasadniczym znaczeniu – odno- szących się do przygotowania mediatora do spotkania ze stronami i jego roli, wpływu na skuteczność mediacji, przygotowania stron do mediacji i samego jej prowadzenia (z perspektywy oczekiwań i obaw uczestników mediacji).
2. Przygotowanie mediatora do spotkania ze stronami
Czynnikiem inicjującym podjęcie jakichkolwiek czynności przez mediatora w sprawie karnej jest postanowienie wydane w trybie art. 23a ustawy z dn.
6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego – k.p.k. (Dz.U. Nr 89, poz.
555 ze zm.; stan prawny na 14 stycznia 2013 r.) o skierowaniu sprawy do po- stępowania mediacyjnego. Postanowienie to, ze względu na swoją treść, ma niezmiernie istotne znaczenie praktyczne z perspektywy czynności wstęp- nych, których ma się podjąć mediator jeszcze przed zaaranżowaniem spot- kania ze stronami. Należy bowiem zwrócić uwagę na fakt, że stosownie do
treści § 8 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dn. 13 czerwca 2003 r.
w sprawie postępowania mediacyjnego w sprawach karnych (Dz.U. Nr 108, poz. 1020; stan prawny na 14 stycznia 2013 r.) obok wskazania osoby bądź instytucji, która ma postępowanie mediacyjne poprowadzić, są w nim okre- ślone: czyn zarzucany oskarżonemu lub podejrzanemu wraz z podaniem jego kwalifi kacji prawnej, dane osobowe oskarżonego lub podejrzanego i po- krzywdzonego, a także zakres i sposób udostępnienia akt w danej sprawie.
W kontekście powyższego, mając na uwadze uprawnienie mediatora do rezygnacji z mediacji przed jej rozpoczęciem, w szczególności gdy uzna, że nie zachowa bezstronności bądź że pomiędzy stronami istnieje sytuacja pato- logiczna, która z dużym prawdopodobieństwem może mieć wpływ na prze- bieg mediacji tudzież realizację jej warunków, pierwszą czynnością, którą mediator powinien podjąć przed nawiązaniem kontaktu z pokrzywdzonym i podejrzanym lub oskarżonym, jest przeprowadzenie analizy zarzucanego czynu i udostępnionych akt sprawy. Wstępne rozpoznanie sytuacji strony postępowania i okoliczności sprawy, stanowiącej kanwę postępowania kar- nego, ma bowiem istotne znaczenie z perspektywy podjęcia przez mediato- ra decyzji nie tylko o podjęciu się prowadzenia postępowania mediacyjne- go, lecz także o złożeniu wniosku o udostępnienie akt w szerszym zakresie.
Nie ulega wątpliwości, że szczegółowa wiedza mediatora o sprawie pozwala mu już na tym etapie zakreślić lub/i potencjalnie dopasować sposób prowa- dzenia postępowania mediacyjnego do osób mających w nim uczestniczyć.
Szczegółowe zapoznanie się przez mediatora z materiałem zgromadzonym w aktach postępowania pozwala mu również na wstępne zakreślenie obszaru możliwych i znajdujących uzasadnienie ustawowe postanowień ugodowych, a w konsekwencji na właściwe przygotowanie się najpierw do spotkania in- dywidualnego z podejrzanym lub oskarżonym i pokrzywdzonym, a w dalszej kolejności do spotkania mediacyjnego z udziałem obu stron. Jest to ważka kwestia już w świetle obecnie obowiązujących przepisów, a zyska na znacze- niu po wejściu w życie nowelizacji Kodeksu postępowania karnego w tym zakresie. Formułując postanowienia ugody, należy mieć bowiem na uwadze ich potencjalne konsekwencje procesowe, gdyż nic tak nie działa na szkodę postępowania i nie deprecjonuje znaczenia dokonanych ustaleń i instytucji, w ramach której były one dokonywane, jak ich niekompatybilność z syste- mem prawa karnego i bezpośrednio z nią związana niemożliwość wykona- nia/wyegzekwowania dokonanych uzgodnień. Przystępując do prowadzenia postępowania mediacyjnego, nie można tracić z oczu celu, któremu to postę- powanie ma służyć, miarą efektywności mediacji z perspektywy uczestnika mediacji jest zaś stabilność dokonanych w jej ramach ustaleń, wypracowanie satysfakcjonującej i akceptowalnej dla obu stron ugody, a w dalszej konse- kwencji jej pomyślna realizacja.
Aby mediacja mogła być przeprowadzona, konieczne jest stawiennictwo stron na spotkaniach mediacyjnych, to zaś jest możliwe tylko wtedy, kiedy mediator nawiąże z nimi kontakt. Jak wynika z licznych wypowiedzi me- diatorów, bardzo często nie dochodzi do spotkań mediacyjnych z powodu niemożności ustalenia terminu i miejsca spotkania ze stronami, wynikającej w zdecydowanej większości przypadków z nieodbierania przez nich kore- spondencji bądź niepodejmowania starań o udzielenie odpowiedzi na skie- rowane do nich zaproszenie czy też nieinformowanie o przeszkodach unie- możliwiających im stawiennictwo na spotkaniu. Środkiem pozwalającym przynajmniej w części wyeliminować tego rodzaju komplikacje i umożliwia- jącym przyspieszenie postępowania może być z jednej strony przekazanie przez mediatora sądowi bądź innemu organowi kierującemu sprawę do me- diacji informacji na temat przeszkód i problemów z doręczeniem korespon- dencji stronom, co może się przyczynić do uzyskania pozostających w dys- pozycji sądu bądź organu dodatkowych informacji na temat przyczyn braku kontaktu albo pozwalających ten kontakt nawiązać. Mając jednak na uwadze dobro postępowania karnego, a w szczególności dostrzegając niebagatelne znaczenie, jakie dla stron postępowania karnego ma przeprowadzenie w jego ramach postępowania mediacyjnego, warto zachęcić sędziów prowadzących posiedzenie w przedmiocie skierowania sprawy do postępowania mediacyj- nego do odebrania od stron informacji dotyczących numerów telefonów, pod którymi może się z nimi skontaktować mediator, a o ile zajdzie taka potrze- ba – zagwarantowania stronom, że numery te pozostaną do wyłącznej dys- pozycji mediatora. Nic nie stoi na przeszkodzie, ani względy formalne, ani praktyczne, by – oczywiście za zgodą mediatora – również stronom podać jego numer telefonu. Nierzadko bowiem zdarzają się sytuacje, w których wy- łącznie niekorzystny zbieg okoliczności, a nie zła wola stron, powoduje, iż postępowanie mediacyjne nie zostanie nawet zainicjowane.
3. Przygotowanie stron do mediacji – spotkania indywidualne
Przepisy powołanego wyżej rozporządzenia nakładają na mediatora obo- wiązek przeprowadzenia z podejrzanym lub oskarżonym i pokrzywdzonym spotkania indywidualnego, podczas którego powinni oni zostać poinformo- wani o istocie i zasadach postępowania mediacyjnego oraz o przysługujących im uprawnieniach. Mimo że treść powołanej dyspozycji wydaje się dość jasna i oczywista, częstą przyczyną, dla której postępowanie mediacyjne kończy
się bez osiągnięcia celu, w jakim miało zostać przeprowadzone, jest niewy- starczający zasób informacji przekazywanych przez mediatora stronom już na tym etapie postępowania mediacyjnego. Analiza wypowiedzi – zarówno tych przybierających formę pytań, jak i tych mających charakter oświadczeń – przedstawianych przez strony postępowania karnego podczas posiedzeń sądowych w przedmiocie skierowania sprawy do mediacji daje asumpt do wskazania następujących kwestii, których świadomość ma istotne znaczenie z perspektywy strony mającej brać udział w posiedzeniu mediacyjnym, a nie- rzadko odgrywa decydującą rolę przy podejmowaniu decyzji o przystąpieniu do tego postępowania.
I tak, niebagatelne znaczenie zarówno dla osoby mającej status podejrza- nego bądź oskarżonego, jak i dla podmiotu występującego w charakterze po- krzywdzonego ma świadomość nie tylko istoty postępowania mediacyjnego, ale przede wszystkim roli, jaką każdy z nich w tym postępowaniu odgrywa, oraz uprawnień, jakimi dysponuje. Pozwala im to na oswojenie się z sytuacją, najczęściej dla nich nową. Świadomość celu spotkania, roli każdej z biorących w nim udział osób i oczekiwań związanych z tym wydarzeniem pozwalają na efektywniejsze i satysfakcjonujące strony jej prowadzenie, umożliwiające peł- ne wykorzystanie potencjału, jaki ma instytucja mediacji.
Z tej perspektywy duże znaczenie ma przekazanie stronom informacji nie tylko o tym, że ich zgoda na udział w postępowaniu mediacyjnym nie jest równoznaczna z przyznaniem się podejrzanego lub oskarżonego do winy [Fajst, Niełaczna 2005, s. 210–215], lecz także o możliwości wycofania się z postępowania mediacyjnego na każdym jego etapie.
Nie mniejszą wagę ma także podkreślenie przez mediatora poufnego cha- rakteru postępowania mediacyjnego, wykluczającego możliwość powołania się przez którąkolwiek ze stron podczas postępowania sądowego na treść roz- mów i oświadczeń składanych w trakcie mediacji.
Chociaż treść tych zasad powinna być przekazana stronom już przez or- gan kierujący sprawę do postępowania mediacyjnego, mają one jednak tak istotne znaczenie, że zwrócenie na nie uwagi również przez mediatora jest nie do przecenienia.
Biorąc pod uwagę różnoraki charakter typów czynów zabronionych za- rzucanych osobom biorącym udział w postępowaniu mediacyjnym, należy zdawać sobie sprawę z istoty wskazania stronom, że mogą same zdecydować, w jakiej formie postępowanie mediacyjne miałoby się toczyć, tj. czy miałoby przybrać formę mediacji bezpośredniej, polegającej na spotkaniu podejrza- nego lub oskarżonego z pokrzywdzonym, czy też formę mediacji pośredniej, w ramach której mediator prowadziłby postępowanie, przekazując każdej ze stron informacje, propozycje i charakteryzując zajmowane przez drugą stronę stanowisko w kwestii zawarcia ugody. Często bowiem przyczyną, dla
której do postępowania nie dochodzi albo z której powodu strony wycofują się z uprzednio złożonych deklaracji o chęci uczestnictwa w nim, jest obawa przed bezpośrednim spotkaniem ze sprawcą.
Nic tak nie motywuje człowieka jak świadomość skutków, do jakich pod- jęte przez niego wysiłki mogą prowadzić. Chociaż zdanie to mogłoby się wy- dawać truizmem, zdarza się jednak, że jego oczywistość nie pociąga za sobą działań mających tę świadomość u stron postępowania kształtować. Ocenia- jąc efektywność mediacji z perspektywy postępowania karnego i mając jed- nocześnie na uwadze powyższe względy, należy stwierdzić, że niezmiernie istotne jest, by organy kierujące strony do postępowania mediacyjnego bądź mediatorzy prowadzący to postępowanie uświadamiali jego stronom konse- kwencje, z jakimi udział w tym postępowaniu może się dla nich wiązać czy to z perspektywy dalszego trybu prowadzenia postępowania (umorzenie postę- powania, skierowanie sprawy na posiedzenie w przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania) [Kużelewski 2010, s. 772–773], czy też wymierze- nia kary (odstąpienie od wymierzenia kary, nadzwyczajne jej złagodzenie) lub orzeczenia środka karnego (jak np. obowiązek naprawienia szkody) i jego egzekucji.
4. Spotkanie mediacyjne – rola mediatora
Punkt kulminacyjny aktywności i działań podejmowanych przez mediatora w ramach postępowania mediacyjnego stanowi niewątpliwie przeprowadze- nie spotkania mediacyjnego z udziałem podejrzanego lub oskarżonego i po- krzywdzonego. Na tym etapie procedury mediacyjnej bezsprzecznie główną rolę odgrywa mediator. Nie bez przyczyny standardy prowadzenia postę- powań mediacyjnych i rola mediatora stanowią przedmiot licznych dysput nad skutecznością mediacji. To przede wszystkim od kompetencji mediatora zależy przebieg spotkania i to jego umiejętności niejednokrotnie decydują o efektywności mediacji.
Poza umiejętnością zbudowania dobrej atmosfery spotkania, ustalenia i przestrzegania obowiązujących w jego trakcie zasad niewątpliwie bezstron- ność i neutralność mediatora stanowią cechy co najmniej warunkujące pra- widłowy jego przebieg.
I tak właściwy sposób prowadzenia mediacji ma wykluczać możliwość postawienia mediatorowi zarzutu stronniczości, a co za tym idzie – większej dbałości o interes jednej ze stron postępowania przy bagatelizowaniu bądź umniejszaniu roli drugiej strony. Zarzut braku obiektywizmu mediatora po- ciąga za sobą istotne konsekwencje. Nie tylko niweczy możliwość zastosowa-
nia tej instytucji w tym konkretnym postępowaniu mediacyjnym, w którym został postawiony, lecz także rzutuje na obraz mediatorów i instytucji media- cji w społeczeństwie, wpływając destrukcyjnie na jej stosowanie w przyszło- ści i podważając autorytet mediatorów jako grupy zawodowej.
Drugą niezwykle ważną cechą, na której straży musi stać mediator przy- stępujący do prowadzenia postępowania mediacyjnego, jest obowiązek za- chowania neutralności. To strony postępowania mają w nim odgrywać główną rolę, a treść ugody właśnie przez nie ma zostać wypracowana. Im większa bowiem aktywność i zaangażowanie stron w negocjacje, tym szyb- ciej i częściej dochodzi do wypełnienia przez nie przyjętych zobowiązań, stanowiących wynik wspólnie i swobodnie dokonanych ustaleń. Niejedno- krotnie wypływające z dobrej woli mediatora zbyt stanowcze sugerowanie stronom postępowania podjęcia decyzji o podpisaniu ugody bądź zawarcia w niej preferowanych przez mediatora warunków przynosi skutek odwrotny od zamierzonego. Mianowicie, mimo zawarcia porozumienia i podpisania ugody przez strony, opisana wyżej ingerencja mediatora stanowi podstawę do odwoływania przed sądem warunków zawartych w ugodzie mediacyj- nej, uzasadnianego rzeczywistym brakiem woli do wykonania wskazanych w ugodzie zobowiązań.
5. Podsumowanie
Przedstawione powyżej kwestie prowadzą do jednego wniosku. Stosowanie mediacji i dbanie o jej skuteczność to zadanie, które spoczywa nie tylko na mediatorach. To zadanie o charakterze niemalże społecznym. Zaistnienie w praktyce stosowania prawa tej instytucji zależy bowiem zarówno od zaan- gażowanych w postępowanie karne stron, jak i organów ścigania oraz orga- nów wymiaru sprawiedliwości posiadających uprawnienia do zainicjowania stosowania tej instytucji w ramach prowadzonych przez siebie postępowań.
Sprostanie wyzwaniom, jakie stawia mediacja przed społeczeństwem pol- skim, jest możliwe, ale tylko w przypadku kooperacji wszystkich środowisk.
Spis źródeł
Fajst Michał, Niełaczna Maria (2005), System mediacji w Polsce – słabość prawa czy organizacji?, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych”, z. 2, s. 177–220.
Kodeks Etyczny Mediatorów Polskich, http://ms.gov.pl/Data/Files/_public/mediacje/
adr1/kodeksetyczny.pdf.
Standardy szkolenia mediatorów, http://ms.gov.pl/Data/Files/_public/mediacje/adr1/
standardyszkoleniamediatorow.pdf.
Rekomendacja nr R (99) 19 Komitetu Ministrów [Rady Europy] dla Państw Człon- kowskich o mediacji w sprawach karnych (przyjęta przez Komitet Ministrów 15 września 1999 r. na 679. posiedzeniu przedstawicieli Ministrów i Komentarz), http://ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/mediacje/publikacje-akty-prawne-statystyki/.
Kąkol Cezary (2011), Dlaczego kieruję sprawy do postępowania mediacyjnego?,
„Prokuratura i Prawo”, nr 1, s. 131–145.
Kużelewski Dariusz (2010), Mediacja między pokrzywdzonym i oskarżonym a umo- rzenie postępowania karnego, (w:) Piotr Hofmański (red.), Węzłowe problemy pro- cesu karnego, Warszawa: Wolters Kluwer Polska, s. 772–780.
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dn. 13 czerwca 2003 r. w sprawie postę- powania mediacyjnego w sprawach karnych (Dz.U. Nr 108, poz. 1020).
Tombek-Knigawka Anna, Kotowski Wojciech (2011), Dlaczego kieruję sprawy do po- stępowania mediacyjnego?, „Prokuratura i Prawo”, nr 3, s. 118–134.
Ustawa z dn. 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.).
Wysocka-Fronczek Marta (2011), Dlaczego kieruję sprawy do postępowania media- cyjnego?, „Prokuratura i Prawo”, nr 2, s. 145–160.
