Scenariusz zajęć
IV etap edukacyjny, język polski, zakres podstawowy
Temat: Semantyka, neosemantyzmy, polisemia, antonimia, homonimia, synonimia, czyli znaczenia wyrazów
Treści kształcenia:
I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.
3. Świadomość językowa. Uczeń:
1) analizuje i definiuje (w razie potrzeby z pomocą słowników) znaczenia wyrazów.
Cele operacyjne:
Uczeń:
● Definiuje pojęcia: „semantyka”, „polisemia”, „antonimia”, „homonimia”, „synonimia”,
„neosemantyzm”,
● Wyjaśnia zależność między treścią i zakresem wyrazu,
● Rozróżnia realne i przenośne znaczenie słów,
● Proponuje znaczenia wtórne do wyrazów podstawowych,
● Analizuje znaczenie wyrazów obcych,
● Umiejętnie korzysta ze słowników,
● Rozpoznaje dublety,
● Ilustruje różne znaczenia wyrazów wynikające z kontekstu,
● Wymienia wyrazy o kontrastowym znaczeniu,
● Wyraża opinię o obejrzanym filmie edukacyjnym,
● Dostrzega awangardowość dramatu Witkacego,
● Wskazuje na łamanie stereotypów językowych.
Nabywane umiejętności:
● Sprawnego posługiwania się słownikami,
● Bogacenia słownictwa,
● Stosowania terminologii z językoznawstwa,
● Poprawnego używania wyrazów obcych,
● Analizowania znaczeń wyrazów.
Kompetencje kluczowe:
● Porozumiewanie się w języku ojczystym,
● Umiejętność uczenia się,
● Świadomość i ekspresja kulturalna.
1
Środki dydaktyczne:
● Słowniki: języka polskiego, wyrazów obcych, synonimów, antonimów, frazeologiczny,
● Polecenia do pracy w parach podane na kartkach,
● Zasób multimedialny: film „Fragmenty Szewców Witkacego”,
● Sprzęt multimedialny: komputer, ewentualnie podłączony do telewizora/projektor multimedialny/tablica interaktywna.
Metody nauczania:
● Problemowe: heureza, dyskusja,
● Podająca: wyjaśnienie,
● Praktyczna: ćwiczenia,
● Eksponująca: film.
Formy pracy:
● Grupowa zróżnicowana,
● Zbiorowa.
Przebieg zajęć:
Etap wstępny
Nauczyciel na początku lekcji oznajmia: „Spotkałem psa”. Pyta uczniów, jak rozumieją to zdanie i czy jest jasne. Prosi, aby tak je rozbudowali, żeby znaczenie słowa „pies” nie budziło wątpliwości. Następnie poleca odczytanie różnych jego konotacji w słowniku języka polskiego i pyta: „Jakie znaczenie wyrazu podstawowego pies zostało przeniesione na policjanta? Jaka jest ich cecha wspólna?”. Uczniowie stwierdzają, że wyraz ten został użyty w znaczeniu przenośnym, metaforycznym, podobnie jak w związkach frazeologicznych, o których znalezienie w słowniku również poprosił nauczyciel. Pytania prowadzącego doprowadzają uczniów do konkluzji, że wszystkie podane znaczenia mają na zasadzie podobieństwa jakiś związek ze znaczeniem realnym, właściwym, podstawowym, pierwotnym, nazywanym znaczeniem definicyjnym wyrazu.
Etap realizacji
Nauczyciel przedstawia temat zajęć i zwraca uwagę na fakt, że przenośnie często stosuje się w codziennym życiu, jednak ludzie nie zdają sobie z tego sprawy, gdyż są one tak popularne, że aż banalne. Poleca, aby uczniowie, nie korzystając ze słownika, sami znaleźli przykłady potwierdzające to zjawisko, pracując w parach według zasady (ilość par pracujących nad poleceniami zależy od liczebności klasy):
● 1 i 5 para przenoszą wybrane cechy ze zwierząt (co najmniej pięciu) na człowieka.
● 2 i 6 używają słowa „kuchnia” i „ognisko” w czterech innych znaczeniach niż podstawowe – wtórnych.
● 3 i 7 szukają nowych znaczeń (neosemantyzmów) do: banku jako instytucji finansowej, korka od butelki, lizaka jako cukierka na patyku oraz podają definicję neosemantyzmu ze słownika wyrazów obcych, zwracając uwagę na znaczenie greckich słów: neo i semantikos.
2
● Pary 4 i 8 mają za zadanie podanie definicji słów zawartych w temacie: „polisemia”,
„homonimia”, „antonimia”, „synonimia” oraz synonimów wyrazu „pies”.
Wyznaczone grupy 2-osobowe referują wyniki pracy. Nauczyciel zaznacza, że cząstki:
„poli-”, „anty-”, „homo-” ułatwiają rozumienie znaczenia wyrazów obcych, np. „polisemia” = wieloznaczność, „poliglotyzm” = wielojęzyczność.
Następnie prowadzący zajęcia podkreśla, że takie wyrazy, których nazwa – obca i rodzima – ma identyczne znaczenie, nazywa się dubletami. Nie różnią się one treścią i zakresem, a trzeba wiedzieć, że na znaczenie wyrazu składa się jego treść i zakres. Treścią wyrazu nazywamy zespół cech pozwalających określić, co ten wyraz znaczy, a zakres wyrazu dotyczy ogółu przedmiotów nazywanych tym wyrazem.
Nauczyciel prosi, aby na podstawie dwóch zdań, np. „Kasia spacerowała z psem” i „Kasia spacerowała z jamnikiem”, uczniowie wyjaśnili, który z wyrazów ma bogatszą treść, a uboższy zakres. Uczniowie definiują zależności między treścią a zakresem wyrazu – zauważają, że im bogatsza, bardziej szczegółowa jego treść, tym węższy zakres, i odwrotnie.
W dalszej kolejności nauczyciel prosi o zastosowanie w zdaniach pięciu homonimów, czyli wyrazów, których definicyjne znaczenie wynika z kontekstu, a nie z elementu wspólnego.
Łączy je tylko taka sama forma lub identyczne brzmienie. Jeden uczeń podaje wyraz, dwaj następni używają go w kontekście wskazującym na różne jego znaczenia.
Po tym zadaniu nauczyciel proponuje krótkie ćwiczenie z antonimami, polegające na szybkim podaniu przez wskazanego ucznia wyrazu kontrastowego, o przeciwstawnym znaczeniu, do słowa wymienionego przez prowadzącego, np. „lodowaty – gorący”, „chłodny – letni”, „olbrzym – karzeł”, „brak – nadmiar”, „praca – wypoczynek”, „przykleić – odkleić”,
„szczęśliwy – nieszczęśliwy”, „nie najlepszy – nie najgorszy”. Prowadzący dodaje, iż niektóre słowa mogą wchodzić w relacje przeciwstawne z kilkoma wyrazami, np. „słodki – gorzki, słony, kwaśny”, „wstawać – siadać, kłaść się”.
Następnie nauczyciel poleca uczniom wyszukanie i odczytanie definicji semantyki ze słownika wyrazów obcych oraz zapisanie jej w ograniczonej do minimum formie. Potem zadaje pytanie: „Kto zawodowo zajmuje się odświeżaniem słów, przeniesieniami ich znaczeń, tworzeniem nowych, zaskakujących treścią itp.?”. Po usłyszeniu odpowiedzi zaprasza na film edukacyjny zawierający fragment dramatu awangardowego Stanisława Ignacego Witkiewicza. Nauczyciel mówi kilka zdań o Witkacym – malarzu, teoretyku sztuki i pisarzu, który zaskakuje bogactwem pomysłów słowotwórczych, prowokacji językowych, zastępowaniem wulgaryzmów szokującymi neologizmami oraz dopuszcza się „eksplozji semantycznych”.
Etap końcowy
Uczniowie, na prośbę nauczyciela, dzielą się wrażeniami po obejrzeniu filmu, komentują go pod kątem tematu.
3
Prowadzący zajęcia podaje dwa tematy do opracowania w domu:
1. Sporządzenie pełnej notatki z lekcji (minimum 120 słów) oraz przepisanie co najmniej czterech wersów dowolnie wybranego wiersza zawierającego neologizmy artystyczne (zadanie dla wszystkich).
2. Jestem twórcą – bawię się znaczeniem słów; forma dowolna (zadanie dla chętnych).
4
