Politechnika Gdańska Wydział Architektury
ROZPRAWA DOKTORSKA
miejsca-zetknięcia-fasad
jako zagadnienie spójności i dynamiki formy urbanistycznej
Monika Ewa Zawadzka
promotor: prof. dr hab. inż. arch. Zbigniew K. Zuziak
Gdańsk 2013
tłumaczenie streszczenia
Tomasz J. Duda
projekt okładki
Magdalena Tworkowska
zdjęcia na okładce
pierzeja północna ulicy Andra Lånngattan w Göteborgu pierzeja północna ulicy Mariackiej w Gdańsku
druk i oprawa
Introligatornia, Gdańsk Wrzeszcz ul. Do Studzienki 24
Podziękowania
Serdecznie dziękuję profesorowi Zbigniewowi Zuziakowi, promotorowi rozprawy, za inspirację, za lekcję wolności myślenia, kluczowe uwagi oraz nieustępliwe zagrzewanie do pracy – w Krakowie, w Gdańsku i pomiędzy.
Dziękuję Joannie Tokarskiej-Bakir i Jackowi Dominiczakowi za zaraźliwe dążenie do wiedzy.
Hubertowi Bilewiczowi, Natali Cyrzan, Bartkowi Macikowskiemu, Piotrowi Marciniakowi, Gabi Rembarz, Jackowi Śliwie-Śliwińskiemu – za ważne komentarze i źródła, za koleżeński doping oraz wiarę w „miejską sprawę”.
Dziękuję Dominice Dzido, Magdzie Rutkiewicz, Beacie Jasnoch i mojej mamie, Krystynie Szawłowskiej- Zawadzkiej za wsparcie myślą, słowem i czynem.
Na koniec – choć to zupełnie nieadekwatna pozycja – dziękuję mojemu partnerowi, Rafałowi Plackowi, za wiarę we mnie i w to, czym się zajmuję oraz za codzienną pomoc nie-do-przecenienia, bez których rozprawa w tym kształcie by nie powstała.
Dedykuję Ewie.
To ruch i zgiełk wielkiego miasta wywołują w człowieku takie poruszenie; jego skomplikowany mechanizm; tętniące w nieskończoność życie.
Michael Cunningham Godziny
(...) zmysłowość godna organicznej materii, w której ciepło i ciężar łączą się nierozerwalnie.
Andrzej Stasiuk Przez rzekę
Spis treści
1. Wprowadzenie 9
1.1. Przedmiot badań 11
1.2. Uzasadnienie wyboru tematu 11
1.3. Cele rozprawy 12
1.4. Problemy, pytania i hipotezy badawcze 13
1.4.1. Problemy i pytania badawcze 13
1.4.2. Hipotezy badawcze 16
1.5. Metoda 17
1.6. Konstrukcja pracy 18
1.7. Badane przykłady i materiał źródłowy 18
1.7.1. Badane miasta 18
1.7.2. Materiały źródłowe 20
2. Teorie, pojęcia i literatura przedmiotu 23
2.1. Perspektywa teoretyczna 25
2.1.1. Kompozycja miasta 25
2.1.2. Percepcja miasta 28
2.1.2.1. Percepcja formy w Gestalt oraz w fenomenologii 28
2.1.2.2. Neurologiczna percepcja formy 30
2.2. Stan badań 32
2.3. Główne pojęcia 37
2.3.1. Miasto typu europejskiego 37
2.3.2. Ulica 39
2.3.3. Pierzeja 41
2.3.4. Fasada 42
2.3.5. Złożoność formy 44
2.3.6. Spójność formy 45
2.3.7. Dynamika formy 47
3. Miejsce-zetknięcia-fasad jako element o niejednoznacznym działaniu 51
3.1. Niejednoznaczność miejsca-zetknięcia-fasad 53
3.2. Miejsce-zetknięcia-fasad w domenie pierzei 55
3.2.1. Przebieg pierzei 55
3.2.1.1. Przebieg prosty 56
3.2.1.2. Przebieg przełamany 57
3.2.1.3. Przebieg prosty-odkształcony 58
3.2.2. Długość pierzei 59
3.2.2.1. Długie pierzeje 60
3.2.2.2. Krótkie pierzeje 61
3.2.3. Szczelność pierzei 62
3.2.3.1. Pierzeja z przerwami 63
3.2.3.2. Pierzeja z murami 68
3.2.3.3. Pierzeja z bramami 69
3.2.3.4. Pierzeja z nadbudowanymi bramami 69
3.2.3.5. Pierzeja ciągła 70
3.2.4. Warstwowość pierzei 71
3.2.4.1. Główne lico 71
3.2.4.2. Główne lico i wycofanie 72
3.2.4.3. Główne lico i wysunięcie 73
3.2.4.4. Główne lico, wycofanie i wysunięcie 74
3.3. Miejsce-zetknięcia-fasad w domenie fasady 75
3.3.1. Zależności w budowie fasady i m-z-f 75
3.3.2. Składowe morfologiczne fasady i m-z-f 77
3.3.2.1. Ściany 77
3.3.2.2. Otwory 79
3.3.2.3. Elementy 80
3.4. Definicje miejsca-zetknięcia-fasad 83
3.4.1. Definicja m-z-f w domenie pierzei 83
3.4.2. Definicja m-z-f w domenie fasady 85
3.5. Podsumowanie rozdziału 87
4. Miejsca-zetknięcia-fasad a spójność formy pierzei 89
4.1. Spójność jako jednorodność lub integralność formy urbanistycznej 91 4.2. Spójność pierzei jako jednorodność formy urbanistycznej 91
4.2.1. Jednorodność ścian w pierzei 93
4.2.1.1. Wysokości ścian fasad 94
4.2.1.2. Szerokości ścian fasad 96
4.2.1.3. Proporcje ścian fasad 99
4.2.1.4. Części ścian fasad 101
4.2.2. Jednorodność otworów w pierzei 108
4.2.2.1. Pionowe osie otworów 109
4.2.2.2. Poziome pasy otworów 109
4.2.3. Jednorodność elementów kompozycyjnych w pierzei 110
4.2.3.1. Elementy krawędziowe 112
4.2.3.2. Elementy ciągłe 113
4.2.4. Jednorodność kolorystyki w pierzei 115
4.2.4.1. Kolorystyka ścian 116
4.2.4.2. Kolorystyka otworów 119
4.2.4.3. Kolorystyka elementów 120
4.2.4.4. Kolorystyka ścian, otworów i elementów 123 4.3. Spójność pierzei jako integralność formy urbanistycznej 126
4.3.1. Integralność ścian w pierzei 128
4.3.2. Integralność otworów w pierzei 130
4.3.3. Integralność elementów w pierzei 133
4.3.4. Integralność ścian, otworów oraz elementów w pierzei 135
4.3.4.1. Ściany i otwory 135
4.3.4.2. Ściany i elementy 136
4.3.4.3. Otwory i elementy 137
4.3.5. Integralność kolorystyki w pierzei 138
4.4. Zgodność przestrzenna jako nośnik spójności 142
4.4.1. Zgodność rytmów w pierzei 142
4.4.2. Zgodność cech w zetknięciach fasad 144
4.4.2.1. Typy zetknięć jednorodnych 144
4.4.2.2. Typy zetknięć integralnych 147
4.4.3. Typologia miejsc-zetknięcia-fasad 149
4.5. Podsumowanie rozdziału 151
5. Miejsca-zetknięcia-fasad a dynamika formy pierzei 153
5.1. Dynamika pierzei ulicy 155
5.2. Prototyp i deformacja miejsc-zetknięcia-fasad 157
5.3. Dynamika dyskretna miejsc-zetknięcia-fasad 160
5.3.1. Dyskretna dynamika wertykalna 162
5.3.1.1. Dyskretna dynamika wertykalna ścian 163 5.3.1.2. Dyskretna dynamika wertykalna otworów 164 5.3.1.3. Dyskretna dynamika wertykalna elementów 165
5.3.2. Dyskretna dynamika horyzontalna 167
5.3.2.1. Dyskretna dynamika horyzontalna ścian 168 5.3.2.2. Dyskretna dynamika horyzontalna otworów 169 5.3.2.3. Dyskretna dynamika horyzontalna elementów 170
5.4. Pierzeje o dynamice dyskretnej 173
5.4.1. Pierzeja o dyskretnej dynamice wertykalnej 173 5.4.2. Pierzeja o dyskretnej dynamice horyzontalnej 174 5.4.3. Pierzeja o dyskretnej dynamice wertykalno-horyzontalnej 175
5.5. Forma pierzei jako „żywa kompozycja” 177
5.5.1. Metafory ożywionej pierzei – perspektywa figuratywna 177
5.5.1.1. Poruszenia fasad 178
5.5.1.2. Gesty fasad 182
5.5.2. Pierzeja ucieleśniona – perspektywa neuroestetyczna 185
5.5.2.1. Neuroestetyka 185
5.5.2.2. Reakcja na wizerunki 187
5.5.2.3. Reakcja na formę urbanistyczną 190
5.5.3. Pierzeje i ludzie – perspektywa posthumanistyczna 196
5.6. Podsumowanie rozdziału 200
6. Podsumowania i wnioski 201
6.1. Podsumowania 203
6.2. Wnioski końcowe 208
7. Bibliografia 211
8. Streszczenia 219
9. Aneks 225
1. Wprowadzenie
1. Wprowadzenie
1.1. Przedmiot badań
Studia niniejszej rozprawy są poświęcone miejscom-zetknięcia-fasad (Façade-to-Façade Interfaces). Zetknięcia fasad to obszary, bez których nie istnieje ciągła pierzeja ulicy i placu, a więc miejsca podstawowe dla funkcjonowania formy urbanistycznej. Pomimo tego, o miejscach-zetknięcia-fasad wiemy niewiele – w ich przypadku trudno właściwie mówić o tradycji badawczej, co sprawia, że jako artefakty pozostają skryte w półmroku, zarówno dla teoretyków miasta, jak i dla działających w przestrzeniach miejskich projektantów.
001.PRZEDMIOT BADAŃ|pierzeja|Gdańsk 002.PRZEDMIOT BADAŃ|miejsce-zetknięcia-fasad|Gdańsk
Szczegółowym przedmiotem rozprawy jest opisanie reguł formowania połączeń fasad w badanych miejskościach oraz sprawdzenie czy istnieje zależność pomiędzy ukształtowaniem zetknięć a spójnością i dynamiką ciągłej pierzei. Aby tego dokonać, w latach 2004 – 2011 analizowałam w ponad trzydziestu miastach fragmenty pierzei pochodzące głównie z centralnych ich dzielnic, o wyraźnie rozpoznawalnej europejskiej tradycji porządkowania przestrzeni. W badanych pierzejach zajmowały mnie zetknięcia regularnych fasad pierzejowych. To zainteresowanie występującą w grupie, powtarzalną fasadą kamienicy powodowane jest chęcią odejścia od badań tożsamości miast, skoncentrowanych na monumentach i dominantach miejskich. Zależało mi na dowartościowaniu roli zwykłych, szeregowych fasad kamienic wraz z ich specyficzną, dyskretną ekspresją architektoniczną. W tym znaczeniu – wyłaniania się pierzei kamienic z cienia rozpościeranego przez monumenty miejskie – rozprawa poświęcona zetknięciom ich fasad ma w zamierzeniu walor emancypacyjny.
1.2. Uzasadnienie wyboru tematu
Obserwowany w ostatnich dekadach1 powolny powrót do zagęszczonych modeli miasta i do ciągłej zabudowy pierzejowej, poprzedziło ponad pół wieku miejskich eksperymentów z budownictwem rozproszonym, wolnostojącym. Ten przestrzenny obraz precyzyjnie odwzorował istniejącą w warstwie ideowej modernistycznej kultury głęboką potrzebę indywidualizmu i, związane z nią, unikanie bliskiego kontaktu oraz niechęć do bycia częścią większej grupy (Bauman 2006 [2000]). Gdy w ostatnich latach nowe
1 Raportowany w różnych źródłach urbanistycznych i ekonomicznych powrót do wznoszenia zagęszczonej tkanki miejskiej ma miejsce od ponad trzech dekad w kulturze budowlanej zachodnio-atlantyckiej, a od niemal dwóch dekad w większych miastach w Polsce.
budynki na powrót stają w ciągłej zabudowie – rezultat przeważnie jest rozczarowujący. Z jednej strony, współtworzą niedopasowane pierzeje, w których każda fasada dostępnymi sobie środkami chce zwrócić na siebie całą uwagę odbiorcy. W efekcie czego powstają kakofoniczne wnętrza miejskie, których autorzy – napędzani kolejną obawą nowożytności: „lękiem przed wpływem”2 – nawet w projekcie szeregowej fasady realizują przymus bycia twórcą oryginalnym. Z drugiej strony, otrzymujemy ciągi identycznych fasad, odróżniających się od siebie jedynie krzykliwą kolorystyką. Wnętrze uliczne skonstruowane za pomocą tak prostego przepisu, mimo powierzchownej barwności, tchnie martwotą i totalnością powielonej formy.
003.PRZEDMIOT BADAŃ|pierzeja|Gdańsk Południe 004.PRZEDMIOT BADAŃ|pierzeja|Gdańsk Południe
Okazuje się, że stworzenie żywej i spójnej wewnętrznie pierzei nie jest łatwe – podobnie jak nie wystarczy stanąć razem, by utworzyć zgraną grupę. Nowopowstające realizacje miejskie zdają się zaświadczać o tym, że wystarczyło kilka dekad zawieszonego praktykowania, by zagubić umiejętność chwytania balansu pomiędzy spójnością i dynamizmem projektowanej formy urbanistycznej.
Z takimi krytycznymi wnioskami rozpoczęłam w 2004 roku badania przestrzeni publicznych europejskich miast. Od samego początku zadawałam sobie pytanie: co jest przyczyną szczególnej ekspresji i zróżnicowania ich wnętrz miejskich – przy jednoczesnym utrzymaniu ich spójnego charakteru? W kolejnych miastach, poznając subtelne środki wyrazu fasad pierzejowych, etapami odkrywałam w czym powtarzalność fasad różni się od ich identyczności. Po wielu wyjazdach oraz analizach zebranego materiału, trafiłam na trop zetknięć krawędzi fasad. Dziś, po kilku latach pracy, zdaję sobie sprawę, że temat połączeń fasad to tylko fragment szerszego pola badawczego, ale uważam, że jego poznanie w istotny sposób awansuje zagadnienie współistnienia spójności i dynamiki formy urbanistycznej.
1.3. Cele rozprawy
Głównym celem rozprawy jest wykazanie, że miejsca-zetknięcia-fasad są istotnym i niedocenianym czynnikiem oddziałującym zarówno na spójność jak i na ekspresję formy pierzei. Ważnym celem poznawczym pracy jest zdefiniowanie i charakterystyka badanych artefaktów. Cel operacyjny to opisanie różnych strategii kształtowania spójności ściany miejskiej w miejscach zetknięć fasad, a także, uchwycenie wyjątkowej ekspresji formy pierzei w badanych obszarach.
2 ‘Anxiety of Influence’, patrz. Harold Bloom, Lęk przed wpływem, Universitas, Kraków 2002 [1973].
Uznanie wpływu świadomie kształtowanych zetknięć fasad na jakość przestrzenną wnętrz miejskich, poza efektem poznawczym, jest ważne dla praktyki projektowej. Dlatego dodatkowym celem pracy jest przedstawienie opisanych regularności w postaci wniosków dla działających na rynku architektów i urbanistów.
1.4. Problemy, pytania i hipotezy badawcze 1.4.1. Problemy i pytania badawcze
Wydaje się, że pośród różnych elementów składowych pierzei, zagadnienie miejsc-zetknięcia-fasad pozostaje niedoświetlone i nie ma w piśmiennictwie architektonicznym i urbanistycznym, odpowiedniej do swojej wagi, reprezentacji. Podstawowym problemem badawczym mojej pracy staje się więc pewien rodzaj braku – naukowej nieobecności tematu.
Charakterystyka miejsc-zetknięcia-fasad
Każda fasada to pewna całość, która dopiero łącząc się sukcesywnie z innymi fasadami, współtworzy ciągłą ścianę miejską (Urban-Wall). Idąc ulicą tak właśnie odbieramy pierzeję: jako ciąg rytmicznie pojawiających się, w pewnym sensie, zamkniętych kompozycji fasadowych. Jednakże pierzeja nie rozpada się na poszczególne elementy, ale – razem z pierzeją przeciwległą – tworzy wnętrze miejskie. Przebywanie w ograniczonym ciągłymi ścianami ulicznym korytarzu jest dla percepcji osoby wrażeniem dojmującym, w którym, zarówno poszczególne fasady, jak i połączenia między nimi, odgrywają ważną rolę.
Jednak w procesie postrzegania ulicy, miejsca-zetknięcia-fasad są elementami podwójnie skrytym przed odbiorcą. Po pierwsze, zgodnie z regułami teorii percepcji Gestalt oraz z zasadami zarządzania uwagą (Maruszewski 2001: 89-103), percepcja wzrokowa osoby dąży do form silnych i, w omawianej sytuacji, przyzna prymat oraz świadomie zapamięta zdefiniowane pola fasad, które są wyraźnymi obiektami percepcyjnymi. Po drugie, miejsca zetknięć fasad nie są uznawane za elementy autonomiczne, gdyż zwyczajowo ich rola kończy się na byciu granicą dwóch sąsiednich fasad. Dlatego, już na wstępie formułowania problemu, pojawia się podstawowa trudność: aby w ogóle dostrzec miejsce zetknięcia fasad, konieczne jest intencjonalne przesunięcie uwagi z centralnego pola fasady na, peryferyjny dotąd, obszar ich styku.
005.PRZEDMIOT BADAŃ|miejsce-zetknięcia-fasad|Warszawa 006.PRZEDMIOT BADAŃ|miejsca-zetknięcia-fasad|schemat
Za byciem niewidocznym, konsekwentnie idzie brak określenia językowego na nazwanie badanego obszaru.
Pisane w rozprawie kursywą wyrażenie miejsce-zetknięcia-fasad zostało wybrane przeze mnie po długich poszukiwaniach językowych (patrz. 3.1). Wydaje się więc, że dopiero uświadomienie sobie istnienia oraz nadanie analizowanemu fenomenowi nazwy – daje możliwość uznania miejsc-zetknięcia-fasad za przedmiot badania i daje szansę na późniejsze jego uwzględnienie w praktyce projektowej.
pytanie 1.
Jak zdefiniować miejsca-zetknięcia-fasad?
Kolejny problem badawczy z uchwyceniem miejsc-zetknięcia-fasad polega na ich nieostrej klasyfikacji.
Formalnie zetknięcia, podobnie jak same fasady, są ukształtowane z elementów architektonicznych. Właśnie w skali architektonicznej, razem z innymi elementami, współtworzą konkretne fragmenty ulicy, których odbiorca doświadcza wchodząc w bezpośredni, często dotykowy, kontakt z płaską materialnością miejskiej ściany, z jej fakturami czy detalami. Jednocześnie miejsca zetknięć fasad są istotnym składnikiem ciągłej pierzei i pojawiają się rytmicznie na całej jej długości budując logiczną sekwencję powtórzeń. Odgrywają szczególnie ważną, wizualną rolę, współtworząc perspektywiczne widoki pierzei oraz ulicy. Architektoniczne szczegóły w tej skali są już niedostrzegalne, ale zwielokrotnione skrótem krawędzie fasad spiętrzają się w złożony i ekspresyjny obraz.
007.PRZEDMIOT BADAŃ|m-z-f|Fremantle 008.PRZEDMIOT BADAŃ|pierzeja|Wilno
pytanie 2.
Czy miejsca-zetknięcia-fasad przynależą do elementów architektonicznych czy raczej do elementów urbanistycznych tkanki miejskiej?
Miejsca-zetknięcia-fasad a spójność pierzei
Spójność jest jedną z cech zespołu form. Spójność to jednocząca zgodność, która występuje między formami lub pomiędzy ich własnościami. To czy forma jest spójna zależy od przyjętych kryteriów zgodności.
Rozważając zagadnienie spójności formy wnętrza ulicznego, za tradycyjnie kryteria zgodności uznaje się ciągłość pierzei, ścisłą linię zabudowy, zbieżną wysokość czy uwspólniony język architektoniczny tworzących pierzeję fasad.
Juliusz Żórawski formę o wysokim stopniu spójności nazywa formą spoistą (Żórawski 1966: 25). Spoisty, to tworzący całość, składający się z części ściśle przylegających do siebie. Gdy poprzez tak rozumianą cechę
spoistości spojrzymy na ciągłą pierzeję, na pierwszy plan wysuwa się jej całościowość oraz miejsca ścisłego przylegania tworzących pierzeję elementów – fasad. Podobnie jak Żórawski, Robert Venturi, w postulacie dążenia do trudnej całości (Difficult Whole)3 wnętrz miejskich, koncentruje się na cesze całościowości zespołu form. Venturi stoi na stanowisku, że stosowanie formalnej ciągłości oraz kontynuacji, jest sposobem na osiąganie owej całościowości. Wskazuje na złączenia, spoiny (Joints), jako na kluczowe elementy, w których kontynuacja form dokonuje się bądź nie.
009.PRZEDMIOT BADAŃ|pierzeja|Praga 010.PRZEDMIOT BADAŃ|m-z-f|Goeteborg
Analizując całościowość pierzei ulicy, miejsca-zetknięcia-fasad – zwyczajowo uznawane za granice – paradoksalnie stają się łącznikami, dzięki którym pierzeja może być łatwiej uchwycona jako jednolita, spójna forma. W tak ujrzanej pierzei, poszczególne jej odcinki tracą autonomię, na rzecz całościowego efektu wizualnego (Wolfflin 1962 [1915]: 234). Dzieje się tak, dzięki kontynuowaniu w miejscach-zetknięcia-fasad określonych elementów oraz właściwości architektonicznych.
pytanie 3.
Czy istnieje zależność pomiędzy ukształtowaniem miejsc-zetknięcia-fasad a spójnością całej pierzei?
Miejsca-zetknięcia-fasad a dynamika pierzei
W książce „Sztuka i percepcja wzrokowa”, omawiając tradycyjne sposoby analizy dynamiki formy, Rudolf Arnheim pisze „…tradycja estetyki klasycznej nauczyła nas opisywać i oceniać formę artystyczną wyłącznie kategoriami harmonii i równowagi. (…) Zaczęliśmy uświadamiać sobie, że opis jakiegokolwiek dzieła (…) jest rażąco niepełny, jeśli poprzestaje tylko na ogólnej harmonii. Analiza równowagi i jedności, choć nieodzowna, unika pytania, bez którego każda wypowiedz artystyczna pozostaje niezrozumiała: co jest równoważone i jednoczone?” (Arnheim [1974] 2004: 457-8). Tworzenie złożonych form miejskich to takie kształtowanie wyrazu4 formy urbanistycznej, który łączyłby w sobie zarówno zrównoważoną harmonię, jak i zastygłą w materii miasta dynamikę – owo napięcie wizualne, które Wassily Kandinsky definiuje jako siłę, zawartą w elementach kompozycji.
3 ‘But an architecture of complexity and contradiction has a special obligation toward the whole (…). It must embody the difficult unity of inclusion rather than the easy unity of exclusion. More is not less.’ (Venturi 1966:16 oraz 88-105).
4 Słów: „wyraz”, „ekspresja”, „dynamika” używam tu synonimicznie na określenie zewnętrznego przejawu, sposobu wyrażenia, uzewnętrznienia.
Badając dynamikę formy należy każdorazowo dostroić instrumenty badawcze do podmiotu badania. W mieście każdy „gatunek formalny” – taki jak ratusz, kamienica, świątynia – ma swoje własne sposoby ekspresji. Charakter opisywanych przez Kandinskiego napięć wizualnych to jedna z cech odróżniających dynamikę fasady kamienic od dynamiki fasad monumentów miejskich5. Zakres ekspresji fasad monumentów jest znacznie szerszy, a także zasadza się na kategorii oryginalności, w odróżnieniu od powściągliwego i typowego dla badanej lokalności wyrazu fasad kamienic.
Ale i w samej analizie wyrazu fasad kamienic odnajdujemy różne sposoby operowania napięciem wizualnym, a przez to ich ekspresją. Badając pod tym kątem pole fasady wyróżniam dynamikę wyrazistą (Emphatic Dynamics), która używa geometrii opartych na symetriach osiowych, na „punktach formalnie ważnych” w kompozycji fasady (Żórawski 1962) i dla uzyskania efektu dobitności często posługuje się takimi zabiegami jak kontrast, dysonans, przeciwstawienie (Venturi 1966). Z drugiej strony odnajduję dynamikę dyskretną (Discreet Dynamics), charakteryzującą się rozluźnieniem związków geometrycznych, „odkształceniami”
(Arnheim [1974] 2004) oraz „deformacjami” (Dominiczak 1989) poszczególnych elementów architektonicznych. Są to zabiegi formalne, które wywołują wrażenie nieregularności, przypadkowości, niedookreśloności formy.
011.PRZEDMIOT BADAŃ|pierzeja|Goeteborg 012.PRZEDMIOT BADAŃ|pierzeja|Kraków
Skończone w swoim kształcie pole pojedynczej fasady, otwiera się w miejscach zetknięć na fasady sąsiednie.
Zamknięta forma fasady przemienia się i rozwija w kompozycję dynamiczną ciągłej pierzei, którą cechuje większa otwartość i większa nieregularność niż ograniczone formy fasad składowych. Rytmicznie ukazujące się w pierzei zetknięcia krawędzi fasad są miejscami nagromadzenia sił geometrycznych – owych szczególnych napięć wizualnych – w których powstają wrażenia drgań i poruszeń formy pierzei. (Wolfflin 1962 [1915]: 194).
pytanie 4.
Czy i w jaki sposób ukształtowanie miejsc-zetknięcia-fasad wpływa na charakter ekspresji pierzei ulicy?
1.4.2. Hipotezy badawcze
5 O szczególnej roli monumentu jako miejskiego artefaktu e.i.: Aldo Rossi 1991 [1966]: 29-32 i 57-61.
Opisany krąg rozważań i pytań, dotyczących zagadnienia badawczego, tworzy podstawę do postawienia następujących hipotez rozprawy:
założenie:
Badanie dotyczy tkanki miejskiej o cechach dojrzałej formy urbanistycznej, wyrosłej na podłożu europejskiej tradycji kształtowania przestrzeni miasta.
hipoteza 1.
Miejsce-zetknięcia-fasad to przykład elementu o niejednoznacznym działaniu (Ambiguity Element), który przynależy zarówno warstwie urbanistycznej, jak i warstwie architektonicznej substancji miasta – w każdej z nich pełniąc inną rolę.
hipoteza 2.
Sposób ukształtowania miejsc-zetknięcia-fasad – przy pomocy cech charakterystycznych architektury pierzei – ma bezpośredni wpływ na stopień spójności formy pierzei.
hipoteza 3.
Istnieje pewien rodzaj napięć dynamicznych, które tworzą się w ciągłej pierzei tylko w miejscach-zetknięcia- fasad, bez uwzględnienia których forma wnętrza miejskiego jest odczuwalnie zubożona.
1.5. Metoda
Anne D’Alleva, w książce o metodach badań, pisze: „O teorii myślę, jako o procesie formułowania pytań badawczych, natomiast o metodologii jako o procesie odpowiadania na te pytania. Teoria pomaga ustalić granice badań i skupić się na określonym temacie (…). Metodologia, w ścisłym znaczeniu, stanowi zespół procedur i sposobów działania” (D’Alleva 2008: 16). Zgodnie z powyższym rozróżnieniem, pytania badawcze przedstawione w poprzednim rozdziale formułowałam na bazie wybranych teorii kształtowania formy urbanistycznej i architektonicznej oraz teorii postrzegania i zarządzania uwagą odbiorcy. Natomiast metodologią, którą posługuję się odpowiadając na postawione pytania jest studium analityczne przedmiotu badań i jego charakterystycznych właściwości, realizowane jako analiza formalna i szczegółowy opis miejsc- zetknięcia-fasad w relacji do badanych tez. Szczególną uwagę poświęcam perspektywie morfologicznej zarówno w stosunku do zetknięć fasad, jak i do innych elementów formy urbanistycznej, która jest podstawą do tworzonych w pracy typologii badanych zjawisk. Analizy formalnej używam do badania kolejnych zjawisk we wszystkich rozdziałach analitycznych (patrz. rozdział 3., 4. oraz 5.), a podsumowania i wnioski buduję na bazie uporządkowanych danych wyłonionych w efekcie owych analiz.
Pomimo, że przedmiotem moich studiów są fragmenty śródmiejskich struktur historycznych, to nie prowadzę badań w oparciu o metodę historyczną i dlatego świadomie pomijam genezę oraz stadia rozwojowe badanych obiektów, a także ich cechy stylowe – skupiając się na charakterystycznych wielkościach, relacjach geometrycznych i układach kompozycyjnych badanych artefaktów w ich obecnym kształcie. Zwrot w moich badaniach w kierunku analiz przedmodernistycznej tkanki miejskiej jest zabiegiem metodologicznym, w swoim znaczeniu podobnym do gestu uczynionego przez Roberta Venturiego podczas
badania formy urbanistycznej Rzymu6. Niniejszym nie postuluję powrotu do historycznych wyglądów miasta, do jego rekonstrukcji czy procesów retrowersji – lecz szukam sprawdzonych przepisów i technik urbanistycznych, które należą do dziedzictwa europejskiej kultury przestrzennej, i które można wypełniać estetykami współczesności. Wszystko po to, by choć w części zaradzić nieporadności kreowanych obrazów miejskości i głębiej nasycać złożonością nowopowstające miasto.
Pozostając w zgodzie z ponowoczesnymi postulatami komunikatywnego stylu pisania prac naukowych oraz hermeneutyczną zasadą ujawniania się autorki w tekście – piszę tę rozprawę w pierwszej osobie liczby pojedynczej, starając się używać obrazowego języka. Wybieram taki sposób pisania licząc, że – bez utraty precyzji wywodu – uda mi się podzielić moimi ustaleniami z każdym ewentualnym czytającym – także z tym, który przychodzi spoza dyscypliny urbanistyki czy architektury.
1.6. Konstrukcja pracy
Po części wprowadzającej, na pracę składają się: rozdział teoretyczny (rozdział 2.) trzy rozdziały analityczne (rozdział 3., 4. oraz 5.), podsumowanie i wnioski (rozdział 6.) bibliografia i aneks. Poszczególne rozdziały analityczne poświęcone są kolejnym zagadnieniom oraz sprawdzaniu hipotez rozprawy. W pierwszym rozdziale zajmuję się niejednoznaczną przynależnością i niejednoznacznym charakterem miejsc-zetknięcia- fasad oraz określeniem ich związków z formą architektoniczną i urbanistyczną wnętrz miejskich. W rozdziale drugim, badam potencjał spoistości miejsc-zetknięcia-fasad i ich rolę we współtworzeniu spójnej pierzei. W rozdziale trzecim, analizuję szczególny rodzaj napięć dynamicznych, który pojawia się w pierzejach w miejsc-zetknięcia-fasad, a także charakteryzuję jego warianty lokalne. Omawiane zagadnienia ilustruję rysunkami studialnymi i zgromadzonym materiałem inwentaryzacyjnym: rysunkowym oraz fotograficznym. Ostatni rozdział wypełniają podsumowanie badań oraz ostateczne wnioski wyłonione w wyniku analiz regularności i reguł konstruowania zetknięć fasad – efektem pracy tego etapu jest weryfikacja hipotez badawczych rozprawy, a także pokazanie we wnioskach możliwych kierunków aplikacji uzyskanych wyników.
1.7. Badane przykłady i materiały źródłowe 1.7.1. Badane miasta
Obserwacje i badania ukierunkowane na zagadnienie zetknięć fasad kamienic prowadzę od 2004 roku w ponad 30 miastach, w których analizowałam fragmenty pierzei pochodzące z centralnych dzielnic, o rozpoznawalnej europejskiej tradycji porządkowania przestrzeni. Do cech zasadniczych owej tradycji można zaliczyć: hierarchicznie zakodowaną w system ulic i placów strukturę wnętrz publicznych, klarowny – choć lokalnie zróżnicowany – rozdział na przestrzeń publiczną i przestrzeń prywatną oraz odrębność form monumentów miejskich od form regularnych kamienic, tworzących główną substancję miasta. Tak ukształtowaną miejską tkankę określam w rozprawie jako: dojrzałą, europejską formę urbanistyczną. Badane przez mnie pierzeje tworzą wyłącznie ściany wnętrz publicznych, dlatego praca zawiera jedynie przykłady
6 ‘There was (…) misunderstanding of Complexity and Contradiction in Architecture. I had employed historical reference as a way of analyzing, and learning. I did not propose imitating historical buildings.’ Interview with Robert Venturi & Denise Scott Brown, by Andrea Tamas:
http://www.archdaily.com/130389/interview-robert-venturi-denise-scott-brown-by-andrea-tamas/ (na dzień 2013.06.21)
fasad frontowych, z pominięciem fasad tylnych, podwórkowych, czy oficynowych, które podlegają innym zasadom kompozycyjnym.
Szczegółowe analizy do rozprawy przeprowadzałam na fragmentach pierzei pochodzących z dzielnic śródmiejskich 30 wymienionych poniżej europejskich miast.
kraj miasto badana dzielnica lub obszar
Polska Gdańsk Główne Miasto
Gdynia Śródmieście
Gliwice Stare Miasto i kwartały ul. Zwycięstwa
Kraków Stare Miasto, Kazimierz
Warszawa Stare Miasto, Nowe Miasto, Śródmieście
Wrocław Stare Miasto
Zabrze Stare Zabrze, Małe Zabrze
Litwa Kłajpeda Senamiestis (Stare Miasto) i Naujamiestis (Nowe Miasto) po obu stronach ujścia Dane do Zatoki Kurońskiej
Wilno Senamiestis (Stare Miasto), Użupis (Zarzecze), Naujamiestis (Nowe Miasto), Antokol
Łotwa Ryga Vecriga (Stara Ryga) w obrębie fortyfikacji do rzeki Daugava (Dźwina)
Ukraina Lwów dzielnica Halytskyi Raion (Halicka), Lychakivskyi Raion (Łyczakowska), Shevchenkivskyi Raion (Szewczenkowska)
Odessa dzielnica Central, Malinyvskyi, Fontanka, Primorskyi
Czechy Praga Stare Mesto, Nove Mesto, Mala Strana, Josefov
Rumunia Konstanca Zona Centrala (Dzielnica Centralna) i Peninsula (Półwysep)
Bułgaria Warna dzielnice centralne wzdłuż Parku Nadmorskiego i Zatoki Warneńskiej Turcja Europejska Stambuł XIX-stowieczna dzielnica Beyoglu
Chorwacja Rijeka okolice Korzo w kierunku rzeki Rjećina do nabrzeża Adriatyku
Włochy Lamezia Stare Miasto, dawna dzielnica żydowska, zabudowania Wzgórza Zamkowego Rzym Śródmieście i Trastevere (Zatybrze)
Wenecja dzielnica San Polo, Santa Croce, Cannaregio, Dorsoduro, Castello, Gardini, La Giudecca
Hiszpania Barcelona Ciutat Vella (Stare Miasto) oraz Eixample Salamanka Stare Miasto i dzielnica uniwersytecka
Portugalia Covilha centrum miasta
Lizbona dzielnica Baixa, Chiado, Alfama, Bairo Alto
Porto dzielnica Se, Sao Nicolau, Bonfim, Miragalia, Vitoria, Massarelos
Dania Holstebro Stare Miasto
Szwecja Goeteborg dzielnica Inom Vallgraven, Nordstaden, Pustervik, Haga, Vasastaden Sztokholm dzielnica Soedermalm, Norrmalm, Gamla Stan, Oestermalm Wielka Brytania
Australia Zach. Skegness dzielnica centralna Fremantle
(port Perth) dystrykty historycznego West End’u i okolice T01.Zestawienie miast i ich dzielnic, z których pochodzi materiał badawczy rozprawy
Wśród analizowanych miast, 15 z nich to miasta wybrane na użytek niniejszej rozprawy, kolejnych 5 badałam w ramach zleceń komercyjnych dla wydziałów planowania, architektury lub konserwacji urzędów miast, natomiast grupę 10 miast analizowałam w latach 2004-2010 w ramach europejskiego projektu SEAS dla miast portowych – efekt tych studiów był każdorazowo prezentowany przeze mnie publicznie w miejscu badania, w obecności mieszkańców oraz lokalnych władz zajmujących się przestrzenią danego miasta.
Studia prowadziłam, w większości, w miastach średniej wielkości, które można nazwać peryferyjnymi w stosunku do globalnych metropolii Europy. Śródmieścia historyczne takich miast – pomimo różniącej je skali – nie przybrały form określanych jako metropolitalne, a wcześniej oparły się, destrukcyjnej dla starej tkanki miejskiej, szerokiej fali modernizacji. Wszystkie badane fragmenty pierzei zawarte w rozprawie pochodzą z takich nie-modernistycznych i nie-metropolitalnych miejskości.
013.PRZEDMIOT BADAŃ|badane miasta w Europie 014.PRZEDMIOT BADAŃ|badane miasta w Polsce
1.7.2. Materiały źródłowe Ikonografia
Źródłowy materiał wizualny użyty w rozprawie, to rysunki i fotografie należące do jednej z poniższych grup:
1. Systematycznie tworzona od 2004 roku biblioteka kilku tysięcy fotografii dokumentujących miejsca- zetknięcia-fasad podczas wizyt studialnych w badanych miastach.
2. Ponad 150 rysunków inwentaryzacyjnych z następujących źródeł:
- fasady kamienic z Gdańska pochodzące z rozdziału autorstwa Jerzego Stankiewicza, Ryszarda Massalskiego i Janusza Kowalskiego, Rozwój urbanistyczny i architektoniczny Gdańska, zamieszczonego w książce Gdańsk, jego dzieje i kultura, pod redakcją Franciszka Mamuszki;
- fasady kamienic z Gdyni w postaci skanowanych przeze mnie rysunków z archiwum budowlanego Urzędu Miasta w Gdyni;
- fasady kamienic z Fremantle w postaci cyfrowych rysunków inwentaryzacyjnych, wykonanych przez studentów Wydziału Architektury Curtin Uniwersity w Perth podczas prac badawczych jakie prowadziłam z Jackiem Dominiczakiem dla Urzędu Miasta Fremantle (Australia Zachodnia) w latach 2008-2009.
3. Zdjęcia satelitarne z programu: „Google Earth – lokalizator internetowy”.
4. Mapy cyfrowe oraz skany map zamieszczane na stronach internetowych badanych miast lub ich urzędów miejskich.
W spisie ilustracji (połączone zasoby rysunków i fotografii użytych w rozprawie) załączonym na końcu pracy, każdorazowo cytuję źródło pochodzenia obrazu – poza materiałami mojego autorstwa.
Piśmiennictwo
Książki i artykuły, z których korzystałam w czasie wszystkich etapów pracy, składają się na szczegółowy spis bibliograficzny załączony na końcu rozprawy. Silną grupę tworzą w nim pozycje z szeroko rozumianej teorii miasta, a w szczególności tytuły dotyczące rozwoju idei miejskości, powrotu modeli zwartego miasta oraz tożsamości urbanistycznej. Ważną podgrupę tworzą publikacje na temat przestrzeni publicznej oraz wnętrza miejskiego, a zwłaszcza tradycyjnie definiowanej ulicy oraz placu. Kolejny licznie reprezentowany dział, to prace związane z regułami komponowania formy architektonicznej oraz formy urbanistycznej. W bibliografii można znaleźć także tytuły odnoszące się do badań nad zaawansowaniem współczesnych fasad – mniej
istotne dla przedmodernistycznego materiału badawczego rozprawy, bardziej – dla myślenia nad przyszłą ewolucją fasady pierzejowej. Ważne dla interpretacji materiału badawczego okazały się publikacje związane z teoriami percepcji – zwłaszcza opisujące efekty kognitywistycznych badań mózgu intensywnie prowadzonych w ostatnich dwóch dekadach. W początkowej fazie formułowania problematyki badawczej pomocne były pozycje z filozofii współczesnej oraz filozofii ciała, a także z siostrzanych dziedzin antropologii i socjologii – miasta, miejsca oraz przestrzeni.
2. Teorie, pojęcia i literatura przedmiotu
2. Teorie, pojęcia i literatura przedmiotu 2.1. Perspektywa teoretyczna
Podstawę teoretyczne rozprawy stanowią, z jednej strony, teorie kompozycji miasta, z drugiej zaś, wiedza o sposobach odbioru formy urbanistycznej przez człowieka. Dodatkową inspiracją są transdyscyplinarne poszukiwania sposobów komunikacji pomiędzy światem form przestrzennych a światem społecznym, co – mimo, że wykracza poza dyscyplinę główną rozprawy – bezpośrednio jej dotyczy.
2.1.1. Kompozycja miasta
Pomimo zdominowania teorii miasta w XX wieku perspektywą funkcjonalną oraz społeczną, cały czas istniał równoległy, choć wąski nurt myślenia o miejskości poprzez analizę formy urbanistycznej oraz poprzez zasady jej komponowania.
Duży wpływ na kształt niniejszej rozprawy miała prowadzona w takim duchu myśl teoretyczna Aldo Rossiego, wyłożona w książkach ‘The Architecture of the City’ (Rossi 1966), ‘A Scientific Autobiography’
(Rossi 1981) oraz w eseju ‘An Analogical Architecture” (Rossi 1996) – myśl, która łączy w sobie siłę twórczej wyobraźni autora z klasycznym europejskim dziedzictwem urbanistycznym. Dla Rossiego szczególnie bliską pozycją badawczą jest widzenie miasta poprzez jego formy architektoniczne, i dla tej perspektywy tworzy on pojęcie „architektury miasta” (l’architettura della citta). Rossi sądzi, że ideą najbliższą esencji architektury miasta jest typ budynku, a typologia jest tym czynnikiem urbanistycznym, który odgrywa kluczową rolę w powstawaniu miejskiej formy. Dlatego w swoich pracach podkreśla potrzebę typologicznych i morfologicznych studiów oraz akcentuje materialną stronę badań urbanistycznych. Uważa, że choć gros typów pochodzi z przeszłości, to typy nowopowstające nie zastępują poprzednich, tylko rozszerzają zakres dostępnych klasyfikacji. Rossi akcentuje cechy stałości i niezmienności zapisane w formach tworzących podwaliny struktury miejskiej. Pełnią one rolę uniwersalnych „niezmienników”
odziedziczonych po poprzednikach, których dziś używamy po swojemu. W takim ujęciu jego teoria architektury neoracjonalnej, jest pochodną teorii strukturalnych - zarówno językowych (semiotycznych), jak i kulturowych – gdzie aktualne znaczenie czy funkcja budowli są wtórne wobec jej formy i zależą od szerszego miejskiego kontekstu w jakim je przeczytamy. Wpływy zarówno strukturalizmu, jak i racjonalizmu są dziś nadal żywe w teorii urbanistycznej i charakteryzują choćby prace Antonio Monestiroliego, w których teoretyczna refleksja koncentruje się na budowaniu powiązań między współczesnym myśleniem o mieście a tradycją urbanistyczną – na zagadnieniu tak ważnym dla Aldo Rossiego („Tryglif i metopa” [Monestiroli 2009]). Obszar bezpośredniego wpływu myśli Rossiego na niniejszą rozprawę to wybór przedmiotu badań z obszaru znajdującego się pomiędzy architekturą a urbanistyką (patrz. R. 3) oraz typologie m-z-f związane z morfologią lokalnej formy urbanistycznej (patrz. R. 4.)
Poszukiwaniami uniwersalnych form języka architektonicznego zajmuje się Andrzej Niezabitowski, pracując nad projektem uniwersalnej gramatyki przestrzeni, czyli nad klasyfikacjami podstawowych form oraz nad regułami syntaktycznymi odpowiedzialnymi za tworzenie połączeń pomiędzy nimi (choćby w publikacji
„Wybrane aspekty poznawcze definiowania przestrzeni architektonicznej – problemy morfologii i składni”) – podobnie jak Aldo Rossi, konsekwentnie stosując w swych studiach narzędzie typologii (Niezabitowski
2002). Także prace Jacka Krenza bazują na badaniu struktury języka architektonicznego, choć bardziej niż na syntaktyce form, koncentrują się na ich warstwie semantycznej, a więc na znaczeniu i symbolice (Krenz 2010). Badania typologiczne miasta kontynuował także Robert Krier tworząc w ‘Architectural Composition’
(Krier 1988) encyklopedyczne wręcz klasyfikacje przestrzeni miejskich, jako manifestacje idei uporządkowania i ładu przestrzennego, będące niezwykłym studium formalnego zróżnicowania miast europejskich. Jego projekty opracowane na bazie tych analiz, prowadzone w latach 80-dziesiątych i 90- dziesiątych, posiadają już poststrukturalną, a nawet postmodernistyczną oprawę stylistyczną – co dziś znacznie ogranicza ich recepcję.
Bezpośredni wpływ na podejście metodologiczne i wybór materiału źródłowego rozprawy miały rzymskie studia nawarstwionej tkanki miejskiej autorstwa Roberta Venturiego, których efektem była publikacja
‘Complexity and Contradiction in Architecture’ (Venturi 1966). Obok ‘The Death and Life of Great American Cities’ Jane Jacobs (Jacobs 1961) i ‘L’architettura della citta’ Aldo Rossiego (Rossi 1966), stała się ona jedną z książek przełamujących panujący w 1. połowie XX wieku dotychczasowy paradygmat projektowania miasta. Venturi szukając inspiracji i jednocześnie rozwiązania „problemu miejskiego”, zwrócił się w niej jawnie ku miastu przedmodernistycznemu, co wymagało od autora zajęcia wyrazistego stanowiska w stosunku do przeszłości: zadeklarowania pozycji ucznia w stosunku do dawnego, europejskiego typu miejskości. Ten zwrot metodologiczny był tym bardziej szokujący dla modernistów, gdyż odrzucał większość fundamentalnych estetycznych postulatów awangardy minimalizmu (patrz. ‘Gentle Manifesto’
Venturi 1966; 16) i zaprzeczał modernistycznym mitom cywilizacyjnego rozwoju. W efekcie wielkiego sukcesu książki, od lat 70-tych do dyskursu urbanistycznego wraca miasto z jego żywiołowością, gdzie głównymi narzędziami opisu formy urbanistycznej są złożoność i hybrydowość geometrii (Complexity and Hybridism of Geometry), wieloznaczność i witalność formy (Ambiguity and Vitality of Form) oraz pojęcie
„trudnej całości” (Difficult Whole), jako docelowy punkt w projektowaniu wnętrza miejskiego. Podobnie jak Rossi, Venturi próbował zasypać głęboki – wykopany przez okres modernizmu – rów pomiędzy architekturą a urbanistyką, natomiast nie zgadzał się na tak radykalne odrzucenie funkcjonalizmu jakie głosili neoracjonaliści, proponując jedynie pogłębienie jego rozumienia. Oddziaływanie na późniejszą teorię miasta tej niewielkiej – wydanej jako katalog towarzyszący wystawie w nowojorskiej MoMa – książki, jest nie do przecenienia. Trudno tu przytaczać nazwiska badaczy – łatwiej mówić o wpływie na pokolenie czy kolejne pokolenia architektów. Pomimo że ‘Complexity and Contradiction’ spełniło tak ważną rolę, to fakt, iż Venturi studiował kompozycję formy urbanistycznej na przykładzie przedmodernistycznej tkanki miejskiej, spowodował wiele nieporozumień: przez wiele lat będzie musiał wielokrotnie tłumaczyć, że jego celem było poznanie sposobów i strategii kształtowania nawarstwionej i złożonej formy urbanistycznej, a nie zachęcanie do historycznego imitowania przedmiotu swoich studiów. Od Roberta Venturiego zapożyczam powyższe założenie badawcze, a także wymienione wyżej narzędzia opisu formy urbanistycznej, których używam w tezach i analizach rozprawy.
Znacząca dla podejścia badawczego rozprawy jest grupa teorii głosząca powrót, represjonowanej w modernizmie, kategorii Miejsca, a wraz z nią, Ciała człowieka oraz, szerzej, figuratywności jako języka wyrazu formy architektonicznej. Miejsce było tylko jednym z szeregu fenomenów, któremu nie udało się przetrwać modernistycznego przewrotu – zgodnie z XIX-stowieczną przepowiednią Karola Marksa:
„Wszystko co stałe, wyparuje!”. Zachłyśnięcie się prędkością, ruchem, płynnością oraz bezustanną zmianą – spowodowało wypchnięcie uformowanego pierzejami ulic i placów Miejsca z pola widzenia i zainteresowania
urbanistów. Nieobecność zdefiniowanego przestrzennie Miejsca w teorii miasta, w przeciągu paru dekad modernistycznych praktyk doprowadziła do wydziedziczenia osoby z poczucia przynależności do terytorium, w którym żyła. Z kolei modernistyczny zachwyt nad estetyką maszyny odebrał ludzkiemu Ciału pozycję naturalnej inspiracji dla artysty i architekta, a język figuratywny, stosowany jako powszechny sposób architektonicznego wyrazu zastąpiono formą abstrakcyjną i estetyką minimalizmu.
Te, historyczne już dziś, procesy dogłębnie opisują choćby tacy autorzy jak Mark Auge w „Nie-miejscach”
czy Anthony Vidler w ‘The Architecture Uncanny’. W tej ostatniej pracy tytułowa kategoria ‘uncanny’
(dziwaczny) – której Vidler używa jako synonim słowa ‘unhomely’ (bezdomny), i która odpowiada w psychologii Freudowskiemu określeniu ‘Unheimliche’ (niesamowity, nawiedzony) – wyraża pewnego typu bezdomność przesyconą melancholią, związaną z niezaspokajalną tęsknotą za miejscem, w świecie, w którym bardzo trudno się zadomowić. Tęsknota za miejscem, nie mogąc uzyskać spełnienia, staje się nieodłączną towarzyszką człowieka modernistycznego – pozbawiając go jednego z fundamentalnych oparć, które dla wcześniejszych pokoleń stanowiły podwalinę tożsamości. Vidler poświęca swoją książkę
„architektonicznej bezdomności”, by naszkicować scenę, na którą wkraczają zagadnienia cielesne dotąd nieobecne w architekturze, takie jak kwestie genderowe, grupy wykluczone z przestrzeni publicznych czy niejawne polityki wizerunkowe miast (Vidler 1981). Powracające jako temat w sztuce i humanistyce, Ciało, nie pragnie już dłużej być uniwersalnie piękne i służyć odbiorcy za niedościgniony wzorzec, ale chce być ciałem codziennym, zwyczajnym, niedoskonałym, którego obrazy wcześniej usuwano z oficjalnego obiegu kultury wizualnej. Nowe ciała ludzi są zmienione – ciało kobiece, uwolnione od oceniającego i pożądliwego wzroku oraz ciało męskie, wyzwolone od wymogu ciągłej gotowości i sprawdzania się – a także posiadają wolność przyjmowania odmiennych pozycji i mogą wręcz wymieniać się między sobą pozami i gestami, dotąd zarezerwowanymi dla jednej z płci. Ciała ludzi nie służą już wyłącznie jako figury do oglądania: w komunikacji z otoczeniem i z innymi ludźmi dysponują całym aparatem zmysłowym, na czele ze zmysłem dotyku. Wydaje się, że ciało człowieka nie chce być dłużej narcystycznie pojedyncze, ale chce stanąć, obok innych, podobnie niedoskonałych. Dlatego wraz z powrotem do ponowoczesnego dyskursu tematu ucieleśnienia, wraca także pytanie o kontakt: czy po latach bezdomności oraz odcieleśnionego, zracjonalizowanego istnienia możliwe jest nawiązanie zwykłej relacji ze znajdującym się obok ciałem drugiego człowieka?
W drodze ku następnym Miejscom i Ciałom pomocą twórcom służą głębokie zmiany jakie przechodzi w naukach społecznych zarówno pojęcie tożsamości osoby, jak i tożsamości miejsca. Brytyjski socjolog Antony Giddens w ‘Nowoczesności i tożsamości’ dowodzi, że w ponowoczesności pojęcie tożsamości zasilane jest przez dwa równoległe nurty (Giddens 1991). Z jednej strony nadmierna globalizacja i wirtualizacja świata powoduje powrót do porzuconych w okresie modernizmu lokalnych i materialnych źródeł identyfikacji. Z drugiej, gwałtownie zmienia się rozumienie samej tożsamości: z klasycznej „tożsamości przenikającej” – utworzonej na zasadzie sztywnej przynależności jednostki do miejsca i do grupy – w stronę „tożsamości konstruowanej”, zbudowanej w procesie świadomego poznania i subiektywnej interpretacji siebie samego.
Te nowe jakości tworzące współczesną tożsamość kanadyjski filozof Charles Tylor opisuje jako proces poszukiwania jednostkowej istoty siebie samego, który staje się „własnym, refleksyjnym projektem osoby”
(Tylor 1994). Dzisiejsze rozumienie tożsamości – zarówno osoby, jak i miejsca – nie bazuje na powrocie do tradycyjnej esencji, ale zakłada świadome decydowanie o tym jacy jesteśmy, jakimi chcemy być i w jakim otoczeniu chcemy działać. Ewa Rewers w „Post-polis. Wstęp do filozofii ponowoczesnego miasta” zauważa,
że coraz częściej wybieramy ważne dla nas miasto, w którym chcemy żyć i pracować lub do którego podróżujemy, właśnie na podstawie jego wykreowanej tożsamości (Rewers 2005). Decyzje takie podejmujemy pod wpływem miejskich wyjątkowości – obrazów, nastrojów, klimatów, które chcemy dołączyć (to Insert) do obrazu nas samych i naszego życia.
W pracy ‘Urban Space’ Robert Krier twierdzi, że to właśnie przedmodernistyczny, europejski koncept przestrzeni miejskiej, rozumianej jako system przestrzennych ulic i placów, jest najlepszym z dostępnych nośników tożsamości przestrzennej (Krier 1979). Nic więc dziwnego, że „w poszukiwaniu straconego miejsca” ludzie chętnie zwracają się dziś w stronę dzielnic i obszarów niedawno jeszcze opuszczonych, zdegradowanych, niedocenianych – gdzie lokalna tożsamość formy urbanistycznej jest wyraźnie określona, a tradycyjna tkanka miejska czeka gotowa na przyjęcie współczesnego języka architektury i dizajnu. Na tym powrocie ufundowany jest spory sukces ostatnich lat jaki odniosła fala procesów rewitalizacyjnych i, szerzej, moda na życie śródmiejskie – coraz chętniej praktykowana także w polskich miastach. W swojej ostatniej książce „O tożsamości urbanistyki”, Zbigniew K. Zuziak umieszcza tożsamość urbanistyczną jako jedną z najważniejszych kategorii miejskości. W rozważaniach nad tożsamością miasta akcentuje rolę formy urbanistycznej, a zwłaszcza zbioru tych jej cech, które świadczą o lokalnej specyficzności i niepowtarzalności. Autor widzi zagrożenie dla opisywanej tożsamości w panującym rozpadzie struktur miejskich oraz oderwaniu się urbanistyki od jej podstawowego kontekstu, jakim jest architektura. Dlatego postuluje badanie i interpretowanie tożsamości poszczególnych struktur urbanistycznych oraz implementację efektów tych studiów do strategicznego planowania rozwoju miast (Zuziak 2008). Badanie lokalnych cech formy oraz tożsamości przestrzennej miejsca, to analizy istotne dla nurtów architektonicznych, które w lokalności szukają inspiracji do tworzenia następnych estetyk – takich jak architektura kontekstualna, architektura dialogiczna czy krytyczny regionalizm (patrz. 2.2).
Wybór na przedmiot badań niniejszej rozprawy lokalnych sposobów konstruowania ciągłej pierzei ulicznej był powodowany tego typu myśleniem o miejscach i ich tożsamości przestrzennej. W rozprawie ważną rolę odgrywają także odniesienia do cielesności i figuratywnosci oraz ukierunkowanie perspektywy badawczej na materialność pierzei i na jej dotykową percepcję.
2.1.2. Percepcja miasta
Przedstawiam dwa podejścia teoretyczne, których używam do analizy percepcji wnętrza ulicznego ukształtowanego z ciągłych pierzei za pomocą m-z-f. Są to, kolejno, podejście psychologiczno-filozoficzne oraz podejście neurologiczne.
2.1.2.1. Percepcja formy w Gestalt oraz w fenomenologii
Teoria gestalt to ukształtowana na początku XX wielu teoria percepcji wzrokowej, która głosi nadrzędną tendencję u ludzi do postrzegania rzeczywistości w kategoriach całościowych, a nie odrębnych części – opisuje jak całość i jej części składowe są postrzegane, a także jak pewna całość, widziana jako „figura”, wyłania się z otaczającego ją „tła” skupiając na sobie uwagę. Badacze gestalt sformułowali cztery podstawowe reguły percepcyjne, nazwane zasadami grupowania, tj. zasadę bliskości, podobieństwa, domknięcia oraz ciągłości. Teoria gestalt wywarła wielki wpływ zarówno na zrozumienie mechanizmów
widzenia, jak i na powstanie holistycznej szkoły terapeutycznej zwanej też psychologią postaci. W obszarze sztuki oraz architektury odkrycia gestalt były w XX wieku częstą inspiracja, zarówno przy tworzeniu artefaktów, jak i w pracy badawczej.
Przykładem owocnej aplikacji teorii gestalt jest pionierska, pisana w czasie II Wojny Światowej, książka Juliusza Żórawskiego „O budowie formy architektonicznej” (Żórawski 1962). Autor przeprowadza w niej głębokie studia wzajemnych relacji form architektonicznych, formułuje prawa powiązań i zależności między nimi; analizuje spoistość i masywność formy, cechy form słabych, formowanie złożonych układów brył, rolę formy-matki, a także opisuje rolę i rodzaje rytmów występujących w zespołach złożonych form.
Wymienionych narzędzi w rozprawie używam do analiz spójności oraz rytmiczności ciągłej pierzei ulicznej (patrz. R. 4). Podobnie jak dla Żórawskiego, także dla Rudolfa Arnheima założenia teorii gestalt były fundamentami dla studiów odbioru formy prowadzonych na polu architektury i sztuki, czego zapisem są prace „Sztuka i percepcja wzrokowa” (Arnheim 1974) oraz ‘Dynamic in Architecture’ (Arnheim 1977).
Badania doprowadziły go do sformułowania zasad odbioru sztuk wizualnych oraz do twierdzenia, że odczuwanie i rozumienie są głęboko powiązane z poprzedzającą je percepcją.
W wydanych w 1960 roku „Obrazach miasta” (The Image of the City) Kevin Lynch wprowadził pojęcie „map poznawczych” (Mental Maps) oraz metodę „mapowania miasta” (Mapping the City), które razem odzwierciedlają w naszych umysłach odbierany w czasie obraz przestrzeni miejskiej (Lynch 2011 [1960]).
Lynch, mimo, że z powodu poszukiwań uniwersalnych elementów tworzących strukturę miasta bywa uznawany za strukturalistę, jest ściśle związany z teorią gestalt swymi tezami o całościowym odbiorze środowiska miejskiego, a także twierdzeniami o ważnej roli ukształtowania form w identyfikowaniu, pamiętaniu, a także w uznawaniu przestrzeni za bezpieczną. Lynch’owska wizja miasta jako ciągów zmapowanych przestrzeni przechowywanych w naszych umysłach, spowodowała narodziny wielu metod próbujących uchwycić całościowość i cechy szczególne zmieniających się w realnym czasie wewnętrznych obrazów tego co dla nas zewnętrzne. Gordon Cullen w ‘The Concise Townscape’ opisuje percepcje miasta poprzez wizualne sekwencje wprowadzając termin „widzenia odcinkowego” (Serial Vision). Przestrzeń miasta prezentuje się w kolejnych odsłonach wraz z ruchem odbiorcy – poszczególne elementy kompozycji miejskiej łączą się ze sobą we wrażenie obrazu miasta poprzez sekwencyjną percepcję rozłożoną w czasie (Cullen1961). Praca badawcze Kazimierza Wejcherta kontynuują ten rodzaj podejścia, gdy w „Elementach kompozycji urbanistycznej” przedstawia metodę graficznego odwzorowania bodźców odbieranych przez osobę poruszającą się w przestrzeni miejskiej. Jego „krzywa wrażeń” to próba przedstawia emocjonalnego oddziaływania na człowieka przestrzennych elementów otaczającej kompozycji miejskiej (Wejchert 1974).
Stosunkowo świeżym przykładem należącym do tego nurtu myślenia, jest książka Juhani Pallasmy ‘The Architecture of Image: Existential Space in Cinema’, w której autor pokazuje analogię między percepcją wnętrz miejskich a odbiorem sekwencji filmowych (Paalasma 2001). W niniejszej rozprawie w podobny sposób analizuję obrazy ciągłych pierzei, tworzące architekturę tła, która dla przebywających we wnętrzu miejskim odbiorców tworzy stałą scenografię dla ich działań (R. 4.).
Kolejnym istotnym dla pracy podejściem teoretycznym jest metoda fenomenologiczna, która proponuje bezzałożeniowy ogląd tego, co jest dane człowiekowi w bezpośrednim odbiorze rzeczywistości – fenomenologiczne poznanie miasta odwołuje się wiec do wrażeniowego kontaktu z materią miejskości oraz do doświadczenia „zanurzenia się” w jego tkankę. Można wyodrębnić dwa sposoby refleksji
architektonicznej i urbanistycznej płynące z inspiracji metodami fenomenologicznymi. Jeden z nich reprezentują poszukiwania Christiana Norberga Schultza, który oparł swoje prace na myśli Martina Heideggera – badacza esencji Bytu. Pod wpływem pism Heideggera, Schultz stworzył w latach 70-tych i 80- tych podwaliny fenomenologii architektury, które zawarł w książkach „Bycie, przestrzeń i architektura”
(Schultz 1971), ‘Genius Loci’ (Schultz 1980) oraz ‘The Concept of Dwelling’ (Schultz 1985). W swych pracach Schultz twierdzi, że warunkiem podstawowym, aby uchwycić wyjątkowość dzieła i miejsca, jest dostrojenie się swoją osobą do nich; potrzebna jest więc u odbiorcy pewna początkowa intencjonalność, której efektem jest postawa otwartości w stosunku do oglądanego dzieła. Z drugiej strony owo dostrojenie jest możliwe, gdy miejsce posiada silne więzi z otoczeniem oraz gdy uformowanie miejsca odwzorowuje lokalny charakter, pozwalające odbiorcy w pełni odczuć otaczającą atmosferę. W duchu Schultz’a, relacje między doświadczaniem miejsca a tworzącym się na planie wewnętrznym osoby obrazem miejsca i jego głębszym przeżywaniem bada Jeremi T. Królikowski, zarówno w rozprawie doktorskiej (Królikowski 1999), jak i w książce ”Interpretacje krajobrazów” (Królikowski 2006).
Nieco inny rodzaj oglądu fenomenologicznego proponuje wyprowadzona z myśli Maurice’a Merleau-Pointy tradycja, która w procesie poznania przyznaje ciału pierwszoplanową pozycję, a percepcji zmysłowej rolę podstawowego narzędzia. Według Merleau-Ponty’iego podczas odbioru rzeczywistości dochodzi do uruchomienia mechanizmu „ucieleśnionej percepcji”, który umożliwia przedświadome zanurzanie się osoby w przeżywanie świata. Tą szkołę refleksji przełożoną na pole architektury reprezentują prace Steena Eilera Rasmussena, a zwłaszcza jego książka „Odczuwanie architektury” (Rasmussen1959), gdzie autor daje świadectwo doświadczania architektury wszystkimi zmysłami, opisując całą paletę odczuć i obrazów pojawiających się w nim w kontakcie z ważnym dla niego dziełem. Zapis wyjątkowej wrażliwości ludzkiego aparatu sensorycznego w relacji z architekturą ukazują książki Juhani Pallasmy, takie jak „Oczy skóry”
(Pallasma 1996 [2012]) czy, napisana razem ze Stevenem Hollem i Alberto Pérez-Gómezem, ‘Questions of Perception: Phenomenology of Architecture’ (Holl, Paalasma, Perez-Gomez 1994). Paalasma rekonstruuje szlaki percepcyjne, którymi formy przestrzenne do nas docierają i sposoby, w jakich nas dotykają, jeśli tylko uwzględnimy przy ich projektowaniu komunikaty skierowane do wszystkich ludzkich zmysłów. Autor dowodzi, że tak pomyślana architektura posiada autentyczną władzę zarówno nad ciałami, jak i uczuciami osób. Szczególnie inspirujący dla mojej pracy jest ten ostatni nurt refleksji – nakierowany ku analizie odbioru zmysłowego formy urbanistycznej, skupiony na jej materialnosci i dotykowości oraz poszukujący w materiale źródłowym tych cech formy, które są w stanie wciągnąć osobę głęboko w swoją auratyczność, poprzez zaangażowanie całego jej cielesno-psychicznego kontinuum w odbiorze wnętrza miejskiego (patrz.
2.2. oraz patrz. 5.).
Warto tu jeszcze wspomnieć o pokrewnym, rozwijającym się dyskursie estetyki pragmatycznej – o somaestetyce (Somaesthetics), bazującej także na cielesnym doświadczaniu sztuki oraz twierdzącej, że ciała ludzi przedrozumowo organizują i ukierunkowują odbiór dzieł, mając fundamentalny wpływ na ich dalszą interpretację oraz rozumienie (Shusterman 2010 [2008]).
2.1.2.2. Neurologiczna percepcja formy
Wykorzystanie najnowszej wiedzy o postrzeganiu form wymaga sięgnięcia do nauk kognitywistycznych i neurofizjologii mózgu, które w ostatnich trzech dekadach rozwijają się z bardzo dynamicznie. Szczególnie
przydatne dla obszaru badawczego rozprawy wydaje się być nowa wiedza o grupowaniu form, o procesach widzenia i zarządzania uwagą oraz o wewnętrznych mechanizmach odczuciowych ludzi.
Na początku warto zaznaczyć, że współczesne nauki kognitywne poświadczają intuicje psychologów gestalt dotyczące spostrzeżeń wzrokowych – o czym donosi choćby publikacja ‘Gestalt Issues in Modern Neuroscience’ (Ehrenstein, Spillmann, Sarris 2003). W eksperymentach przy udziale najnowszych metod neuroobrazowania mózgu, pozytywnie zweryfikowano prawdziwość zarówno czterech podstawowych praw Gestalt, jak i nadrzędną tendencję ludzi do interpretowania złożonych obiektów w kategoriach całościowych. Tym samym psychofizyka i neuronauki potwierdziły badania nad percepcją form prowadzone na polu architektury przez naukowców działających w ciągu XX-go wieku, w tym przywoływanych już Juliusza Żurawskiego, Rudolfa Arnheima czy Kevina Lyncha.
Kolejne, istotne dla niniejszej pracy, wnioski pochodzą z badań neuroestetyka, Semira Zeki, który w książkach ‘Inner Vision’ (Zeki 1999) oraz ‘Splendours and Miseries of the Brain’ (Zeki 2008), opisuje zjawisko autonomii dwóch odrębnych szlaków wzrokowych u człowieka: systemu „Co” (What), odpowiedzialnego za przesył informacji o kształcie i o kolorze, oraz systemu „Gdzie” (Where), skanującego dane dotyczące głębi, światłocienia, poruszeń. Zarówno cechy anatomiczne oka, jak i cechy strukturalne mózgu sprawiają, że pobieramy informację wizualną o świecie równolegle tymi dwoma kanałami – co jest ważną informacją dla projektantów i co wykorzystałam przy dwutorowych analizach spójności kompozycjach fasad pierzejowych (patrz. 4). Neurobiolożka Margaret Livingstone - badająca procesy przyznawania uwagi w czasie percepcji wzrokowej – w książce ‘Vision and Art: The Biology of Seeing’
(Livingstone 2008) – przedstawia reguły ustalania w mózgach hierarchii ważności jednych form kosztem innych oraz zakresy pola widzenia oka podczas skanowania wielopłaszczyznowych obiektów, takich jak złożone obrazy przestrzenne (patrz. 3).
Dla tez i analiz niniejszej rozprawy najważniejsze okazały się być informacje, których dostarczyło odkrycie neuronów lustrzanych (Mirror Neurons) dokonane w 1992 roku przez włoskiego neurobiologa Giacomo Rizzolattiego. Zrewolucjonowało ono wiele dyscyplin naukowych, a wiedza o nim wydaje się być także owocna dla urbanistyki, architektury, sztuki. Neurony lustrzane to siedliska wyspecjalizowanych komórek nerwowych w mózgu zdolne odzwierciedlać wewnątrz naszych ciał i umysłów działania, które obserwujemy w świecie zewnętrznym oraz władne sprawiać, że odczuwamy przedświadomy impuls do ich naśladowania.
Dzięki mechanizmom funkcjonowania neuronów lustrzanych ludzie nieświadomie zmieniają się i dostrajają do zewnętrznej sytuacji na podstawie samej tylko obserwacji. W wyniku odkrycia mechanizmu działania neuronów lustrzanych, nie możemy już postrzegać naszych umysłów jako niezależnych, oddzielnych, odosobnionych – gdyż układy nerwowe naczelnych są stale otwarte na przenikanie wpływów z zewnątrz.
Aktywność neuronów lustrzanych uwewnętrznia w nas to, co zewnętrzne oraz stwarza wspólną płaszczyznę wrażliwości. David Freedberg, historyk sztuki z Uniwersytetu Columbia, autor książki „Potęga wizerunków. Studia z historii i teorii oddziaływania” (Freedberg 1989), w prowadzonym przez siebie interdyscyplinarnym zespole badał on rolę neuronów lustrzanych i wywoływanej przez nie cielesnej empatii w reakcji na percepcję sztuki – głównie malarstwa. Podczas wielokrotnych badań mózgów osób oglądających wizerunki nakierowane na akcję i dynamikę, naukowcy obserwowali powtarzające się u badanych obszary aktywności i pobudzenia nie tylko w korze wzrokowej, ale także w korze przedruchowej i ruchowej (Freedberg 2007). Rewolucyjne wnioski płynące z badań odbioru sztuki przeprowadzonych przez
