IM. JANA ZURZYCKIEGO
KAZIMIERZSTRZAŁKA,ZDZISŁAW ŻAK
ziałalność naukowa i dydaktyczna współczesnych katedr, zakładów i pracowni Uniwersytetu Jagiellońskiego zakorzeniona jest głęboko w przeszłości uczelni. Nie odbiega od tej zasadyInstytut Biologii Mole
kularnej, który powstał w 1970 r. w wyniku połączenia dwóch katedr:
Fizjologii Roślin oraz Biochemii i Biofizyki1. Założenie obydwu katedr wynikało z potrzeby wprowadzenia nowych kierunków badań organizmówżywych, jakie rozwinęły się po II wojnie światowej. Badania nad budową cząsteczkową świa ta organicznego i nieorganicznego sięgają we WszechnicyJagiellońskiej czasów przed- i porozbiorowych, przeto niezbędne jest historyczne wprowadzenie przed omówieniem osiągnięć naukowych i działalności dydaktycznej Instytutu Biologii Molekularnej.
1 Przed utworzeniem Instytutu Biologii Molekularnej Katedra Fizjologii Roślin funkcjonowała w obrębie Instytutu Botanicznego (zob. s. 67 i 69, przyp. 3, 6).
OKRES PRZED UTWORZENIEM KATEDRY FIZJOLOGII ROŚLIN I KATEDRY BIOCHEMII I BIOFIZYKI UJ
Na przestrzeniprzeszło sześciu wieków istnienia UJ rozwój nauk przyrodniczych związany byłz medycyną i rolnictwem oraz poszukiwaniami alchemików. W do bie oświecenia, po przeprowadzonej przez Hugona Kołłątaja reformie Akademii Krakowskiej, Komisja Edukacji Narodowej zaleciła uaktywnienie badań przyrod
niczych i nauczania studentów. W 1780 r. powstała Katedra Chemii i Historii Naturalnej.
W1783 r. obowiązki profesora podjął doktor naukmedycznych Jan Jaśkiewicz (1749-1809), któregozadaniem stałosię zorganizowanie laboratoriumchemiczne
go, Gabinetu Historii Naturalnej i założenie Ogrodu Botanicznego.Tenwykształ
conyw pracowniach Europy Zachodniej badaczwykładał najnowsze zagadnienia chemii po polsku, tworząc tym samym podstawy polskiej nomenklatury chemicz nej. Był również jednym z pierwszych polskich popularyzatorów teorii spalania Lavoisiera. W 1787 r. jego następcą został Franciszek Scheidt (1759-1807), któ
ry dokończył organizację laboratorium chemicznego. Jeszcze w 1791 r. wydano w Krakowie pierwszy podręcznik chemii w języku polskim. Autorem oryginału w języku łacińskim był JakubSpilman,tłumaczył JózefKrumłowski.
Wiele lat później długoletnie starania Józefa Dietla w Ministerstwie Wyznań i OświeceniaPublicznego doprowadziły do utworzenia w 1864 r. na Wydziale Le karskim Zakładu Chemii Patologicznej. Kierownikiem Zakładu został docent Uni wersytetu Wiedeńskiego Aleksander Stopczański (1835-1912). Podczas jegodługo letniej działalności placówka zmieniła nazwę naZakładChemii Lekarskiej.W 1906 r., po odejściu na emeryturę prof. A. Stopczańskiego, kierownikiem Zakładu zo-
Prof. Franciszek Górski (1897-1989) — założyciel Katedry Fizjologii Roślin na Uniwersytecie Jagiellońskim, kierownik Zakładu Fizjologii Roślin PAN, pierwszy przewodniczący Oddziału Krakowskiego Polskiego Towarzystwa Biochemicznego
Prof. Franciszek Górski (1897-1989) — founder of the Department of Plant Physiology at the Jagiellonian University, head of the Department of Plant Physiology PAS, first chairman of the Cracow Division of the Polish Biochemical Society
stał Leon Marchlewski (1869-1946), uczeń Jerzego Lungego w Zurychu i Edwarda Schuncka w Manchesterze. Rozwinął onbadania nad chlorofilem i we współpracy z Edwardem Schunckiem stwierdziłpokrewieństwo budowy chemicznejchlorofilu i hemu (1896). Dalsze badania, które potwierdziły powyższe stwierdzenie prowa dziłm.in. wraz z Marcelim Nenckim. Dodzisiejszego dnia jest to jedno z najwięk
szychodkryć dokonanych przez uczonego związanego z UJ.
W okresie międzywojennym rozwinęła się krakowska szkoła biochemiczna, której początek dał zespół stworzony przez Leona Marchlewskiego. Należeli do niego m.in. Jan Robel (1886-1962)i BolesławSkarżyński(1901—1963).
Po II wojnie światowej Bolesław Skarżyński objął kierownictwo Zakładu Che mii Lekarskiej, który wkrótce przemianowano na Katedrę Chemii Fizjologicznej.
Zainicjowana przez prof. B. Skarżyńskiego rozległa tematyka badawcza stała się przedmiotem zainteresowań licznego grona młodych ludzi, zafascynowanych ba
daniamibiochemicznymi. Wprowadzenie do warsztatu badawczego nowoczesnej metodyki spowodowało, że Katedra Chemii Fizjologicznej na Wydziale Lekarskim w Krakowie osiągnęła przewagę nad innymi tego typuplacówkami w Polsce okre su powojennego. Badania dotyczyły trzech głównych problemów: metabolizmu siarkiw samożywnychbakteriach, związków azotowych wpłynachfizjologicznych i ich oznaczaniawróżnych stanachpatologicznychoraz biochemiiwitaminy B-12.
W zespoleosóbzaangażowanych w badania nad metabolizmem siarki znaleźli się:
Włodzimierz Bicz,Julian Frendo, Aleksander Koj, Tadeusz Wincenty Szczepkow
ski, Zygmunt Walczak iJan Maciej Zgliczyński. Związki azotowe wpłynach fizjo-
Prof. Aleksander Koj — dyrektor Instytutu Bio
logii Molekularnej UJ (1977-1981), kierownik Zakładu Biochemii Zwierząt IBM UJ (1984- -1993), prorektor (1984-1987), rektor Uni
wersytetu Jagiellońskiego (1987-1990, 1993- -1999)
Prof. Aleksander Koj — Director of the Institute of Molecular Biology JU (1977-1981), head of the Department of Animal Biochemistry IMB JU (1984-1993), Vice-Rector (1984-1987), Rec
tor of the Jagiellonian University (1987-1990, 1993-1999)
Prof. Zdzisław Żak — wicedyrektor Instytu
tu Biologii Molekularnej UJ ds. naukowych (1981-1984), dyrektor Instytutu (1984-1987), kierownik Zakładu Biochemii Zwierząt (1993-2000)
Prof. Zdzisław Żak — Vice-Director of the Institute of Molecular Biology JU for scien
tific affairs (1981-1984), Director of the In
stitute (1984-1987), head of the Department of Animal Biochemistry (1993-2000)
logicznych badali: Leszek Konieczny, Stanisława Kos,Jadwiga Noworytko i Maria Sarnecka-Keller. Białkowymi kompleksami witamin zajmowali się: TadeuszCiba, Maria Gumirtska, Halina Homańska,Włodzimierz Ostrowski, Maria Pietrzycka oraz Zdzisław Żak. Powojenna biochemiczna szkoła, kierowana przezprof. Bolesława Skarżyńskiego, wychowała młodą kadrę gruntownie przygotowaną do pracyw la boratoriach biochemicznych. Kadra ta zasilała placówki kliniczne, rolnicze i inne jednostki badawcze w Krakowie i pozostałych ośrodkach naukowych w kraju.
Odłączeniesię od UJWydziału Lekarskiego wraz z dobrze prosperującą Kate drą ChemiiFizjologicznej (i utworzenie osobnej uczelni — Akademii Medycznej) stworzyło konieczność zorganizowania uniwersyteckiej jednostki biochemicznej na Wydziale Biologii i Nauko Ziemi UJ. Studencikierunków biologicznych mogli bowiem jedynie korzystaćz kursów biochemiiprowadzonychprzez profesora Ta deusza Lityńskiego z Zakładu Chemii Rolnej Wyższej Szkoły Rolniczej wKrakowie.
W latach 1953-19Ó7 wykłady z biochemii dla studentów biologii prowadził prof.
FranciszekGórski.
KATEDRA BIOCHEMII I BIOFIZYKI
Idea utworzenia jednostki naukowo-dydaktycznej o profilu biochemiczno-bio- fizycznym na Wydziale BiNoZ UJ została podjęta przez profesorów Wydziału:
Franciszka Górskiego, Zygmunta Grodzińskiego, Władysława Szafera i Adama Kulczyckiego.
1 października 1965 utworzono Katedrę Biochemii i Biofizyki na Wydziale BiNoZ UJ. Najej opiekuna został powołanyprof. Ignacy Reifer (1909-1971), czło-
Renesansowy dziedziniec Collegium Iuridicum. W latach 1970-1981 Collegium było siedzi
bą Instytutu Biologii Molekularnej UJ
Renaissance courtyard of the Collegium Iuridicum. In the years 1970-1981 the Collegium was the seat of the Institute of Molecular Biology JU
nek korespondent Polskiej Akademii Nauk, zatrudniony w Instytucie Biochemii i Biofizyki PAN w Warszawie. Pierwszymi etatowymi pracownikami były: doc.
Maria Samecka-Keller (1925-1984), dr Jadwiga Noworytko (1922-1995) ze szkoły prof. Bolesława Skarżyńskiego oraz mgr Elżbieta Froncisz. Zespół ten, mającdo dyspozycjiskromnemożliwości lokalowe, mógł zorganizować podstawowe kursy z biochemii dla studentów biologii. Większość czasu poświęcano sprawom orga nizacyjnym. Organizacjękierunku biofizycznego w Katedrze powierzono doc. Sta nisławowiŁukiewiczowi (1927-2005) z PAN, zatrudnionemu do 1969 r. na pracach zleconych. Praca doświadczalna mogła być rozpoczęta w bardzo wąskim zakresie dopiero wkwietniu 1967 r., kiedy to Katedra uzyskała siedem własnych pomiesz czeń wbudynku Collegium Iuridicum i kiedypowiększył sięzespół pracowników naukowo-dydaktycznych.
W 1969 r. w Katedrze Biochemii i Biofizyki UJ było zatrudnionych 26 osób, w tym czterech samodzielnych pracowników naukowych: prof. dr Ignacy Reifer (od 1 lutego 1969 kierownik Katedry), doc. dr hab. Maria Sarnecka-Keller, doc. dr hab. Stanisław Łukiewicz i dr hab. Aleksander Koj. Dziękizabiegom prof. Reifera UJ otrzymałdotację w wysokości 100 000dolarów amerykańskich (sumę naowe czasy
znaczną) z przeznaczeniem na zakupnowoczesnej aparatury badawczej dla Kate
dry Biochemii i Biofizyki (m.in. do chromatografii, elektroforezy i elektronowego rezonansu paramagnetycznego). W skład Katedrywchodziły trzy zakłady: Bioche mii Roślin, Biochemii Zwierząt oraz Biofizyki. Biochemia roślin rozwijała się pod kierownictwem prof. Ignacego Reifera, z udziałem jego współpracowników: mgra Władysława Bielańskiego, mgr Ewy Machowicz, mgra Kazimierza Strzałki i mgra Zygmunta Wasylewskiego. Badania dotyczyły inhibitorów enzymów w roślinach wyższych, a także metabolizmu kwasów nukleinowych. Po śmierci prof. Reifera (1971) kierownictwo Zakładu Biochemii Roślin objął doc. dr hab. StanisławWię
ckowski. Rozszerzył on zakres badań prowadzonych w Zakładzie o zagadnienia związane z fotosyntezą.
Zagadnienia biochemii zwierząt obejmowały strukturę,funkcje i metabolizm gli- koprotein zwierzęcych. Realizowane przez doc. dr hab. Marię Sarnecką-Kellerba
Prof. Wojciech Froncisz — dyrektor Insty
tutu Biologii Molekularnej UJ (1987-1993), prorektor Uniwersytetu Jagiellońskiego (1999-2002)
Prof. Wojciech Froncisz — Director of the Institute of Molecular Biology JU (1987- -1993), Vice-Rector of the Jagiellonian Uni
versity (1999-2002)
dania dotyczyły naturalnych peptydów i glikopeptydów w płynach fizjologicz nych i roli katepsyn w mechanizmie po
wstawania tych związków. W skład tego zespołu wchodzili: mgr Amalia Guzdek (Reiss), mgr Andrzej Klein, mgr Anna Kordowiak, mgr Magdalena Bukowska i dr Jadwiga Noworytko. Natomiast gru pa kierowana przez doc. dra hab. Alek sandra Koja, w skład której wchodzili mgr Jerzy Chudzik i mgr Adam Dubin, zajmowała się mechanizmem regulacji biosyntezy i rozkładu białek ostrej fazy w wątrobie, własnościami enzymów li- zosomów orazprzemianami siarki w ko
mórkach zwierzęcych. Obydwa zespoły badawcze(z zakresu biochemii zwierząt) współpracowały z Katedrą Ewolucjoni- zmu i Genetyki Zwierząt UJ, Katedrą Fi zjologii Zwierząt UJ, Katedrą Histologii Akademii Medycznej w Krakowie (AM) i Katedrą Chemii Fizjologicznej AM, III Kliniką Chorób Wewnętrznych AM oraz Zakładem Mikrobiologii AM.
Tematyka biofizyczna realizowa na w pierwszym okresie po utworze niu Katedry Biochemii i Biofizyki przez zespół kierowany przez doc. dra hab.
Stanisława Łukiewicza w składzie: mgr Wojciech Froncisz, mgr Tadeusz Sar-
na, mgr Witold Karol Subczyński i mgr Tadeusz Walczak, dotyczyła badań nad magnetycznymi właściwościami układów biologicznych.Obiektami badawczymi były zarówno sztuczne układy modelowe, jak i naturalne barwniki izolowane z komórek, bądźw postacioczyszczonej, bądź w postaci wbudowanej dozorga nizowanych struktur komórkowych. Opracowane zostałymetodyumożliwiające długotrwały pomiar in situ, we wnęce rezonansowejspektrometruelektronowe
gorezonansu paramagnetycznego (EPR), żywychkomórek jajowych płazów oraz ich embrionów. Badania te doprowadziły do wykrycia niezwykłego zachowania pigmentumelaninowego komórek, polegającego na znacznym wzrościestężenia wolnych rodników pigmentu w wyniku wiązania jonów cynku. Ta reakcja mag
netyczna melanin stymulowała przyszłe szeroko zakrojone badania właściwości fizykochemicznychi biologicznych melanin, w które zaangażowanybył również współpracującyzgrupą biofizyków uniwersyteckich zespół zMedical College of Wisconsin (Milwaukee, USA). Drugim nurtem badawczym w nowo powstałym Zakładzie Biofizyki była oksymetria elektronowego rezonansu paramagnetycz
nego, oryginalna metoda pomiaru zmian stężenia tlenu w próbkach modelo wych i biologicznych. Metoda ta jest z powodzeniemstosowana do dzisiaj, cha
rakteryzuje się dużą czułością i niezawodnością. Innym kierunkiem badań, jaki rozwijał się w Zakładzie Biofizyki, była spektroskopia EPR w zastosowaniu do analizy stanu funkcjonalnego kompleksów jonów metali przejściowych, zwłasz
cza żelaza.
W roku akademickim 1965/1966 doc. dr hab. Maria Samecka-Keller rozpoczę
ła wykłady i ćwiczenia dla studentów IIroku biologii, prowadzone przez niąjuż od 1963/1964 r. w ramach prac zleconych. Od 1967/1968 r. prowadziła ona również wykłady monograficzne z biochemii dla studentów IVi V roku biologii, a od roku akademickiego1968/1969 —seminaria. Kierowałatakże pracownią specjalistyczną biochemii zwierząt, biochemii roślin i biofizyki dla magistrantów. Ponadto M. Sar- necka-Kellerorganizowała dokształcanie nauczycieli z zakresu biochemii. W pro gramie znalazły się wykłady i zajęcia laboratoryjne. W 1970 r. Katedra Biochemii i Biofizyki przestała istnieć, a wchodzące w jej skład zakłady weszły w strukturę utworzonego Instytutu Biologii Molekularnej.
KATEDRA FIZJOLOGII ROŚLIN
Badania z zakresu fizjologii roślin i chemii rolnej mają na UJ długą tradycję. Od 1890 r. istniaław Studium Rolniczym Katedra Chemii Rolniczej (czynna od 1891 r.), której założycielem i długoletnim profesorem był Emil Godlewski senior (1847- -1930), współtwórca fizjologii roślin w skali polskiej i światowej, twórca szkoły naukowejdziałającej na uniwersytecie w pierwszej połowie XX w. Był on autorem nowatorskich prac dotyczących procesu oddychania (pionierem badań oddycha nia beztlenowego), biosyntezy skrobi oraz krążenia soków w roślinach. Poza ory ginalnymi publikacjami swoje wybitne osiągnięcia przedstawił wdwutomowym
podręczniku Myśli przewodnie fizjologii roślin (t. 1-2, 1923-1933)- Z pracownią prof. E. Godlewskiego związany był nieformalniemikrobiolog Adam Prażmowski (1853-1920), współodkrywca (1888, 1890) procesu przyswajania azotu atmosfe rycznego przez rośliny motylkowate; w późniejszym okresie badacz czynników aktywujących rozwój bakterii glebowych z rodzaju Azotobacter.
Zagadnienia fizjologii roślin podejmowali wswej działalności i inni botanicy, jak EdwardJanczewski (1846-1918), wybitny anatom, pionier genetyki, założyciel Katedry Anatomii i Fizjologii Roślin UJ (1875), koncentrującej sięgłównie na prob
lematyceanatomii fizjologicznej i systematyce roślin niższych. Wszechstronny Ma
rian Raciborski (1863-1917), założyciel Instytutu Botaniki UJ, badałmiędzy innymi enzymatyczną aktywnośćoksydaz roślinnych.
1 września 1947 powstała na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UJ Ka tedra Fizjologii Roślin (w myśl rozporządzenia Ministra Oświaty z 8 października 1947). Mieściła się ona wbudynku przy ul. św. Jana 24, a po czterech latach uzy skała pomieszczenia w CollegiumIuridicumUJ przy ul. Grodzkiej 53- Organizato rem i kierownikiem Katedry do 30 września 1967 byl prof. Franciszek hr. Górski (1897-1989). ProfesorGórski był też organizatorem i kierownikiem Zakładu Fizjo logiiRoślin PAN w Krakowie, którato placówka istnieje od 1956 r. Wtym trudnym dla rozwoju badańnaukowych i pracy dydaktycznej okresie korzystny był współ udział w organizacji bazy aparaturowej obu jednostek naukowych pod jednym kie
Prof. Jan Zurzycki (1925-1984) — kie
rownik Katedry Fizjologii Roślin UJ, pierwszy dyrektor Instytutu Biologii Mo
lekularnej UJ, kierownik Zakładu Fizjo
logii Roślin IBM UJ, prorektor Uniwersy
tetu Jagiellońskiego
Prof. Jan Zurzycki (1925-1984) — head of the Department of Plant Physiology JU, first Director of the Institute of Mo
lecular Biology JU, head of the Depart
ment of Plant Physiology IMB JU, Vice
Rector of the Jagiellonian University
rownictwem. Po odejściu prof. F. Górskiego na emeryturę kierownikiem Katedry został prof. Jan Zurzycki (1925-1984), który funkcjętę pełnił do 1 maja 1970. Po utworzeniu Instytutu Biologii Molekularnej był kierownikiem Zakładu Fizjologii Roślin aż do śmierci w 1984 r.
W Katedrze na stanowisku asystena była zatrudniona Alicja Zurzycka (1922- -2000), a później także Jan Zurzycki i Włodzimierz Starzecki. Profesor F. Górski kontynuował rozpoczęte wcześniej badania nad selektywnym pobieraniem izo merów optycznych kwasów organicznych przez grzyby Aspergillus fumigatus i Pénicillium sp. Badania te wykazały, że izomery kwasów organicznych nie są pobierane w jednakowym stopniuprzez te grzyby, np. kwas L-winowy jest łatwiej pobierany niż izomer D. Dobadańfizjologiigrzybów włączyła się AlicjaZurzycka.
Lata 50. były też początkiem badań zjawisk fotosyntezy, szczególnie zależności między natężeniem światła a wydajnościąfotosyntezy u roślin. Jednym z osiągnięć byłoopracowanie równania matematycznegobardzo dobrze opisującegoświetlną krzywąfotosyntezy. Równanietoposłużyło równieżdo rozwinięcia teorii czynnika ograniczającego.Duże znaczenie miało opracowanie metody obliczania wydajno ści kwantowej fotosyntezy. Dzięki tej metodzie prof. F. Górski uzyskałdowód na poparcie hipotezy (wysuniętej przez Emersona), według której wymóg kwantowy fotosyntezy wynosi 8, a nie 4, jak wynikałoby z danych opublikowanych przez Warburga.
Coraz głębsze wchodzenie w istotę mechanizmów fizyko-chemicznych prowadziło do prac dotyczących biologii teoretycznej, poświęconych zmia nom poziomu entropii w miarę wzrostu roślin. Prof. Górski wprowadził poję cie entropii strukturalnej jako parametru, który charakteryzuje stopień chaosu w organizmie żywym, i pojęcie eutaksji dla określenia stopnia uporządkowania organizmu. Uważał on, że entropia organizmu jest sumą entropii termodyna micznej i strukturalnej. Włączenie się Jana Zurzyckiego w badania fotosyntezy przyniosło sukces związany z wykazaniem, że zależne od światła przemieszcza nie się chloroplastów w komórkach roślin jest czynnikiem warunkującym wy dajność fotosyntetyczną. Zurzycki zapoczątkowałcykl badań nadmechanizmem ruchów chloroplastów, które są kontynuowane do dzisiaj. Jego prace z lat 50.
i 60. XX w., poświęcone identyfikacji barwnika odpowiedzialnego zaabsorpcję światła sterującego reakcjami chloroplastów oraz różnym aspektom ich mecha
nizmu, zadziwiają oryginalnością podejścia doświadczalnego i precyzją wyko
nania, zwłaszcza jeśli wziąć pod uwagę spartańskie warunki, w jakich pracował ich autor. Franciszek Górski i Jan Zurzycki uważani są za twórców krakowskiej szkoły fotofizjologicznej.
Udział Włodzimierza Starzeckiego i od 1954 r. Stanisława Więckowskiego w zespole Katedry przyczynił się do rozwoju badań fotosyntezy u roślin upraw
nych i mechanizmówreakcji świetlnych fotosyntezyz uwzględnieniem własności chlorofilu. Ponadto Marian Ryczkowskirozpoczął badania nad uwarunkowaniami fizjologiczno-biochemicznymi podczas rozwoju zarodkowego roślin. Zatrudnienie w 1950 r. WiesławyMole-Bajer i w 1952 r. dra Andrzeja Bajera pozwoliło zwięk-
Prof. Włodzimierz Korohoda — wicedyrek
tor Instytutu Biologii Molekularnej UJ ds.
studenckich (1977-1981), dyrektor Instytutu (1981-1984), przewodniczący Rady Instytu
tu (1984—1987), organizator Zakładu Biologii Komórki i od 1979 r. jego kierownik
Prof. Włodzimierz Korohoda — Vice-Direc
tor of the Institute of Molecular Biology JU for student affairs (1977-1981), Director of the Institute (1981-1984), chairman of the Council of the Institute (1984-1987), founder of the Department of Cell Biology and its head since 1979
szyć dynamikę i obszar badań Katedry poprzez rozwinięcie prac nad fizjologią podziałów komórek roślinnych i zwierzęcych. Uczeni ci wprowadzili technikęki
nematografii poklatkowej do śledzenia podziału kariokinetycznego w bielmie(en- dospermie) Haemanthuskatbarinae. Dzięki tej technice jako pierwsi na świecie obserwowali podziałykomórek in vivo i mogli opisać wiele nieznanych wcześniej szczegółów dotyczących powstawania wrzeciona kariokinetycznego. Nakręcony przez nich film przez wiele lat wzbudzał duże zainteresowanie na kongresach międzynarodowych. Po dziesięciu latach pracy w Katedrze Fizjologii Roślin pań
stwo Bajerowieprzenieśli się doInstytutuBiochemii iBiofizyki PANw Warszawie, a później na UniwersytetOregonw Eugene, USA.
W kolejnychlatach w Katedrze Fizjologii zostali zatrudnienimagistrowie: Wło dzimierz Korohoda, JaninaGodziemba-Czyż, Zbigniew Lechowski, Halina Gabryś iJan Bialczyk. Ich zatrudnienie pozwoliło zintensyfikować badania nad transloka- cją chloroplastów w komórkach roślinwyższych i niektórychglonów. MgrBialczyk rozpoczął badanianadfizjologią śluzowców. Natomiast dr W. Korohoda prowadził badania dotyczące roli błon komórkowych i cytoszkieletu w funkcjach ameb, ślu
zowców i w hodowanych in vitro komórkach zwierzęcych.
Zespół Katedry Fizjologii Roślin UJ od początku swego istnienia kształcił stu
dentów biologii w zakresie fizjologii roślin, elementów statystyki dla biologów oraz w latach 1954-1964 — podstaw biochemii. Do 1970 r. Katedra Fizjologii Roślin należała do Instytutu Botaniki UJ, Katedra Biochemii i Biofizyki była też częścią Instytutu,ale nieformalnie (wKroniceUJ oraz w Składzie UJfiguruje samo dzielnie). Po utworzeniu Instytutu Biologii Molekularnej Katedra Fizjologii Roślin weszła wjego skład jako Zakład Fizjologii Roślin.
Prof. Maria Sarnecka-Keller (1925-1984) — dyrek
tor Instytutu Biologii Molekularnej UJ (1972-1977), kierownik Zakładu Biochemii Zwierząt IBM UJ (1970—1984), pierwsza kobieta prorektor Uniwer
sytetu Jagiellońskiego (1981-1984)
Prof. Maria Sarnecka-Keller (1925-1984) — Direc
tor of the Institute of Molecular Biology JU (1972- -1977), head of the Department of Animal Bio
chemistry IMB JU (1970-1984), first female Vice
Rector of the Jagiellonian University (1981-1984)
INSTYTUT BIOLOGII MOLEKULARNEJ IM. JANA ZURZYCKIEGO Instytut Biologii Molekularnej (IBM) został utworzony 1 maja 1970 w wyniku po łączenia Katedry Fizjologii Roślin z Katedrą Biochemii i Biofizyki. Jego siedzibą było Collegium Iuridicum przy ul. Grodzkiej53- Powstanie tej jednostki naukowo- -dydaktycznej UJ było ściśle związane z działalnością grupy uczonych, do której należeli profesorowie: Franciszek Górski, Zygmunt Grodziński, Ignacy Reifer, Wła
dysław Szafer iJan Zurzycki, oraz młodsi nauczyciele akademiccy — Aleksander Koj,Włodzimierz Korohoda,Stanisław Łukiewicz, Maria Sarnecka-Keller i Stanisław Więckowski. Pierwszym dyrektorem Instytutu był profesor Jan Zurzycki, wybitny fizjolog roślin, znany z pionierskich prac nad mechanizmami regulacji procesów fotosyntetycznych. Kierownictwopo nim przejęła prof. Maria Sarnecka-Keller, któ raw okresie „Solidarności” piastowała godność prorektora, jakopierwsza kobieta w przeszło sześćsetletniej historii naszejuczelni. W chwili powstania Instytut miał czteryzakłady naukowo-dydaktyczne: Biochemii Roślin, Biochemii Zwierząt, Bio
fizyki (wchodzące wcześniej w skład Katedry Biochemii i Biofizyki) i Fizjologii Roślin (będący wcześniej Katedrą Fizjologii Roślin). W ciągu ponad 32-letniego istnienia Instytut powiększył liczbę zakładów do ośmiu, z jedną samodzielną pra
cownią.Znaczniezwiększył się takżejego personel naukowy. Początkowo praco wał tutaj jeden profesorzwyczajny (Ignacy Reifer), jeden profesor nadzwyczajny (Jan Zurzycki) i pięciudocentówze stopniemdoktora habilitowanego: Aleksander Koj, Stanisław Łukiewicz, Marian Ryczkowski, Maria Sarnecka-Keller i Stanisław Więckowski. Dwie osoby posiadały stopień doktora: Włodzimierz Korohoda iJa dwiga Noworytko, oraz 18 osób — magistra. W 2002 r. w Instytucie pracowało
ośmiu profesorów zwyczajnych,dziewięciu profesorównadzwyczajnych(Tab. 1), czterech docentów, 12 doktorów habilitowanych i 14 doktorów na stanowisku adiunkta. Personel techniczny liczył 59 osób. Łącznie Instytut w 2002 r. zatrudniał 136 osób.
Po stracie, jaką poniósł uniwersytet, gdy w 1984 r. zmarli profesorowie Jan Zurzycki i Maria Sarnecka-Keller, aulę w budynku przy Al. Mickiewicza 3 poświę cono Marii Sarneckiej-Keller(1985), a w 1987 r. Instytut został nazwany imieniem Jana Zurzyckiego.
Tab. 1. Profesorowie Instytutu Biologii Molekularnej Rok uzyskania
tytułu profesora Tytuł, imię i nazwisko, lata życia, stanowiska 1949 Prof. dr hab. Franciszek Górski (1897-1989), prof. zwyczajny 1952 Prof. dr hab. Ignacy Reifer (1909-1971), prof. zwyczajny
1963 Prof. dr Jan Zurzycki (1925-1984), prof. zwyczajny, dyrektor Instytutu (1970-1972), prorektor UJ (1972-1975)
1973 Prof. dr hab. Maria Sarnecka-Keller (1925-1984), prof. zwyczajny, dyrektor Instytutu (1972-1977), prorektor UJ (1981-1984)
1976 Prof. dr hab. Stanisław Łukiewicz (1927-2005), prof. zwyczajny
1976
Prof. dr hab. Aleksander Koj, prof. zwyczajny, dyrektor Instytutu (1977-1981), prorektor UJ (1984-1987), rektor UJ (1987-1990 i 1993-1999)
1977 Prof. dr hab. Stanisław Więckowski, prof. zwyczajny
1977 Prof. dr hab. Zofia Porwit-Bóbr (1924—2007), prof. zwyczajny 1979 Prof. dr hab. Włodzimierz Korohoda, prof. zwyczajny, dyrektor Insty
tutu (1981-1984)
1983 Prof. dr hab. Marian Ryczkowski, prof. nadzwyczajny
1989 Prof. dr hab. Zdzisław Żak, prof. nadzwyczajny, dyrektor Instytutu (1984-1987)
1990 Prof. dr hab. Zygmunt Wasylewski (1942-2006), prof. zwyczajny 1990 Prof. dr hab. Tadeusz Sarna, prof. zwyczajny, dyrektor Instytutu
(1993-1999)
1990 Prof. dr hab. Wojciech Froncisz, prof. zwyczajny, dyrektor Instytutu (1987-1993), prorektor UJ (1999-2002)
1990 Prof. dr hab. Juliusz Pryjma, prof. nadzwyczajny
1992 Prof. dr hab. Andrzej Klein, prof. nadzwyczajny, prodziekan Wydziału BiNoZ (1987-1990)
1992 Prof. dr hab. Kazimierz Strzałka, prof. nadzwyczajny, dyrektor Insty
tutu (1999-2002)
1996 Prof. dr hab. Witold K. Subczyński, prof. nadzwyczajny 1998 Prof. dr hab. Jan Potempa, prof. nadzwyczajny 1999 Prof. dr hab. Adam Dubin, prof. nadzwyczajny 2001 Prof. dr hab. Halina Gabryś, prof. nadzwyczajny
2001 Prof. dr hab. Marta Pasenkiewicz-Gierula, prof. nadzwyczajny
KALENDARIUM INSTYTUTU BIOLOGII MOLEKULARNEJ
1V 1970 — Powstał Instytut BiologiiMolekularnej UJ (IBM), z siedzibą w sta rym budynku Collegium Iuridicum, przy ul. Grodzkiej 53- Pierwszym jego dyrek torem zostałprofesor Jan Zurzycki. Wskład Instytutu weszły następujące zakłady naukowo-dydaktyczne: Biochemii Roślin, pod kierownictwem prof. Ignacego Rei- fera; Biochemii Zwierząt, pod kierownictwem doc. Marii Sarneckiej-Keller; Biofi zyki, kierowany przez doc. Stanisława Łukiewicza; i Fizjologii Roślin kierowany przez prof. JanaZurzyckiego.
1 XII 1970 — Utworzonyzostał Zakład Mikrobiologii, którego kierownictwo objęła doc. dr hab. Zofia Porwit-Bóbr.
1 V 1971 —Po śmierci prof. IgnacegoReifera (2 kwietnia 1971) kierownictwo Zakładu Biochemii Roślin objął doc. dr hab. Stanisław Więckowski.
1 X 1972 —Profesor Jan Zurzycki objął stanowisko prorektora UJ. Dyrekto rem IBM została doc. dr hab. Maria Sarnecka-Keller. Zastępcą dyrektora ds. stu
denckich był doc. dr hab. S. Więckowski, a sekretarzem naukowym doc. dr hab.
Włodzimierz Korohoda.
19 VI1976 — Zmieniono nazwę Zakładu Mikrobiologii na Zakład Mikrobio logii i Immunologii.
1 X 1977 — Stanowisko dyrektora IBM objął prof. dr hab. Aleksander Koj.
Zastępcą dyrektora ds. studenckichbyłdoc. dr hab. Włodzimierz Korohoda, a se kretarzem naukowym dr Jan Białczyk.
10 ID 1979 — W Zakładzie Mikrobiologii i Immunologiiutworzono Pracow
nię Wirusologii. Kierownikiem Pracowni został doc. dr hab. JerzyBranny.
1 IV 1979 — Utworzony został Zakład Biologii Komórki, którego kierowni ctwo objął prof. dr hab. Włodzimierz Korohoda.
1 X 1981 — Prof. dr hab. Maria Sarnecka-Keller objęła funkcję prorektora uczelni. Ponadto była członkiem Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność”. Na dy
rektora Instytutu powołano prof. dra hab. Włodzimierza Korohodę. Zastępcą dy
rektora ds. studenckichbył doc. dr hab. Zygmunt Wasylewski, zastępcą dyrektora ds. naukowych — doc.drhab. Zdzisław Żak, zastępcądyrektorads. administracyj
nych — mgr Stanisław Krzyszkowski.
Luty 1982 — Instytut został przeniesiony do dużego, czterokondygnacyj nego budynku przy Al. A. Mickiewicza 3- Był to gmach Seminarium Śląskiego, dzierżawiony przez UJ do 2005 r., dla celów Instytutu zaadaptowany w latach 1980-1982.
1 IX 1983 — Kierownictwo Zakładu Biofizyki objął doc. dr hab. Tadeusz Sarna.
1 IX 1984 — Kierownikiem Zakładu Biochemii Zwierząt został prof. dr hab.
Aleksander Koj, a kuratorem Zakładu FizjologiiRoślin—prof.drhab. Stanisław Wię
ckowski. Sekretarzem naukowym Instytutu wybrano doc. dra hab. Tadeusza Sarnę.
1 X 1984 — Stanowisko prorektora UJ objął prof. dr hab. Aleksander Koj.
Dyrektorem Instytutu został doc. dr hab. Zdzisław Żak, zastępcą dyrektora ds.
Budynek Śląskiego Seminarium Duchownego (tzw. Seminarium Śląskie) przy Al. A. Mickie
wicza 3, w latach 1982-2001 był zajmowany przez Instytut Biologii Molekularnej UJ Building of the Silesian Theological Seminary (so called Silesian Seminary) at 3 A. Mickie
wicza St, in the years 1982-2001 the seat of the Institute of Molecular Biology JU
studenckich —doc. dr hab. Andrzej Klein, zastępcą dyrektora ds. nauki — doc.
drhab. Tadeusz Sarna.
25-28 IX 1985 — Podczas XXI Zjazdu Polskiego Towarzystwa Biochemicz nego, poświęconego pamięci prof. Jakuba Karola Parnasa w setną rocznicę jego urodzin, rektor UJprof. JózefGierowski odsłonił tablicę poświęconą pamięci prof.
Marii Sarneckiej-Keller oraz nazwał jej imieniem aulę w budynku przy Al. A. Mi
ckiewicza 3-
1 X 1986— Powstał Zakład Fizjologii i Biochemii Roślin, pod kierownictwem prof. drahab. Stanisława Więckowskiego, oraz Zakład Fizjologii i Biologii Rozwoju Roślin, pod kierownictwem prof. dra hab.Mariana Ryczkowskiego.
26- 28V 1987 — Wczasie uroczystej sesji IBM poświęconej pamięci profesora Jana Zurzyckiego nastąpiłoodsłonięciepoświęconej jego pamięci tablicyinadanie
Instytutowi Biologii Molekularnej jegoimienia.
1X 1987 — Odbyła się inauguracja roku akademickiego w pierwszym roku pierwszej kadencji sprawowania urzędurektora UJprzez prof. drahab. Aleksandra Koja. Prodziekanem Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi został doc. dr hab. Andrzej
Prof. Tadeusz Sarna — wicedyrektor Instytutu Biologii Molekularnej UJ (1984-1987), kie
rownik Zakładu Biofizyki (1984—1988 i od 1991), dyrektor Instytutu (1993-1999)
Prof. Tadeusz Sarna — Vice-Director of the Institute of Molecular Biology JU (1984-1987), head of the Department of Biophysics (1984-1988 and from 1991), Director of the Institute (1993-1999)
Klein. Dyrektorem IBM został doc. drhab. Wojciech Froncisz, zastępcą dyrektora ds. studenckichdr hab. Kazimierz Strzałka.
1 II 1988 — Kierownictwo Zakładu Biofizyki objąłdoc. drhab. Witold Karol Subczyński. Sekretarzem naukowymInstytutu została dr hab. Anna Kordowiak.
26 IX1989 —Profesor James S. Hyde z National Biomedical ESR Centre Wis- consin w Milwaukee, USA, otrzymał doktorat honoriscausa Uniwersytetu Jagiel lońskiego. Promotorem byłprof. dr hab. Wojciech Froncisz.
1X 1991 — Utworzono Zakład Biochemii Fizycznej, którego kierownikiem został prof. dr hab. Zygmunt Wasylewski. Dr hab. Anna Kordowiak została zastęp
cą dyrektora ds. studenckich, a sekretarzem naukowym Instytutu— dr hab. Halina Gabryś.
1 IX 1993 — Kierownictwo Zakładu Biochemii Zwierząt objął prof. dr hab.
Zdzisław Żak. Sekretarzem naukowym Instytutu został dr Andrzej Kozik.
1 X 1993 — Prof. Aleksander Koj rozpoczął drugą kadencję na stanowisku rektora UJ. Dyrektorem Instytutu został prof. dr hab. Tadeusz Sama, zastępcą ds.
studenckich — doc. dr hab. Adam Dubin (do 30 września 1996).
Prof. Kazimierz Strzałka — wicedyrektor Instytutu Biologii Molekularnej UJ ds. studenckich (1987-199D, dyrektor Instytutu (1999-2002), od 1997 r. kierownik Zakładu Fizjologii i Bio
chemii Roślin, pierwszy dziekan Wydziału Biotechnologii UJ (2002-2008)
Prof. Kazimierz Strzałka — Vice-Director of the Institute of Molecular Biology JU for student affairs (1987-1991), Director of the Institute (1999-2002), since 1997 head of the Depart
ment of Plant Physiology and Biochemistry, first Dean of the Faculty of Biotechnology JU (2002-2008)
1 X 1994 — Kierownictwo Zakładu Mikrobiologii i Immunologii objął prof.
dr hab. Juliusz Pryjma. Powstała Instytutowa Pracownia Genetyki i Wirusologii, którejkierownikiem została dr hab. Hanna Rokita. Sekretarzem naukowym Insty
tutu zostaładr hab. Marta Pasenkiewicz-Gierula.
1 X1995 — Instytut otworzył nowy kierunek studiów— biotechnologię.
1 X1996 — Rozpoczęła się trzecia kadencja profesora Aleksandra Koja jako rektoraUJ. Zastępcą dyrektora Instytutu ds.studenckich zostałprof.dr hab.Juliusz Pryjma.
1 X 1997— Kierownictwo Zakładu Fizjologii i Biochemii Roślin objął prof.
Kazimierz Strzałka.
15 VI 1998 — Utworzono w Instytucie Biocentrum, w skład którego weszły następujące laboratoria: Chemii Białek (sekwencjonowanie białek i oznaczanie składu aminokwasowego), Spektrometrii Masowej, Cytometrii Przepływowej, Mi
kroskopii Konfokalnej, Przeciwciał Monoklonalnych.
1 X1999 —Stanowisko prorektora UJ objął prof. dr hab. Wojciech Froncisz.
Dyrektorem IBM został prof. drhab. Kazimierz Strzałka, zastępcą ds. studenckich
—dr hab. Amalia Guzdek, a sekretarzem naukowym— dr Przemysław Płonka.
Rozpoczętoserię wydawniczą Instytutu Biologii Molekularnej UJ.
8XI1999 — Na terenieIII Kampusu UJ Kraków-Pychowice nastąpiłowmuro
wanie kamieniawęgielnego pod budowę gmachu Centrum Nauk Przyrodniczych.
Seniorami budowy zostali dr hab. Halina Gabryś i dr hab. Ryszard Gurbiel.
1IX2000 —Instytut Biologii Molekularnej jako pierwszyuniwersytecki insty
tut w Polsceuzyskał statusEuropejskiegoCentrum Doskonałości.
I X 2000 —Z zespołówZakładu Biochemii Zwierzątwyłoniłysięnowezakła dy: Biochemii Komórki, kierownik prof, dr hab. Aleksander Koj; Biochemii Anali
tycznej, kierownik prof, dr hab. Adam Dubin; Biochemii Ogólnej, kierownik prof, dr hab. Andrzej Klein. Zespoły Zakładu Mikrobiologii i Immunologii utworzyły nowe zakłady: Mikrobiologii, kierownik prof, drhab. Jan Potempa; Immunologii, kierownik prof,dr hab. Juliusz Pryjma.
23 n2001 —Profesor JamesTravis z University of Georgia w Athens, USA, otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Promotorem był prof, dr hab.Jan Potempa.
IX 2001 — Instytut Biologii Molekularnej UJ został przeniesiony z budynku przy Al. A. Mickiewicza3do nowego budynkuwKampusie 600-lecia Odnowienia UJprzy ul. Gronostajowej 7.
7II 2002 —Instytut Biologii Molekularnej zmienił nazwę na Instytut Biologii Molekularnej i Biotechnologii UJ.
24 IV 2002 — Decyzją SenatuUJ Instytut Biologii Molekularnej i Biotechnolo
gii został przekształconyw WydziałBiotechnologii.
II VI 2002 — Po powołaniu Wydziału Biotechnologii UJ odbyły się wybo
ry władz Wydziału i przedstawicieli do Senatu UJ. Dziekanem Wydziału wybrano prof, drahab. Kazimierza Strzałkę. Prodziekanami zostali: ds. ogólnych prof, dr hab.
Adam Dubin, ds. studenckich dr hab. Amalia Guzdek. Przedstawicielami Wydziału w Senacie UJ wybranizostali prof, dr hab. Wojciech Froncisz i prof, dr hab. Juliusz Pryjma.
1 X 2002 — Rozpoczął działalność Wydział Biotechnologii, który powstał z przekształcenia Instytutu Biologii Molekularnej i Biotechnologii. Wtym momen
cie kończy się 32-letnia historia Instytutu Biologii Molekularnej (później Instytutu Biologii Molekularnej i Biotechnologii) na Wydziale BiNoZ UJ.
DZIAŁALNOŚĆ NAUKOWA, DYDAKTYCZNA I ORGANIZACYJNA INSTYTUTU
Badania naukowe Instytutu koncentrowały się wokół poznawania procesów ży ciowych na poziomie cząsteczkowym komórek organizmów żywych i dotyczyły następujących głównych problemów: 1. syntezy, wydzielania i transportu białek i peptydów oraz ich roli fizjologicznej; 2. struktury i funkcji organelli komórko
wych i ich enzymów; 3- struktury i funkcji aparatu fotosyntetycznego; 4. zmien ności komórek pod wpływem wirusów i zmienności bakterii; 5. analizy własności
magnetycznych komórek nowotworowychi ich uczulania na promienie jonizują ce; 6. różnicowania i wzrostukomórek prawidłowych i nowotworowych; 7. struk
tury DNA i plazmidów; 8. immunoregulacji odpowiedzi przeciwnowotworowej, naprawyuszkodzeń popromiennych; 9- struktury, dynamiki i funkcji błon i bioczą- steczek; 10. fotobiofizyki pigmentówmelaninowych; 11. molekularnych mechani zmów zjawiskfotodynamicznych,aparatufotosyntetycznego, fizjologii ruchu oraz embriogenezy roślin wyższych; 12. metod radiospektroskopowych, tlenometrii EPR; 13- modelowania matematycznego procesówbiologicznych.
Dorobek naukowypracowników IBM w okresie 32 lat istnienia Instytutu wy raża się liczbą ponad 1500 publikacji oryginalnych, przedstawiających rezultaty osiągnięć poznawczych wpracach doświadczalnych zespołów badawczych (opub likowanych wwiększości wczasopismach o zasięgu międzynarodowym),oraz po nad 1000 prac różnego typu opublikowanych w języku polskim i angielskim.
Pracownicy Instytutu Biologii Molekularnej systematycznie rozszerzali współ
pracę z placówkami naukowymi w kraju i zagranicą (Tab. 2), utrzymującaktywne kontakty naukowe z kilkudziesięcioma instytucjami badawczymi głównie z USA, krajów Europy, Izraela i Japonii. Rezultatem tej współpracy były liczne wspólne
Fasada budynku Instytutu Biologii Molekularnej i Biotechnologii UJ w Kampusie 600-lecia Odnowienia Uniwersytetu Jagiellońskiego (tzw III Kampusie)
Facade of the building of the Institute of Molecular Biology and Biotechnology JU on the Campus of the 600"' Anniversary of the Jagiellonian University Revival (called the third Campus)
Tab. 2. Niektóre instytucje zagraniczne, z którymi Instytut Biologii Molekularnej prowa
dził współpracę naukową
Nazwa instytucji Rok rozpoczęcia
współpracy
Uniwersytet Moskiewski im. Łomonosowa, ZSRR 1972
Medical College of Wisconsin, Biophysics Research Institute, USA 1977
Nagoya University, Japonia 1981
Institut für Allgemeine Botanik, Uniwersytet w Jenie, Niemcy 1982
Uniwersytet w Sienie, Włochy 1984
Paterson Institute for Cancer Research, Manchester, Anglia 1985
Uniwersytet w Kalifornii, Los Angeles, USA 1985
Uniwersytet Nürnberg w Erlangen, Niemcy 1985
Departament of Biochemistry, University School, Boston, USA 1985
Uniwersytet w Keele, Staffordshire, Anglia 1986
Uniwersytet w Illinois, Urbana-Champaign, USA 1986
Departament of Biochemistry, University of Georgia, Athens, USA 1987 Laboratorie de Photobiologie, University of Liège, Belgia 1988
Agricultural University, Wageningen, Holandia 1989
Departament of Pathology and Departament of Immunology and
Microbiology, Hahneman University, Philadelphia, USA 1989 Departament of Oral Microbiology, University of Göteborg,
Szwecja 1990
University of Tokyo, Japonia 1990
Departament of Cell Biology, University of Glasgow, Anglia 1990 Dartmouth College, School of Medicine, Hanover, USA 1991 Instituto di Tecnologie Biomediche Avanzate, Consiglio Nazio-
nale delle Ricerche, Milano, Włochy 1991
Cardiovascular Research Center, New York, USA 1991
Institute for Biochemistry RWTH, Aachen, Niemcy 1991 Departament of Plant Sciences, University of Oxford, Anglia 1992 Lehrstuhl Zellphysiology, University of Bielefeld, Niemcy 1992 National Institute for Basic Biology, Okazaki, Japonia 1992 Uniwersytet Goethego, Frankfurt n. Menem, Niemcy 1992
Instytut Maxa Plancka, Dortmund, Niemcy 1992
Moorhead State University, Minnesota, USA 1992
Freie Universität Berlin, Universitätsklinik, Niemcy 1993
Tab.3-ZimoweseminariaInstytutuBiologiiMolekularnejUJ badaniach
rC rC worów(42)
> u.
X» 0
OJ >
a 0 o
N 3
u u-
oc 5
0 ~ e
mol (32 C
75 75 3
c X c
c u 0
£ r 75
*3 mol
N '0c
ir (N
75 u.
CUD ’Eb u F X "0 o
| -S U£ c X0
X) N
75 X =1
o z ”n ó
o x u
u- a c
2 X3 u_0 .3¿
S-\
CM D
c X & Z) c
■o
ro N u '0 U
ca o
>> c N Ł C _75 3
"0 X -o
75 X 3
laraspe 75
N 1) c 75
u. 0 D -X 3 X
O C U Met mol
5
2 U
_x
_u
2 c
u 75
wsk 75 >-Ą '■S)
“3
0 H
0 _G ¿x
-X
u 0 u
>s c
.Ko U-
3 N Koj Kle
Z -A < <
><
<—1 [—¡ 00
> 97
> r- 5—< ><
761
0\
eO 791 108 Cx 1— I C\ G\
. . . .
»O
00 CM er. 00
CM 73 (N CM
1 tr. O 1 1
C\ CM O\ G\
*“' 75
czawi 1 *“1
75
X 0 75
SÍ 75 X
X £ o r¡
75 75 N 75 73
X NJ <Z) X X
Tab.3.c.d.
CM cC
UJ u.
MO
£ 0 uj OJ c cd
£ 0 u G
•N '0u-
to 0u- N
Proteinasesandtheirinhibitors—regulationof cellularme tabolism(35) Prezentacjabadańwłasnych(21) 1Postępwbadaniachruchówkomórkowych(21)| Biotechnologia, wybranezagadnieniazinżynieriikomórkowej, genetycznejibiałkowej(57) Wybranezagadnieniazbiochemii,biofizykiibiologiikomórki (63) |Inżynieriagenetyczna| Mechanizmyregulacjiekspresjigenów(57)| 30-lecieInstytutuBiologiiMolekularnejUJ—Molekularne aspektybiotechnologii(24) Najnowszemetodyitechnikiwbiologiimolekularnejibiotech nologii(45) Progressinmolecularbiology(31)
2■■Ti
t-
1) 0
UJ 5 n N JO
y j cd
UJ Kory
e < 7)
ohod;
c Kosz-Vne Strzałkai
£? ewicz ylews £
N
X 2
.Kor Dub Gab Żak Kleii Łuki< t/3 cd Żak Kap Rok Koj
< S X X bj < cZ N N S X <
51 ffl
g
ę
Ep > n 3
'¡=' X MJ-
Gs
§ cd
C 00
00 9[XI
CM [xx: Cs
995 1199 Sem V20 '200
CM
00 X CD
I o
Cs cs
99
1 > CS
D
sO O CM
1 , 1-^ XT rM 0 > CM
>—1 <—<
4
E u 1 >ITS X 1 Cs CS
(N CM CM rC CM Cs I—> CM Ñ Í CM CM
ot 18- 1 CM
1-H
4 u> c cd 1)Crd g
ane
X X!
U) C cd —
C — cd •— £
rd Cd rd a Cu <LU> CU Cs "O Cu 00 CU 00
UJ UJ UJ Oxi 0 0 S0 0 Cs 0 0 > 0 > UJ ¿
Xrd Xrd -0rd Xrd J±!rd UJrd CSCs UJrd •= ujrd O > cd O>< « X
D¿ a¿ QÍ N N N c N ¿S N ¿S X ¿<
Studenci odrabiają ćwiczenia praktyczne w Instytucie Biologii Molekularnej i Biotechnologii UJ, w budynku w III Kampusie UJ
Students having practical courses in the Institute of Molecular Biology and Biotechnology JU, in the building located on the third Campus
publikacje w renomowanych czasopismach o zasięgu międzynarodowym. Sil nym impulsem do dalszego rozwoju międzynarodowej współpracy naukowej stało się uzyskanie przez Instytut w 2000 r. statusu Europejskiego Centrum Do skonałości. Badania naukowe prowadzone przez pracowników i doktorantów Instytutu w ostatnich trzech latachjego istnienia uzyskały wsparcie Komitetu Ba dań Naukowych w postaci finansowania 149 projektów badawczych przyjętych do realizacji.
Nauczyciele akademiccy Instytutu byli równocześnie zaangażowani w kształ
cenie młodej kadry naukowej — w opiekę nad przewodami doktorskimi i two
rzenie warunków do habilitacji. Instytut kształcił studentów różnych specjalności na kierunkach: biologia, fizyka ichemiaw zakresie: biochemii, biofizyki, fizjologii roślin, mikrobiologii, wirusologii, immunologii, biologii komórki, a w ostatnich kilku latach w zakresie informatyki, genetyki molekularneji inżynierii genetycznej.
Od 1995 r. IBM kształci studentów kierunku biotechnologia dlapotrzeblecznictwa i rolnictwa. Organizacja kierunku była wspierana finansowo przez fundacje Unii Europejskiej TEMPUS i SOKRATES.
W pierwszych latach w Instytucie Biologii Molekularnej pracowała nieliczna grupa samodzielnychpracowników naukowych oraz niewiele osób po doktoracie.
Na stanowiska pracowników naukowo-dydaktycznych przyjmowano najczęściej absolwentówbezpośrednio po studiach. Dla usprawnienia i aktywizacji zarówno
Posiedzenie Rady Instytutu Biologii Molekularnej UJ w sali nowego budynku w III Kam
pusie
Meeting of the Council of the Institute of Molecular Biology JU in a room of the new build
ing on the third Campus
pracy naukowej, jak też nauczania na różnych poziomach podejmowano wielo stronne działania.Tworzono grupybadawcze, z bardziej doświadczonym pracow
nikiem naukowo-badawczym w każdym zespole. Podobnie przedstawia! się pro
ces tworzenia poszczególnych programów dydaktycznych w postaci wykładów, seminariów i ćwiczeń laboratoryjnych. Uzupełnieniem tej działalności było orga nizowanie przez samodzielnych pracowników naukowych seminariów zimowych (Tab. 3). Oprócz kilkudziesięciu pracowników Instytutu organizatorzy zapraszali zawszekilka lub kilkanaścieosób z kraju lub z zagranicy. Te doroczne spotkania miały w założeniu rozszerzać wiedzę pracowników Instytutu w określonym za
kresie i stymulować intensywną dyskusję naukową przy jednoczesnym krótkim odpoczynku. W połowie lat 90. XX w. tematyka seminariów IBM była związana z organizacją biotechnologiijako nowego kierunku studiów. Pracownicy Instytutu organizowali konferencje naukowe krajowe lub międzynarodowe. Niektóre z nich były związane z działalnościątowarzystw naukowych.
ZAKŁAD BIOCHEMII ZWIERZĄT
Zakład Biochemii Zwierząt istniał już w strukturze Katedry Biochemii i Biofizyki, a w 1970r. wszedłwskład utworzonegowówczas Instytutu Biologii Molekularnej.
Zakładem tym kierowali kolejno: Maria Sarnecka-Keller (1970-1984), Aleksander
Pracownicy i doktoranci Zakładu Biochemii Zwierząt IBM UJ przed wejściem do budynku Instytutu Biologii Molekularnej UJ od strony Al. Mickiewicza 3, wrzesień 1999 (Staff mem
bers and Ph.D. students of the Departament of Animal Biochemistry IMB JU in front of the entrance to the Institute of Molecular Biology JU, from the side of 3 Al. Mickiewicza St, September 1999). W górnym rzędzie stoją od lewej (In upper row are standing from the left): prof. Andrzej Klein, prof. Aleksander Koj, dr hab. Amalia Guzdek, mgr Izabela Tury- na, dr hab. Joanna Bereta, dr Bohdan Turyna, mgr Krystyna Stalińska. Rząd drugi od góry (Second row from the top): Maria Weight, prof. Zdzisław Żak, mgr Małgorzata Boś, mgr Ag
nieszka Nikiforuk, mgr Barbara Mickowska, prof. Adam Dubin, dr Maria Rąpała-Kozik, mgr Alicja Strzelbicka, dr hab. Andrzej Kozik. W dolnym rzędzie siedzą (In bottom row sitting):
Halina Kasprzyk, Ewa Chmurzyńska, mgr Inga Kotas, dr Paweł Mak, mgr Robert Duliński
Koj (1984—1993) i Zdzisław Żak (1993-2000). 1 października 2000 r. Zakład Bio
chemii Zwierząt podzielił się na trzy zakłady: Biochemii Analitycznej, Biochemii Komórki i Biochemii Ogólnej.
Zespół prof. Marii Sarneckiej-Keller w składzie: Amalia Guzdek, Anna Kordo- wiak,Jadwiga Noworytko, Michał Poźniczek, Bohdan Turyna iAndrzej Klein, we współpracy z Tadeuszem Cibą i Franciszkiem Kaczmarskim, zajmował się bada
niami zmian biochemicznych uludzi z cukrzycą naturalną i u zwierząt z cukrzycą wywołaną doświadczalnie. Dużymsukcesem było wykazanie, żepeptydy osocza są syntetyzowane w wątrobie i wpływają na wzrost komórek CHL w hodowli, na transformację limfocytów (Zygmunt Hanicki, Tadeusz Cichocki, M. Samecka- Keller) oraz na biosyntezę białek w komórkach BHK i BHK/RSV (Mariusz Sudoł i A. Klein). Od 1991 r. Andrzej Klein kontynuował te badania w założonej wów
czas Pracowni Biochemii Wzrostu Komórkowego.
Drugi zespół, kierowany przez Aleksandra Koja, zajmował się własnościami i funkcją transferaz siarkowych oraz biosyntezą i katabolizmem glikopeptydów osocza. Badano mechanizm przenoszenia komponenty siarczkowej na nukleofi- lowe akceptory. We współpracy z Instytutem Biologii Doświadczalnej PAN im.
M. Nenckiego w Warszawie i Zakładem Biochemii na uniwersytecie w Memphis w USA ustalono lokalizację wewnątrzmitochondrialną transferaz siarkowych na różnych szczeblach rozwoju organizmówzwierzęcych. Równolegle zespół prowa
dziłszczegółowe badania nad strukturą i własnościami katalitycznymi obojętnych proteinaz leukocytowych. W przeprowadzonej wstępnej charakterystyce białko wych inhibitorówproteinazw leukocytach i wosoczu szczególny udział ma Adam Dubin.
Zakład Biochemii Zwierząt początkowo realizował działalność dydaktyczną i naukową w grupach nieformalnych, a od 1979 r. w zespołach będących pra
cowniami. Byłyto pracownie: Biochemii Fizycznej, Biochemii Wzrostu Komórek, Enzymologii,Fizyko-Chemii Biopolimerów, Regulacji Metabolizmu.
W latach 90. ubiegłego stulecia sukcesybadawcze zespołów Zakładu Bioche mii Zwierząt przyniósł szeroko zakrojony temat „Biosynteza i struktura wybranych białek o funkcji: immunologicznej, katalitycznej i transportującej”. Tej tematyki nie porzucono po utworzeniu w 2000 r. trzech zakładów: BiochemiiAnalitycznej, Biochemii Komórki i Biochemii Ogólnej. Osiągnięcia poszczególnych pracowni Zakładu Biochemii Zwierząt IBM i nowo powstałych jednostek w latach2000-2002 omówimy poniżej.
PRACOWNIABIOCHEMII FIZYCZNEJ
Pracownia powstała 10 marca 1979,jej kierownikiem został doc. dr hab. Zdzisław Żak. Zespół w składzie: Andrzej Kozik, MariaSłomczyńska iIzabela Turyna, rozwi nął badania nad fizyko-chemicznymi własnościami białek wiążących ryboflawinę, kobalaminę i tiaminę. Białko wiążące ryboflawinę (RBP) było przedmiotem badań mechanizmu wiązania flawina-białko.
Pracownia Biochemiczna IBM w Collegium Iuridicum. Dr Amalia Guzdek przygotowuje rozdział chromatograficzny
Biochemical Laboratory of IMB in Collegium Iuridicum. Amalia Guzdek, Ph.D., prepares chromatographic separation
Zdzisław Żak podczas badań transportu RBP w czasie rozwoju zarodkowego kury wykazał, że RBP nie ulega degradacji, a jest kumulowany w płynie owo- dniowym i tworzy wokół niego strefę z deficytem ryboflawiny. We współpracy z profesorem Donaldem B. McCormickiem z Emory University w Atlancie (USA) zlokalizowano w rozwoju zarodkowym kury aktywności flawokinazy i scharakte
ryzowano własności katalityczne tego enzymu. Natomiast M. Słomczyńska i Z. Żak stwierdzili, że interakcja flawokinazy z RBP jest czynnikiem stabilizującym ak
tywność katalityczną, co może mieć znaczenie w regulacji syntezy nukleotydów flawinowych. Prof. Z. Żak zajmował się we współpracy z Zakładem Biochemii Rolniczego Uniwersytetu w Wageningen badaniem kinetyki i mechanizmu reakcji katalizowanej przez dehydrogenazę liponianową.
Lata 90. ubiegłego wieku zaowocowały wyosobnieniem przez A. Kozika i Małgorzatę Boś, przy zastosowaniu chromatografii powinowactwa tiaminazy I, enzymu zbudowanego z trzech podjednostek połączonych mostkami disiarczko- wymi. Wysoka swoistość tiaminazy i zdolność transferazowa enzymu może być wykorzystana do syntezy pochodnych tiaminy, które są lekami w schorzeniach neurologicznych.Ponadto w badaniach kompleksówtiaminy ze swoistymi białka mi Andrzej i Maria Kozikowie wyjaśnili mechanizm interakcji białko-ligand.
PRACOWNIA BIOCHEMII WZROSTU KOMÓREK
W 1991 r. Andrzej Klein utworzył Pracownię Biochemii Wzrostu Komórek, która prowadzi badania nad autokrynną regulacją wzrostu komórek zwierzęcych trans
formowanych wirusowo lub chemicznie. Wykonywane doświadczenia mają na celu opracowanie układu modelowego, pozwalającego na badanie mechanizmu autokrynnej regulacjiwzrostu oraz poszukiwania naturalnych inhibitorów wzrostu nowotworowego. Na ukończeniu są prace nad konstrukcją minibioreaktora wy korzystującego hodowle komórek transformowanych do produkcji autokrynnych czynnikówwzrostowych na skalę laboratoryjną.
Nieformalny Zespół Biochemii Aparatu Golgiego utworzyła w 1984 r. doc.
dr hab. Anna Kordowiak i zajęła się poszukiwaniem substancji zapobiegających lub usuwających zmiany w składzie chemicznym organelli subkomórkowych ibłony plazmatycznej u szczurów z indukowaną cukrzycą. Przedmiotem dalszych badań było oddziaływanie pochodnych wanadu na aktywność biochemiczną oraz morfologię aparatu Golgiego wątroby szczura z cukrzycą doświadczalną. Zespół współpracowałz Katedrą Patomorfologii i Katedrą FarmakodynamikiCM UJ oraz Zakładem Krystalografii Wydziału Chemii UJ.
PRACOWNIA ENZYMOLOGII
Pracownia została zorganizowana przez Aleksandra Koja i formalnie rozpoczęła swą działalność 10 marca 1979,ale jużwcześniej w KatedrzeBiochemiiiBiofizyki UJ ten zespół badawczy prowadził badania nad enzymami, z udziałem Adama Dubina, Juliana Frendy (AM wKrakowie) i Lecha Wojtczaka (Instytut Biologii Do świadczalnej im. M. Nenckiego PAN w Warszawie).
Zajmując się metabolizmemzwiązków siarki, zespół wykazał, że komórki wą
troby większości zwierząt zawierają znaczne aktywności transferaz przenoszących siarkę tiosiarczanu, merkaptopirogronianu i tiocystyny na rozmaite nukleofilowe akceptory. Ustalono lokalizację tych enzymów w mitochondriach, przy jednoczes
nym wskazaniu, że u niższych kręgowców (ryb i płazów) transferazy siarkowe występują także w cytozolu. Badania nad enzymami lizosomowymi Aleksander Koj rozpoczął wewspółpracy zAdamem Dubinem, Jerzym Chudzikiem oraz Woj ciechem Ardeltem(Instytut Reumatologii w Warszawie). Przebadali oni strukturę i własności obojętnych proteinaz leukocytów krwi końskiej, wyjaśnili strukturę centrum aktywnego i specyficzność substratową elastaz leukocytowychoraz dzia
łanie pewnych inhibitorów syntetycznych o potencjalnym znaczeniu terapeutycz
nym. Cykl prac nad elastazami leukocytów został wyróżniony nagrodą zespołową Sekretarza Naukowego PAN w 1977 r. Obecnie badania nad elastazami i ich inhi
bitorami, a także nad innymiproteinazami sąkontynuowane przez Adama Dubina, JanaPotempę i ich współpracowników.
Ważne wynikiuzyskał ten zespół, badając naturalne inhibitory proteinazobec ne w osoczu, zwłaszcza inhibitory z grupy serpin. W ostatnich latach, we współ
pracy z Zakładem Biochemii RWTH Aachen University w Akwizgranie, Tomasz Kordula, Adam Dubin i Aleksander Koj doprowadzili do klonowania i ekspresji w układzie bakteryjnym inhibitora elastaz z leukocytów końskich.
W latach 1980-1994 najważniejszym tematem badawczym pracowni enzy- mologii stała się regulacja syntezy białek ostrej fazy, najpierw na modelu per- fundowanej wątroby szczura, a następnie w hodowli izolowanych hepatocytów i komórek wątrobiaka. We współpracy z Joanną Beretą, Hanną Rokitą, Danutą Magielską-Żero, Tomaszem Kordulą i Amalią Guzdek wykazano różnicoweefek tyszeregu cytokin (IL-1, TNF, IL-6, TGF-b, LIF, IFN-g) na syntezę i wydzielanie kilkunastu różnych białek oraz pobieranie kwasu a-aminomasłowego przez ko mórki. Wykazano, że regulacja syntezy białek odbywa się głównie na etapie przedtranslacyjnym (mRNA) i jest modulowana przez hormony (sterydy, insuli na) oraz czynniki wzrostu hepatocytów i kwas retinowy. Główne ośrodki zagra niczne współpracujące w tym zakresie z Pracownią Enzymologii to: Uniwersytet McMaster (Hamilton, Kanada, dr Jack Gauldie), Zakład Biochemii Stanu Geo
rgia w Athens (USA, drJames Travis), Zakład Biochemii RWTH w Akwizgranie (Niemcy, dr Peter C. Heinrich), Zakład Biochemii Szkoły Medycznej w Bostonie (USA, dr Jean D. Sipe) oraz Roswell Park Cancer Institute w Buffalo (USA, dr HeinzBaumann).
Po objęciu przez Adama Dubina kierownictwa Pracowni Enzymologii nastą
piła koncentracja badań nad strukturą i funkcją inhibitorów proteinaz z grupy serpin, kinetyką enzymatyczną i kinetyką oddziaływania enzym-inhibitor. Aspekt biotechnologiczny badań to izolowanie białek i peptydów oraz badanie biokom- patybilności materiałów ceramicznych. Do największych osiągnięć zespołu A. Du bina należy określenie struktury pierwszorzędowej oraz biosynteza, klonowanie i ekspresjaleukocytowego inhibitora proteinaz serynowych (HLEI). Inhibitor HLEI może mieć w przyszłościzastosowaniewleczeniu rozedmy płuc.
Pracowniaod 1986r. formalnie współpracuje zUniversity of Georgia (Athens, USA), nieformalnie z Duke University Medical Centre(Durham, USA).
PRACOWNIA FIZYKO-CHEMII BIOPOLIMERÓW
Pracownia, utworzonaw 1984 r. i kierowana przez doc.Zygmunta Wasylewskiego, zajmowała się początkowo badaniem charakteru amfipatycznego białek, szczegól niefosfohydrolazami i enzymami biorącymi udział w metabolizmie związkówsiar
ki. Po nawiązaniu współpracy z Zakładem Biochemii Uniwersytetu stanu Teksas, kierowanymprzez profesora Paula Horowitza, Zygmunt Wasylewskizorganizował zaplecze aparaturowe Pracowni umożliwiające pomiary spektropolarymetryczne, spektrofluorymetryczne i laserowej spektroskopii optoakustycznej. Tak wyposa żona pracownia była w stanie badać interakcję ligandów nisko- i wielkocząstecz kowych z białkami oraz zachodzące w nich zmiany konformacyjne, szczególnie wodniesieniu do struktury domenowej białek.
