Jaka ma być baba, czyli wizerunek kobiety w językowym obrazie świata wiejskiej wspólnoty kulturowej

Beata Ziajka

Uniwersytet Jagielloński Kraków

Jaka ma być baba, czyli wizerunek kobiety w językowym obrazie świata wiejskiej

wspólnoty kulturowej

Obraz kobiety utrwalony w językuwiejskiej wspólnoty kulturowejjest wynikiem nie tylko doświadczenia indywidualnego, ale przede wszystkim wielowiekowego doświadczenia zbiorowego, ukształtowanegogłównie przez religię i obyczaje. Pozy­ cja irolakobietyzostała zakodowana w języku w postaciogólnychsądów,przypisu­ jącychjej pewne cechy wraz z ichpozytywnąlubnegatywną waloryzacją (Jędrzejko 1994: 159).

Analizowany w niniejszym artykule materiałbadawczy został zebrany drogą wywiadów we wsi Zagórze w powiecie chrzanowskim. Odtworzony na jego podsta­

wiewizerunek kobiety jest obrazem utrwalonym w leksyce najstarszych mieszkań­ ców wsi, awięc osób powyżej 65 roku życia.

Poprzez analizę danych językowych poznajemy kulturę danej wspólnoty, jej sposoby konceptualizacji i kategoryzacji rzeczywistości. Dla właściwej interpretacji komunikatu językowego bardzo ważnesą również dane przyjęzykowe, przez które rozumiem za J. Bartmińskim „całą społecznie relewantną komunikacyjniei utrwa­

lonąspołecznie wiedzęoświecie, wspólną nadawcy i odbiorcy, wraz z towarzyszą­ cymiwiedzy przekonaniami iwierzeniami” (Bartmiński 2001: 28).

Społeczność wiejska charakteryzuje się właściwym sobiesposobem postrzega­

nia świata, opartym wzasadzienaprzechowanych w umyślemodelach i wzorcach postępowania. Stereotypowy obrazświata, niezależnie od tego, w jakim stopniu zo­

stał utrwalonyw świadomościużytkowników języka, jest obrazem podmiotowym,

266 Beata Ziajka

subiektywnym, ponieważ wiedza o świecie obiektywnym „jest filtrowanaprzez spo­

łeczną świadomość, jest transformowana odpowiednio do przyjętego przez spo­

łeczność systemu norm i wartości, potrzeb i postaw” (Bartmiński, Panasiuk 1993:

385-386).

Odtworzony przezemniewizerunek kobietyjest więc obrazemaksjologicznym, opartym wdużej mierze nawspólnej „bazie doświadczeniowej”społecznościwiej­ skiej. Wykorzystany w artykule materiał badawczy to nie tylko słownictwo dyfe- rencyjne, lecz także leksyka wspólnoodmianowa (Markowski 1992:16), stanowiąca podstawę współczesnej polszczyzny. Ograniczenie się do analizy słownictwa dy- ferencyjnego w miejscowości, w której większość mieszkańców posługuje się ko­ dem mieszanym (Kurek 1995: 23), dałobyobraz niepełny i zawężony (Markowski 1990: 10). Analizie poddane zostały zatem różnorodnesemantycznie jednostki lek­ sykalne funkcjonujące w polszczyźnie mówionej zagórzan,kliszowane tekstyoraz wypowiedzi mieszkańców wsi. Niektóre z podanych przeze mnie niżej definicje wyrazów różnią się od definicji słownikowych, np. dewotka według mieszkańców Zagórza to starsza kobieta, która śledziżycie osobiste innych osób, plotkara. Słow­

nik językapolskiego podredakcją S. Dubisza podaję inną definicję dewotki: osoba przestrzegająca przepisów religijnych z przesadną gorliwością’(SJP I: 260). Różnice pomiędzy definicjami są efektemtypowych dla obszarówwiejskichprzesunięćse­ mantycznych, w wyniku których niektóre wyrazynabierają innych znaczeń, często związanychze sferąkonotacji.

Do rekonstrukcji obrazu kobiety utrwalonego wświadomościmieszkańców Za­

górza wykorzystuję niektórezwyodrębnionych przez J.Bartmińskiego klas seman­

tycznych dotyczących nazw ludzi (por. Bartmiński 1999: 117-118), w obrębie tych klas wyszczególniam podklasy. Wyrazy należące do leksyki wspólnoodmianowej kwalifikujęnapodstawieSłownika języka polskiegopod redakcją S. Dubisza. Słow­

nictwo wspólnoodmianowe oznaczam skrótem SW.

POSTAWA MORALNA

EROTYZM / NIEPRZYZWOITOŚĆ

bączyca gw. buncyca ‘kobieta, która urodziła nieślubnedziecko’

bezecnica gw. bezecńica ‘kobieta, która okryła sięhańbą; kobieta nieskromna’ dupodajkagw. dupodaika‘kobieta wyuzdana, rozpustna,utrzymującastosunki seksualne z wieloma mężczyznami’

flądra SWgw.flundra ‘kobieta zdemoralizowana, utrzymująca stosunki płcio­

we z żonatymimężczyznami’

gonichagw.giińixa ‘kobieta niemoralna, uganiająca sięza mężczyznami’

kocica SW gw. kuoćica ‘kobieta z dużym temperamentem, rozbudzona ero­ tycznie’

Jaka mabyć baba, czyliwizerunek kobiety w językowym obrazieświata... 267

kochanica SW gw.kuoxańica 1. ‘kochanka’; 2. ‘kobieta związana zjakimś męż­ czyzną, niekoniecznie żonatym’

kurwa SW gw. kurva ‘kobieta niemoralna, rozwiązła, utrzymująca stosunki płciowez wieloma mężczyznami’

lafirynda SW gw.lafirynda ‘kobieta lekkich obyczajów’ latawica gw.latavica ‘kobieta uganiająca sięzamężczyznami’

miłośnica SW gw.miuośńica‘kobietakochliwa, często zmieniająca obiekt swo­

jej miłości’

opica gw. uopica‘kobietaubrana wyzywająco’

przespanica gw.pśespańica ‘kobieta, któraurodziła nieślubne dziecko’

suka SW gw. suka ‘kobieta źle się prowadząca’ szlajagw. ślaia ‘kobieta źle się prowadząca*

szmata SW gw. śmata‘kobieta zachowująca się nieprzyzwoicie,niemoralnie’

ścigaczkagw. śćigdcka ‘kobieta uganiająca się za mężczyznami; rozpustna’

ściera gw. śćyra ‘kobieta zachowująca się nieprzyzwoicie, niemoralnie’

zalotnica SW gw. zalotńica ‘kobieta zalotna, kokietująca mężczyzn zdziera (zdzira) gw. zjyra‘kobieta amoralna, prowadzącarozpustneżycie’

ZACHOWANIA SPOŁECZNE DOKUCZLIWOŚĆ / KŁÓTLIWOŚĆ

gangrena gw. gatjgryna‘kobieta męcząca, dokuczliwa, irytująca’

jazgrzyca gw. iazgzyca ‘kobieta krzykliwa, kłótliwa,o wysokim, piskliwym głosie’ jędzaSWgw. iynja‘kobieta złośliwa, kłótliwa, dokuczliwa’

kosa SW gw. kuosa ‘kobieta pyskata, mająca cięty język’

osaSWgw. uosa‘kobieta uszczypliwa, mająca cięty język, złośliwa’

pieklara gw. piekldra ‘kobieta kłódiwa, często robiąca awantury’

szczekaczka gw. śćekacka ‘kobieta gadatliwa, kłótliwa, napastliwa,dająca wyraz swemu niezadowoleniu poprzezzaczepki’

świdrak gw. śfidrdk‘kobieta wścibska, przeszywającaswoim spojrzeniem’

tetrula gw. tetrula ‘kobieta zrzędliwa,zgryźliwa

PLOTKARSTWO / GADULSTWO

bajcara gw. bdicdra ‘kobieta lubiąca rozpowiadać historie mogące komuś za­

szkodzić; plotkarka

dewotka SW gw. devotka ‘starsza kobieta, która śledzi życie osobiste innych osób; plotkara

268 Beata Ziajka

gderaczkagw. gdyracka ‘kobieta dająca wyrazswemu niezadowoleniu poprzez ciągłenarzekanie’

kumoszka SW gw. kumuoska ‘kobieta wścibska,zajmująca się plotkami’ plotkara SW gw.plotkira ‘kobieta rozpowiadająca plotki; kobieta wścibska’

rajfura SW gw. raifura ‘kobieta gadatliwa,lubiąca plotkować’

szczekaczkagw. śćekacka‘kobieta gadatliwa, kłótliwa,napastliwa, dającawyraz swemu niezadowoleniu poprzez zaczepki’

PŁACZLIWOŚĆ 7 UŻALANIE SIĘ NAD SOBĄ

buczek gw. bucek ‘człowiek (aległównie kobieta), który często płacze, jest zrzę­

dliwy’

labiedagw.lab’iyda ‘kobieta bez przerwy narzekająca; zrzęda’

płaczka SW gw. puacka ‘kobieta często plączącą zbłahego powodu’

skuczek gw. skucek ‘kobieta płaczliwa, zanudzająca otoczenie swoim narze­

kaniem’

stękaczkagw. styijkacka ‘kobietanieustannie narzekająca ślupaczka gw. ślupacka‘kobieta płacząca z bylepowodu’

WYGLĄD ZEWNĘTRZNY BUDOWA CIAŁA

OTYŁOŚĆ

beczkaSW gw. becka ‘kobieta otyła, gruba, kształtem przypominającabeczkę’ buła SW gw. buua ‘kobieta gruba, ociężała, a przez to nieskorado pracy’

krowaSWgw. krova ‘kobietaotyła,ociężała, o powolnych,niezgrabnychruchach’

krypichagw. krypixa ‘kobieta tęga, potężna’

labarucha gw. labaruxa ‘kobieta leniwa, powolna,otyła’

landziaragw. lańjara ‘kobieta potężna, wysoka i tęga, niezgrabna’

ociepa gw. uoćepa ‘kobieta otyła’

oćwiara gw. uoćfiara ‘kobieta otyła, ciężka’

słonica SW gw. suuńica ‘kobieta potężna,otyła, ociężała, niezgrabnie się poru­ szająca’

CHUDOŚĆ

drabina SW gw. drabina ‘kobieta wysoka i chuda’

glizdagw. gl’izda ‘kobieta wysoka i chuda’

Jaka ma być baba,czyli wizerunek kobiety w językowym obrazieświata... 269

igła SW gw. igua‘kobieta wysoka i chuda’

kostucha SW gw. kostuxa ‘kobieta bardzo chuda, koścista, blada patyczara gw. patycara ‘kobieta wysoka i bardzo chuda’

szczapa SW gw. ¡capa‘kobieta bardzoszczupła’ szkapa SW gw. ikapa ‘kobieta chuda, drobna’

WZROST WYSOKI

drabina SW gw. drab’ina‘kobieta wysokaichuda’ glizdagw.giizda ‘kobieta wysoka i chuda

igła SW gw. igua ‘kobietawysokai chuda’

patyczaragw. patycara ‘kobieta wysoka ibardzo chuda’

UBIÓR

dziadówkagw. jadufka ‘kobieta źle ubrana’

kicak gw.kicdk‘kobieta zaniedbana, źle ubrana’ opica gw. uopica ‘kobietaubrana wyzywająco’

wieśniaczka SW gw. ^ieśńdcka ‘kobieta ubierającasięniemodnie’

WŁOSY/FRYZURA

kłobuk gw. kuobuk ‘kobieta z dużą, natapirowaną fryzurą’

strzechaczgw. scexdc ‘kobieta o bujnych, zmierzwionych włosach’

szopa SWgw. iopa ‘kobieta o bujnej,zmierzwionej czuprynie’

[(NIE)ZGRABNOŚĆ / (NIE)KSZTAŁTNOŚĆJ

bela SWgw. bela ‘kobieta otyła, mocna’

kobyła SW gw.kuobyua‘kobietanieproporcjonalnieduża, niezgrabna’ kroma gw. kruma‘kobieta niekształtna,nieforemna’

kurzaja SW gw. kuźaia ‘kobieta oniewyraźnychcechach płciowych’ pniak SWgw.pń&k‘kobieta nieposiadającakobiecych kształtów’

270 Beata Ziajka

STOSUNEK DO PRACY LENISTWO

damulaSW gw. damula ‘kobieta wyniosła, zadbana, elegancka, która niechęt­ nie pracuje’

gnuśniaragw. gnuśńara ‘kobietaleniwa, opieszała

paniusiaSW gw. pańuśa ‘kobieta dbająca o swój wygląd, ale nieutrzymująca czystości wokółsiebie, niepracowita, wyniosła

NIEFACHOWOŚĆ / OPIESZAŁOŚĆ

bebla gw. bebla ‘kobieta niepotrafiąca dobrze gotować (gotująca beble); licha gospodyni’

dłubaczkagw.dubacka ‘kobieta wykonująca pracę opieszale’ guzdraczkagw. guzdracka ‘kobieta pracująca powoli,ślamazarnie’

młódkaSW gw. muutka ‘kobietamłoda,często niedoświadczonagospodyni’ skubaczkagw. skubacka ‘kobieta pracująca powoli’

NIEDBALOŚĆ O CZYSTOŚĆ

gizdulagw. gizdula ‘kobieta brudna, niezachowująca należytej czystości w pra­ cach tego wymagających’

gnojnica gw. gnuińica ‘kobieta brudna, zaniedbana, śmierdząca, która nie dba o czystość w pracach tego wymagających’

niechlujnica gw. ńexluińica ‘kobieta brudna,niedbająca o czystość w pracach tego wymagających’

pakośnicagw. pakuśńica ‘kobieta niechlujna, nieutrzymująca porządku w swo­

imotoczeniu’

Zebrany przeze mnie materiał leksykalnyujawnił pewien typpreferencji syste­

mu wartości i antywartościobowiązującyw wiejskiejspołeczności kulturowej. Naj­ silniejszemu wartościowaniu społecznemu są poddawane postawy moralne i spo­

łeczne (Kąś 1994: 120), one to bowiem wyznaczają ogólny zarys funkcjonowania w społeczności wiejskiej.

Jako że „tworzonyw świadomościspołecznej wizerunek członka [...] społecz­ ności [wiejskiej - przyp. Autorki] jest wizerunkiem pożądanym, oczekiwanym, a nie opisowym” (Kąś 1994:121), większość ekspresywizmów to określenia negujące, stanowiące pewne „zabezpieczenie przed upowszechnianiem się [...] negatywnie ocenianychzachowań”(Kąś 1994:121).

Jaka ma być baba, czyli wizerunek kobiety w językowym obrazie świata... 271

Utrzymaniu pożądanego porządku moralnego zagrażazwłaszcza nieprzyzwo- itośći erotyka. Jak wynika z materiału,słownictwocharakteryzujące tęsferę ludz­ kichzachowań nazywa kobiety głównie ze względuna ich sposób prowadzenia się.

Z przeprowadzonejna terenie wsi ankiety wynika,żeleksemyróżniąsięmiędzy sobą stopniem wyrażanej oceny negatywnej. Pierwszą grupę stanowią lek­ semy wyrażające lekkidystans, lekką ironięwobec danej osoby: kocica, zalotnica.

Druga grupa to leksemywyrażające wyraźną niechęć, drwinę, lekceważenie:

miłośnica, kochanica, opica. W trzeciej grupie znalazłysię leksemy wyraża­ jące potępienie, oburzenie, pogardę itp.: bączyca, gonicha, lafirynda, latawica, szla- ja, ścigaczka.Do czwartej zaliczyłam leksemy wyrażające najwyższepotępienie i obrzydzenie: bezecnica, dupodajka, flądra, kurwa, ladacznica,przespanica, suka, szmata, ściera, zdziera.

Jak można zauważyć, w kolejnych grupach liczba leksemów rośnie. Wyni­

ka z tego, że w sferze zachowań seksualnych kobietysą oceniane bardzo rygory­

stycznie. Ekspresywizmy piętnują nie tylko utrzymywanie stosunków płciowych z mężczyzną (bądź mężczyznami) niebędącym mężem, lecz również nadmierną aktywność towarzyską, zwłaszczaw godzinach nocnych.Wiążesię to z powszechną opinią, żekobieta przebywająca często pozadomem jest niemoralna. Według naj­

starszych mieszkańców wsi: baba md śe$eć v dumu/ ftedy ńe vaji ńikumu. Kobiety szykanowane są również za zbyt wyzywającystrój (opice). Nieskromny ubiór ko- notuje bowiem w pewien sposób nieprzyzwoitość i dlategokobiety noszące takie stroje są postrzegane przez społeczność wiejską jako amoralne, drażnią przecież zmysły cudzychmężów.

Z brakiem zrozumienia spotykają się także kobiety, które urodziły nieślubne dziecko (bączyce)bądź są w ciąży, gdy idą do ślubu (przespanice). Takie kobiety spotykająsię z komentarzami typu: na guovie vidnega vbźuxu Jdnek; iaksućka ńe dd/topjesegńe veźmie.

Kiedy jednak urodzą dziecko i żyją zmężem iag Buk pśykdzdu, zostaje im to za­

pomniane i stają się ponownie pełnoprawnymi członkiniami wspólnotywiejskiej.

Gorzej, jeżeli żyją natzw.kuućum uape, wtedy są określane mianem ladacznic, ko­

chanie, bezecnic.

Zdecydowanie najwięcej leksemów nazywa kobietę w jej uwarunkowaniach społecznych. Jeśli przyjmiemy za M. Pająkowską, że„liczebnośćnazw w pewnym stopniu wskazuje na system wartości” (Pająkowska 1997: 38), tookaże się, że naj­ częściej piętnowane są takie cechy zachowania kobiet, jak agresywność, dokucz- liwość, kłótliwość, plotkarstwo, gadulstwo, płaczliwość i niestateczność. Zestaw ekspresywówsłużących dowyrażania emocjonalnego stosunku względem konkret­

nych postaw wskazuje na szczególne wartościowanie społeczne z punktuwidzenia znaczenia danego zachowania dla wspólnoty Zagórza. Indywidualizm jednostkinie ma znaczenia, jeśli godziwpodstawy funkcjonowania społeczności wiejskiej, życie w tejżewspólnocie niesie bowiem ze sobąkonkretne nakazy i obowiązki.Itakna

272 Beata Ziajka

przykładnadmiernezainteresowanie sprawami bliźnich jest uważane zazjawisko bardzonegatywne, o czymmoże świadczyć pokaźnaliczba ekspresywizmów pięt­ nujących kobiece gadulstwo i kłótliwość.

O wielebardziej niepokojącaniż „babskie gadanie” jest skłonność do plotko­

wania,dokuczaniaiwścibstwa. Wśród leksemów określających osobykłótliwe,do­

kuczliwe i płaczliwe daje się zauważyć pewnązależność-otóżdominują te, które wwarstwie desygnacyjnej zawierająelementy ostrości (kosa i osawskazują na cię­ ty język osoby mówiącej), lub te, które prymarnieodnoszą się do światazwierząt, aużytenaokreślenieludzi posiadają wyłącznie negatywnekonotacje, np. szczekacz- ka,gęgula, buczek, skuczek.

System leksykalny gwary Zagórza utrwala także pewne stereotypowe sądy dotyczące wyglądu zewnętrznego. Wbrew pozorom, cechy fizyczne danej osoby wpływają na jej postrzeganie przez społeczność wiejską. Jak piszę J. Kąś, „kryte­ ria wartościowania postaw [...] są [...] zbiorowym doświadczeniemspołeczności wiejskiej, zdobywanym przez długiczas w warunkach cechujących się surowością i bezwzględnością, zagrażających wprost fizycznej egzystencji”(Kąś1994:125). Owe specyficznewarunkiżyciana wsi wpłynęłyna ugruntowanie siępewnego modelu człowieka wsi - silnego fizycznie, dobrze zbudowanego i przede wszystkim zdro­ wego.

Jednąznajbardziej szykanowanych cechwyglądu zewnętrznegojest nadmierna szczupłość. Mieszkańcy wsi boją się wiązać zosobami chudymi, bowiem - w ich przekonaniu- osoby szczupłe nie są w staniesprostać obowiązkom, jakie niesie za sobą założenie rodziny. Otowypowiedź 72-letniego mężczyzny traktująca o jego stosunku do kobiet chudych: a buouunto piez żeby na kuośći lećdu?/id mugadau / pamiyntdi xuopće że xude jefcyny ńe zagżeium ći pieżyny. Kobietę ocenia się więc w aspekcie biologicznym: musi być silna, by móc rodzićiwychowywaćdzieci. Bar­

dzo często nadmiernej szczupłości towarzyszy wysoki wzrost, który sam w sobie nie jest przezspołecznośćwiejską piętnowany, jeśli nie idziewparze z mizernym wyglądem. Wysokiwzrost, a więc„dużość” jest dla wspólnoty wiejskiej zaletą, ko- notuje bowiemsiłęfizyczną.Omężczyźniewysokim mówi się: xuob iag diimp, xuob iak śfiyca, kavau xuopa. Nie dokońcajednoznaczne konotacjeposiadają podobne porównania odnoszące się do kobiet: baba iak piec, baba iak stodoua, w niektó­

rych kontekstach mogą oznaczać kobietę otyłą i nieforemną. A taka kobieta bywa nazywana belą, kromą, pniakiem i innymi ekspresywizmami deprecjonującymi jej kobiecość. Podobnie jak nadmierna szczupłość, również otyłość bywa piętnowana.

To,coduże, często jest nieforemne i niezgrabne. „Dużość” konotuje więcbrzydotę i ociężałość, ta z kolei może być przyczyną poważnych zaniedbań w pracy. Nad­

mierna tusza ograniczaruchy,dlategokobiety otyłesą przeważnie postrzeganejako powolne, flegmatyczne.„Dużość” jest zatem zaletą, ale tylko wtedy, jeśli towarzyszy jejwitalność i energiczność.

Jaka mabyć baba, czyliwizerunek kobiety w językowym obrazie świata... 273

Na określenieludzichudych i grubych społeczność zagórska używa ekspresywi- zmów mających w warstwie desygnacyjnej takie cechy,jak cienkość - w wypadku określeń osóbszczupłych, lub„dużość”, nieforemność - dla nazwania osób otyłych.

I tak chudośćjest deprymowanaprzez pole nazwprzedmiotów (lubichwyobrażeń) cienkich lub wyschniętych: drabina,glizda, igła, kostucha, patyczara (motywowana przez patyk), szczapa, szkapa iin. do opisania otyłości służyklasa nazw przedmio­ tów lub zwierząt dużych, nieforemnych, niekształtnych:beczka,buła,krowa, ociepa, słonicai in.

Piętnowanebywają również kobietyprzywiązujące - według mieszkańców Za­

górza - zbytdużą wagę do własnego wyglądu. Ekstrawagancki strój czyuczesanie traktowane są przez społecznośćwiejską jako przejawdziwactwa. Negacja podob­ nych„udziwnień” niewynikajednak tylko ze społecznej niezgodyna odmienność.

Dbałość o swój wizerunekwymaga czasu, a czasjest wartością bardzo cenną na wsi i nie należy go marnować nazajęcia nieprzynoszące korzyści. Dlatego antytypem dobrej gospodyni jestnawsi kobieta z długimi pomalowanymi paznokciami: buo ka to takimi pazurami darade co zrobić?

Zatem ze względu na cechyfizyczne, kobiety są ocenianebardzo rygorystycz­ nie. W porównaniuz mężczyznami, odkobiet wymaga się większejdbałości o czy­

stość i higienę. Ma to związek z rolą,jakaprzypada w udziale kobiecie na wsi - rolą gospodyni. Substytutem pięknadla wiejskiej wspólnoty kulturowej jest kobieta sil­

na, zdrowa, dobrzezbudowana, o rumianej cerzei zdrowych włosach.

Niewątpliwie jednym z najważniejszychkryteriówocenyczłowieka przez miesz­

kańców wsi jestjego stosunek do pracy. Praca dla społeczności wiejskiej stanowi pewną sferę sacrum, mówi się o niej zawsze z godnością i szacunkiem. Wynika to z reguł współżycia społecznego opartych na zasadach religijnych, które stwa­ rzają potrzebę okazywaniaczci osobom pracującym. Ów szczególnystosunekdo tych osób uwidacznia sięw formachpozdrowieńtypu: śćyść Buoźe; dei Pańe Buoźe urojai itp. Pracowitość jest cechą bardzopożądaną, dlatego osoby leniwe,opieszałe i niechlujne zostają wyrzucone poza nawias społeczności wiejskiej. Pracowitości oczekuje sięwrównym stopniu odkobietiod mężczyzn,jednaktood płci pięknej wymaga się większej dbałości o czystość, cowiąże się zewspomnianą już rolą go­ spodyni. Warto również zaznaczyć, że na wsi najbardziej cenione są kobiety, któ­

re oprócz pracy zarobkowej zajmują siętakże prowadzeniem gospodarstwa rolne­

go. Dobrzewyraża to wypowiedź 79-letniej mieszkanki wsi: Jaśka topuorajipśed vyiśćym durobuoty uopoźuńjić uobeiśće / uopaćyj gavieje i ieśće du matki na dru­

gimkuincufśi ieje na roveźe / żeby ii krove vyduoiić/ buo ta matka to iuś pśećyż ńedouyźna/ apuźńi śeśypkuouomyie ilecidu robuoty.

Pracowitość stanowi więc dla wiejskiej wspólnoty kulturowej pewną normę idlatego dopiero jej brak bywanazywany. Ekspresywizmy są wymierzone przeciw­

ko tym, którzy, zasłaniając się nowoczesnościąi wysoką pozycją społeczną, prze­

274 Beata Ziajka

kreślająwielowiekowe przywiązaniedoziemi: a vijauaś tum damulke żebyfpuolu rotiiua?

Jak wynika zpowyższej analizy,w języku mieszkańców wsi został utrwalony pe­ wien ogólnie akceptowany wzorzec kobiety.Wśród analizowanych jednostekleksy­ kalnych przeważają zdecydowanie określeniawskazującenate cechy kobiety,które sąprzez społeczność wiejskąocenianenegatywnie. Funkcjonujące w gwarzemiesz­ kańców Zagórza ekspresywizmy ukazują pewien wyidealizowany obraz kobiety, odpowiadajązatem na pytanie: jaka ma być, a niejaka jestkobieta na wsi. Języko­ wy obraz kobiety zgadza się zjej stereotypowym wyobrażeniem jako gospodyni, istoty uczuciowej, zmiennej, ale iskłonnejdoplotkowania i wścibstwa. Utrwalone w gwarze jednostkileksykalne negatywnie oceniają również pewne cechy wyglądu zewnętrznego, pamiętać jednaknależy, że językowe kreowanie wizerunku kobiety zależy w dużej mierze odspołecznych wymagań stawianych jejwzwiązku z pełnio­

nymi przez nią rolami: matki, żony, gospodyni itp. Dlatego zdarza się, że niektóre leksemy, prymarnie określające walory zewnętrznekobiety, konotują pewne cechy charakteru bądź odwołują się do określonych zachowań.I tak np.oćwiara to kobie­

ta otyła, ale również ociężała i powolna. W związkuz tym oćwiarabędzie pracowała zbytwolnoiwobectego nie będzie dobrą gospodynią.

Granice między poszczególnymi klasaminie są więc ostre. Zdarza się, że tesame leksemywchodzą w obręb różnych kategorii. Dzisiejszy portret kobiety zakodowa­

ny wleksycemieszkańcówZagórza jest wynikiem nie tylko współczesnego oglądu świataprzez zbiorowość wiejską, lecztakże następstwem pewnychschematów my­ ślowych istereotypowychsądówtkwiących głęboko w ludzkiejpsychice.

Literatura

Bartmiński J., Panasiuk J., 1993, Stereotypy językowe, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX w., red. J. Bartmiński, t. 2, Wrocław, s. 363-387.

Bartmiński J., 1999, Punkt widzenia, perpektywa, językowy obraz świata, [w:] Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, Lublin, s. 103-120.

Bartmiński J„ 2001, O językowym obrazie świata Polaków końca XX wieku, [w:] Polszczyzna XX wieku. Ewolucje i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz i S. Gajda, Warszawa, s. 27-53.

Jędrzejko E., 1994, Kobieta w przysłowiach, aforyzmach i anegdotach polskich. Konotacje i ste­

reotypy, [w:] Płeć w języku i kulturze, red. J. Anusiewicz, K. Handke, Wrocław, s. 159-171, Język a kultura, t. 9.

Kąś J., 1994, Kulturowy stereotyp mężczyzny i kobiety w środowisku wiejskim (na materiale gwar orawskich), [w:] Płeć w języku i kulturze, red. J. Anusiewicz, K. Handke, Wrocław,

s. 119-130, Język a kultura, t. 9.

Jaka mabyćbaba, czyliwizerunekkobiety w językowym obrazie świata... 275

Kąś J., 2002, Wizerunek mężczyzny i kobiety w tradycyjnej społeczności wiejskiej (na materiale gwar orawskich), [w:] Rozmaitości językowe ofiarowane prof. dr. hab. Januszowi Strutyń- skiemu z okazji Jego jubileuszu, red. M. Skarżyński, M. Szpiczakowska, Kraków.

Kurek H., 1995, Przemiany językowe wsi regionu krośnieńskiego. Studium socjolingwistyczne, Kraków.

Kurek H„ 2003, Przemiany leksyki gwarowej na Podkarpaciu, Kraków.

Markowski A., 1990, Leksyka wspólna różnym odmianom polszczyzny, 1.1-2, Warszawa.

Markowski A., 1992, Polszczyzna końca XX wieku, Warszawa.

Pająkowska M., 1997, Słownictwo kociewskie a kultura ludowa, Bydgoszcz.

Pelcowa H., 1999, Przeszłość w językowym obrazie świata współczesnej wsi, [w:] Przeszłość w językowym obrazie świata, red. A. Pajdzińska, P. Krzyżanowski, Lublin, s. 253-267.

Peisert M., 1994, „On" i „ona" we współczesnej polszczyżnie potocznej, [w:] Płeć w języku i kul­

turze, red. J. Anusiewicz, K. Handke, Wrocław, s. 97-108, Język a kultura, t. 9.

Słownik języka polskiego, 2003, red. S. Dubisz, Warszawa

Tokarski R., 1993, Słownictwo jako interpretacja świata, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX w., red. J. Bartmiński, t. 2, Wrocław, s. 335-362.

Tokarski R., 1999, Językowy obraz świata w metaforach potocznych, [w:] Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, Lublin, s. 65-81.