dr Anna Kujawa Turew, dn. 25.06. 2014 r.
Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN Zakład Biologii Środowiska
Stacja Badawcza w Turwi
Turew, ul. Szkolna 4, 64-000 Kościan e-mail: ankujawa@man.poznan.pl
Dotyczy konsultacji Projektu z dnia 9 czerwca 2014 r.
Rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej grzybów w zakresie ochrony grzybów wielkoowocnikowych
Projekt rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie ochrony grzybów z dnia 9 czerwca 2014 roku odbiega z sposób znaczący od zleconego przez GDOŚ i konsultowanego w roku 2012-2013 opracowania PTOP „Salamandra” (Kepel i in. 2013
„Aktualizacja listy gatunków grzybów objętych ochroną gatunkową oraz wskazania dla ich ochrony” – wersja 2b po konsultacjach społecznych1). Opracowanie to przedstawia spójną całość, obejmującą szczegółowe aspekty ochrony grzybów oraz wspólne kryteria wypracowane przez Państwową Radę Ochrony Przyrody dla roślin, zwierząt i grzybów.
Zawiera i opiera się o jednolite kryteria wyboru gatunków do ochrony ścisłej i częściowej. Przedstawia listę 66 gatunków grzybów wielkoowocnikowych proponowanych do ochrony ścisłej i 201 gatunków do objęcia ochroną częściową. W opracowaniu tym odniesiono się do uwag, które wpłynęły po konsultacjach ze społeczeństwem, w tym – specjalistami.
Obecna treść projektu jest wypaczeniem idei ochrony przyrody, mającej na celu przede wszystkim ochronę najcenniejszych elementów przyrody Polski (także w kontekście ochrony przyrody w ramach Unii Europejskiej). Przywołane w uzasadnieniu bieżącego projektu dawne rozporządzenia, zawierające około 20-30 gatunków grzybów wielkoowocnikowych, prezentują przestarzałą koncepcję ochrony, nastawionej przede wszystkim na edukację, a nie na realną ochronę ginących gatunków.
Krokiem ku nowoczesnemu podejściu do ochrony przyrody było rozporządzenie z roku 2004, zawierające 95 gatunków grzybów objętych ochroną ścisłą i 1 – częściową, które po raz pierwszy opracowano także w oparciu o kryteria merytoryczne i analizę ich spełnienia przez poszczególne gatunki. W opracowaniach PTOP „Salamandra” (z roku 2003 i 2013)
1 Kepel A., Kujawa A., Fałtynowicz W., Zalewska A. 2013. Aktualizacja listy gatunków grzybów objętych ochroną gatunkową oraz wskazania dla ich ochrony. Wykonano na zlecenie Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, mscr. 81 ss. + tabela gatunków 22 ss., 02.08.2013 (V.2 – z uwzględnieniem wniosków z konsultacji w marcu 2013 r.). http://www.gdos.gov.pl/Articles/view/4448
rozwinięty został ten nowoczesny nurt i wypracowane zostały kryteria i podejście spójne dla wszystkich grup organizmów.
Zaznaczyć należy, że uzasadnienie obecnego projektu zawiera niedopuszczalne błędy merytoryczne, a 33 gatunki przewidziane do ochrony ścisłej i częściowej stanowią tylko niecałe 2% procent gatunków rzadkich i zagrożonych. Podane w uzasadnieniu kryteria są niespójne z tymi, według których wybierane zostały pozostałe organizmy, a gatunki ujęte w bieżącej liście gatunków chronionych nie spełniają (poza kilkoma wyjątkami) nawet tych nowych kryteriów.
Obecny kształt rozporządzenia budzi poważne wątpliwości co do obiektywnej oceny założeń rozwiązań prawnych w zakresie ochrony przyrody. W uzasadnieniu jest dużo niespójności, uproszczeń i uogólnień wprowadzających czytelnika w błąd, oraz nieprawdziwych założeń i opinii, które dodatkowo obniżają wiarygodność i rangę aktu prawnego, jakim jest rozporządzenie Ministra. Najważniejsze z nich to (kursywą treść z uzasadnienia):
Do opracowania niniejszego projektu wykorzystano również ekspertyzę pn. „Aktualizacja listy gatunków grzybów objętych ochroną gatunkową oraz wskazania dla ich ochrony” (2012 r.), opracowaną przez Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”.
Poza nielicznymi wyjątkami (ochrona strefowa grzybów zlichenizowanych) nie wykorzystano tej ekspertyzy, a wręcz przeciwnie – zupełnie wypaczono jej treść i zakres.
Zaprzepaszczono projekt, który przedstawiał spójną, przemyślaną i szczegółowo uzasadnioną całość i uwzględniał opinie z szerokich konsultacji eksperckich. Nadużyciem jest zatem cytowanie w uzasadnieniu opracowania PTOP „Salamandra”, jako źródła, na którym się oparto.
Przyporządkowanie poszczególnych gatunków grzybów do kategorii ochrony zostało przygotowane na podstawie nowo opracowanych kryteriów. Kryteria te przygotowano z uwzględnieniem przepisów ustawy, m.in. zasad udzielania ogólnych odstępstw od zakazów oraz indywidualnych derogacji od tych zakazów. Na podstawie tych kryteriów zróżnicowano ochronę gatunkową na ścisłą i częściową oraz wyróżniono gatunki wymagające ustalenia stref ochrony ich ostoi lub stanowisk. Ponadto w grupie gatunków objętych ochroną częściową wyróżniono gatunki, które mogą być pozyskiwane oraz sposoby ich pozyskiwania.
Kryteria przyjęte w niniejszym projekcie są zupełnie niezgodne z kryteriami wypracowanymi i przyjętymi przez Państwową Radę Ochrony Przyrody i przedstawionymi w opracowaniu eksperckim PTOP „Salamandra”. Tym samym nie są też spójne z tymi, które zawarte są w rozporządzeniu dotyczącym roślin i zwierząt.
I. Do kategorii ochrony ścisłej lub częściowej zakwalifikowano taksony grzybów na podstawie następujących źródeł danych:
1) baza GREJ – rejestr grzybów chronionych i zagrożonych, dostępny przez internet;
2) kryteria i wytyczne opracowane przez PTOP Salamandra w ramach dokumentu „Aktualizacja listy gatunków grzybów objętych ochroną gatunkową oraz wskazania dla ich ochrony”;
3) krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski opracowana przez profesora Władysława Wojewodę z Instytutu Szafera PAN (2003 r.);
4) opracowania badań naukowych;
5) potwierdzone obserwacje w terenie (ocena ekspercka).
II. Do kategorii ochrony częściowej, z możliwością pozyskiwania zakwalifikowano te gatunki, które spełniają kryterium pkt 2 lub 3, a ograniczone, reglamentowane i monitorowane pozyskanie może być dopuszczone przy zachowaniu właściwego stanu ochrony tego gatunku, a także (w przypadku gatunków spełniających jednocześnie kryterium pkt 3 i 5) przy zachowaniu celów przyrodniczych, dla których objęto je ochroną.
Wymienione powyżej źródła danych traktowane są jako kryteria przy omawianiu gatunków wybranych do ochrony częściowej. Tymczasem tylko punkt 2 zawiera kryteria, które jednak nie mają zastosowania w niniejszym projekcie. Nie podano także tytułów opracowań naukowych (punkt 4), a w punkcie 5 nie jest jasne o jakie obserwacje terenowe chodzi, przez kogo zastały wykonane i co miały potwierdzać. Brak też podstawowego opracowania dla grzybów workowych – „Listy krytycznej grzybów workowych” (Chmiel 2006), oraz opracowania Mułenki i in. (2008) zawierającego część gatunków grzybów tradycyjnie traktowanych jako wielkoowocnikowe, mimo, że na liście gatunków są też grzyby workowe.
Zmniejszenie liczby gatunków chronionych wynika z surowej oceny występowania grzybów na obszarze Polski oraz faktu, iż ochrona przyrody powinna być społecznie przystępna. Jest ona wtedy skuteczna, gdy jest łatwo przyswajalna i przyjazna dla obywatela.
Z powyższego fragmentu nie wynika jasno, jakie gatunki zostały poddane tej „surowej ocenie” i na podstawie jakich konkretnie źródeł. Jeśli oparto się na analizie zawartej w opracowaniu PTOP „Salamandra” i wyłonionych w niej 267 gatunkach przewidzianych do ochrony, to zupełnie niezrozumiałe jest dlaczego dokonano takiego wyboru gatunków, skoro o wielu innych wiadomo dokładnie to samo, czyli wynik „surowej oceny” powinien być identyczny, jak dla tych 33 wybranych do ochrony (patrz tabela – załącznik cytowanego opracowania).
Niejasne są także kryteria tej „surowej oceny”, a wydają się one szczególnie ważne, ponieważ w wyniku tejże oceny liczba pierwotnie wytypowanych do ochrony gatunków została drastycznie zmniejszona z 267 do 33. Nie uzasadniono też na jakiej podstawie zrezygnowano z ochrony 65 gatunków zawartych w rozporządzeniu z roku 2004. Nigdzie nie upubliczniono wyników tej oceny poszczególnych gatunków – nie można się więc do nich merytorycznie odnieść.
Osobno należy się odnieść do celu ochrony. Nadrzędnym celem ochrony jest umożliwienie przeżycia gatunkom najbardziej zagrożonym, które mogą zostać uratowane dzięki działalności człowieka. Społeczna przystępność ma wobec tego nadrzędnego celu znaczenie drugorzędne. Zaznaczyć też należy, że ochrona przyrody nie musi być „przyjazna dla obywatela”, ponieważ celem jest ochrona zagrożonego gatunku nawet kosztem „dyskomfortu obywatela”. Natomiast niewątpliwie ochrona przyrody może wspomagać budowanie postawy odpowiedzialności obywatela za środowisko przyrodnicze, którego elementem żywym jest sam człowiek. Opinie zaprezentowane w obecnym projekcie rozporządzenia dalekie są od nowoczesnego i merytorycznego podejścia do ochrony przyrody. Rozporządzenie wydaje się raczej odzwierciedlać partykularne interesy określonych grup zawodowych, co jest niedopuszczalne w dokumencie tego typu.
Nieakceptowalne jest włączanie na listy każdego gatunku, który ma przynajmniej jedno stanowisko w kraju, co powoduje ich rozrośnięcie się do znaczących rozmiarów. Istotą nowelizacji rozporządzenia jest więc przemyślany wybór najcenniejszych gatunków. W przeciwnym razie doprowadziłoby to do sytuacji, w której ochrona grzybów nie byłaby realizowana.
Zdania te w ogóle trudno zrozumieć. Zapewne chodzi o to, że występowanie gatunku na jednym stanowisku w Polsce nie może być jedynym kryterium kwalifikującym gatunek do ochrony. Jest to oczywiste i takie podejście prezentowane było też w opracowaniu PTOP
„Salamandra”. Gdyby na listach gatunków chronionych umieścić tylko gatunki znane
z zaledwie jednego stanowiska w Polsce, lista obejmowałaby około 900 gatunków. Nie jest jasne, na podstawie jakich kryteriów wybrano gatunki umieszczone w proponowanej obecnie drastycznie krótkiej liście, skoro jest jeszcze wiele gatunków o dokładnie takiej samej charakterystyce występowania i zagrożenia.
Nie bez znaczenia pozostaje fakt, iż stan środowiska w ostatnich latach znacząco się poprawił.
Zdanie to nie jest zgodne ze stanem faktycznym. Stan środowiska jest dynamiczny.
Dla wielu gatunków podstawowym zagrożeniem jest przekształcanie i ubywanie siedlisk (gatunki muraw kserotermicznych, torfowisk, łąk – w tym nienawożonych łąk górskich, pastwisk). Dla wielu gatunków ważnym zagrożeniem jest postępująca urbanizacja, w wyniku której zanikają siedliska ze stanowiskami grzybów chronionych. Dlatego ważne jest objęcie ochroną gatunków najwrażliwszych na zmiany w środowisku powodowane przez człowieka (antropofobnych).
Gospodarka leśna stała się gospodarką wielofunkcyjną. Podejście ekologiczne stało się równie ważne, co ekonomiczne. Na podstawie art. 30 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz. U. z 2011 r. Nr 12, poz. 59, z późn. zm.) w lasach zabrania się niszczenia grzybów i grzybni (wszystkich, nawet tych pospolitych).
Jest to istotne z uwagi na to, iż znakomita większość gatunków grzybów rośnie w lasach.
Mimo, że tak, jak piszą Autorzy uzasadnienia, grzyby nie rosną tylko w lasach, to przedstawiona lista nie uwzględnia tego. W propozycji PTOP „Salamandra” ujęte było odpowiednio szerokie spektrum gatunków leśnych i nieleśnych. W liście z projektu rozporządzenia brak jest gatunków rosnących w ważnych, zanikających, bądź szczególnie wrażliwych na działalność człowieka siedliskach (np. torfowiskach, murawach, ubogich łąkach górskich). Obecny projekt rozporządzenia umożliwia też prowadzenie gospodarki leśnej i niszczenie siedlisk grzybów nawet w stosunku do większości gatunków z tej drastycznie krótkiej listy. Doprowadzi to do znacznego obniżenia rangi ochrony i nie zabezpiecza w żaden sposób dalszej egzystencji tych gatunków.
Krótsze listy gatunków chronionych są zatem powrotem do rozwiązań z poprzednich rozporządzeń dotyczących ochrony gatunkowej grzybów, tj. z roku 1983 (20 gatunków), z 1995 (23 gatunki), z 2001 (23 gatunki).
Krótsze listy gatunków, nie będące efektem poprawy stanu populacji wyłączanych spod prawnej opieki taksonów, są krokiem wstecz. Powodują degradację idei ochrony gatunkowej, skutkują wytrąceniem prawnych narzędzi, będących podstawą działań wobec stanowiska gatunku skrajnie zagrożonego, lub będącego gatunkiem parasolowym dla innych rzadkich gatunków bądź siedlisk. Nieprawdą jest, że rozporządzenia z lat 1995 i 2001 miały krótsze listy gatunków, bowiem ochroną częściową były objęte WSZYSTKIE gatunki grzybów wielkoowocnikowych nie wymienione na liście gatunków objętych ochroną ścisłą.
Istotne jest również, że występowanie grzybów, rozumiane jako liczebność i stabilność stanowisk, oparte jest głównie na obserwacji owocników, a nie grzybni. Brak spostrzeżeń gatunku jest związany z warunkami niesprzyjającymi owocnikowaniu, a nie faktycznym niewstępowaniem grzybni. Interpretowanie zagrożenia gatunku w oparciu o powyższą przesłankę nie jest zatem do końca właściwe i prowadzi do błędnych wniosków dotyczących ochrony.
Nie ma lepszej metody oceny występowania gatunku możliwej do zastosowania w skali kraju i nie ma podstaw dla podważenia roli tej metody w ocenie zasobów populacyjnych danego taksonu. W przypadku większości gatunków, tworzenie owocników jest przejawem dobrej kondycji grzybni. Tworzenie owocników zapewnia rekombinację genetyczną, a więc w pewnym zakresie warunkuje plastyczne przystosowywanie się do zmian środowiska, a jednocześnie umożliwia dyspersję gatunku i możliwość kolonizowania nowych siedlisk. Ocena zagrożenia gatunku na podstawie obserwacji owocników jest powszechnie przyjęta i stanowi podstawę do ocen zagrożenia według kategorii IUCN, stosowaną na całym świecie.
Mając na uwadze powyższe, do oceny aktualnych załączników do rozporządzenia, zastosowano następujące kryteria:
1) gatunek rodzimy;
2) gatunek historycznie liczny;
3) gatunek, który na wskutek gospodarczej działalności człowieka stał się zagrożony;
4) gatunek endemiczny o słabo poznanej biologii.
Pierwsze trzy kryteria muszą wystąpić łącznie, aby gatunek mógł zostać zaproponowany do ochrony.
Żaden z gatunków proponowanych w projekcie nie spełnia pierwszych 3 kryteriów, ponieważ nie ma dobrych historycznych danych, na podstawie których można by sądzić, że któryś z 33 wymienionych gatunków był kiedyś liczny. Kryteria te są zupełnie nie wystarczające do oceny zagrożenia i możliwości ochrony gatunków i daleko odbiegają od eksperckich kryteriów wypracowanych przez PROP i stosowanych przez PTOP
„Salamandra”. Nie podano, kto te kryteria wymyślił, kto je stosował. Nie opublikowano analizy – w jaki sposób poszczególne gatunki spełniają te kryteria. Oznacza to powrót to tworzenia listy gatunków chronionych w sposób całkowicie zakulisowy przez anonimowego eksperta.
W projekcie zrezygnowano ze stosowanego obecnie rozwiązania, polegającego na włączeniu pod ochronę całych rodzajów (genus). Gatunki chronione muszą być numeratywnie wyliczone. Pozwoli to uniknąć ochrony grzybów obcych i inwazyjnych, gdyby pojawiły się na terenie Polski, i skupić się na ochronie tylko gatunków rodzimych.
Wszystkie rodzaje zawierają gatunki zarówno rzadkie, jak i pospolicie spotykane, których ochrona nie znajduje uzasadnienia. W projekcie jedynie rodzaje soplówka (Hericium) i siedzuń (Sparassis) są reprezentowane przez wybrane gatunki, przewidziane do ochrony częściowej. Pozostałe pięć rodzajów, ze względu na liczne i potwierdzone stanowiska wyłączono spod ochrony.
Numeratywne wyliczenie gatunków jest słusznym krokiem, natomiast wyłączenie całych rodzajów jest błędem z uwagi na występowanie w ich obrębie gatunków skrajnie rzadkich (np. w rodzajach Sarcodon, Geastrum, Tulostoma, Hydnellum).
W drodze konsultacji wewnątrzresortowych, listy gatunków powstałe w wyniku powyższych kryteriów zostały poddane ocenie krytycznej. Dokonano zmian stanowiących odstępstwa od omówionych kryteriów w wyniku otrzymanych uwag fachowych i ekspertyz mykologiczno-lichenologicznych.
Odstępstwa te stanowią więc racjonalizację zapisów na bazie szczegółowej oceny eksperckiej, historycznych ocen porównawczych, analiz szczegółowych gatunków lub innych uwarunkowań.
Oceny eksperckie, na które powołano się w uzasadnieniu, powinny być jawne i dostępne do wglądu. Tylko w takim wypadku możliwa jest merytoryczna dyskusja teraz i w przyszłości nad listą gatunków chronionych i zakresem ochrony (w tym zakresu zakazów i odstępstw od nich). Brak możliwości zapoznania się z tymi ocenami czyni dyskusję
niemożliwą, i podważa wiarygodność uzasadnienia. Obecnie odnosi się wrażenie, że podstawowym kryterium, które stosowano, są „inne uwarunkowania”.
Zakazy proponowane do wprowadzenia dla gatunków grzybów oraz odstępstwa od tych zakazów
I. Zakazy:
1) zakaz umyślnego niszczenia oraz zakaz umyślnego zrywania lub uszkadzania – wprowadzono je, aby nie dopuścić do zniszczenia lub pogorszenia stanu stanowisk grzybów (§ 6 ust. 1 pkt 1 i 2 oraz ust. 2 pkt 1 i 2 projektu rozporządzenia);
Zapis ten w odniesieniu do grzybów wielkoowocnikowych powinien być wprowadzony jedynie dla trufli wgłębionej i pniarka lekarskiego, których zbiór także w małych, niekomercyjnych ilościach powinien być zakazany. Nie powinien natomiast dotyczyć fragmentów plech lub owocników oraz owocników w liczbie niezbędnej do identyfikacji pozostałych gatunków zebranych w celach naukowych, edukacyjnych i w ramach wykonywanych ocen eksperckich (ocen oddziaływania na środowisko, ocen do planów ochrony obszarów przyrodniczo cennych). W przypadku grzybów wielkoowocnikowych, podobnie jak to regulowały rozporządzenia z roku 1995 i 2001 – można rozważyć dozwolenie zbioru owocników do niekomercyjnych celów kulinarnych (na własne potrzeby) – zwłaszcza w odniesieniu go gatunków objętych ochroną częściową. Skutkowałoby to odpowiednimi zmianami także w odniesieniu do zakazów posiadania i przetrzymywania.
2) zakaz niszczenia ich siedlisk jest zakazem kluczowym dla ochrony gatunkowej grzybów i zaproponowano wprowadzenie go w odniesieniu do dziko występujących grzybów gatunków objętych ochroną ścisłą i częściową.
Należy zaznaczyć, że spod ochrony wyłączono większość gatunków grzybów rosnących w Polsce przede wszystkim na takich siedliskach antropogennych jak przydroża, przychacia, śmietniska, tereny ogrodów, skwerów i boisk, których ochrona nie byłaby racjonalna (§ 6 ust. 1 pkt 3 i ust. 2 pkt 3 projektu rozporządzenia);
Zapis zasadny
3) zakaz pozyskiwania lub zbioru – zakaz zbioru zaproponowano w odniesieniu do wszystkich dziko występujących grzybów należących do gatunków objętych ochroną ścisłą oraz częściową. Przy przygotowywaniu projektu wzięto pod uwagę, że również niektóre gatunki grzybów wielkoowocnikowych wyznaczone do ochrony posiadają właściwości kulinarne, m.in.: borowik żółtobrązowy podgatunek królewski, dwupierścieniak cesarski, borowiczak dęty, ozorek dębowy, poroblaszek żółtoczerwony, siatkoblaszek maczugowaty, soplówkowate, siedzuń dębowy, żagwica listkowata, żagiew wielogłowa czy smardzowate. Jednak mając na uwadze, że są to gatunki zagrożone w skali kraju, zbiór ich owocników mógłby negatywnie wpłynąć na ich populacje w kolejnych latach, a także utrudniłby odnajdywanie ewentualnych nowych stanowisk gatunków. Dodatkowo, w przypadku trufli wgłębionej, zbiór jej owocników do celów konsumpcyjnych wiąże się z poważną ingerencją w siedlisko, co przy pojedynczych i niewielkich stanowiskach tego gatunku w Polsce może stanowić zagrożenie dla gatunku w naszym kraju.
Zakaz pozyskiwania (tj. zbioru grzybów gatunków chronionych lub ich części ze stanowisk naturalnych do celów gospodarczych, zgodnie z definicją określoną w art. 5 pkt 15 lit. a ustawy) zaproponowano do wprowadzenia w stosunku do wszystkich dziko występujących grzybów gatunków proponowanych do ochrony (§ 6 ust. 1 pkt 4 oraz ust. 2 pkt 4 projektu rozporządzenia). Zbiór do celów gospodarczych może stanowić zagrożenie dla tych gatunków grzybów, ponieważ może mieć charakter ciągły o skali przemysłowej;
W uzasadnieniu wymieniono gatunki (wyróżnione czcionką pogrubioną), których nie ma na liście gatunków proponowanych do ochrony!!! Zakaz zbioru nie powinien obejmować zbioru fragmentów plech lub owocników oraz owocników w liczbie niezbędnej do identyfikacji w celach naukowych, edukacyjnych i w ramach wykonywanych ocen eksperckich (ocen oddziaływania na środowisko, ocen do
planów ochrony obszarów przyrodniczo cennych). Zakaz zbioru powinien dotyczyć jedynie trufli wgłębionej oraz pniarka lekarskiego. Natomiast zakaz pozyskiwania powinien obejmować wszystkie gatunki chronione (w połączeniu z zakazem komercyjnego obrotu i eksportu – gdyż tylko wówczas jest egzekwowalny).
4) zakaz przetrzymywania lub posiadania okazów gatunków zaproponowano do wprowadzenia w stosunku do wszystkich dziko występujących grzybów należących do gatunków zaproponowanych do objęcia ochroną ścisłą (§ 6 ust. 1 pkt 5 projektu rozporządzenia). Ze względu na ich stan zagrożenia w środowisku przyrodniczym istnieje potrzeba kontroli ich przetrzymywania oraz obrotu handlowego. W przypadku dziko występujących grzybów gatunków zaproponowanych do objęcia ochroną częściową uznano, że wystarczającym narzędziem kontroli będzie wprowadzenie zakazów ich zbioru i pozyskiwania, czyli czynności mających bezpośredni wpływ na wielkość ich dziko występujących populacji. Natomiast wykonywanie czynności dotyczących okazów już zebranych lub pozyskanych ze środowiska przyrodniczego nie wymaga wprowadzenia ograniczeń prawnych. Nie wprowadzano również zakazu przetrzymywania lub posiadania w stosunku do grzybów innych niż dziko występujące. Uprawa grzybów jest zjawiskiem marginalnym i pozostaje bez wpływu na dziko występujące populacje grzybów, tym samym również przetrzymywanie grzybów pochodzących z hodowli nie wymaga wprowadzenia ograniczeń prawnych;
Zakaz ten dopuszczalny jedynie w przypadku udokumentowanych badań naukowych nie skutkujących zmniejszeniem wielkości lokalnych populacji powinien być wprowadzony jedynie dla trufli wgłębionej i pniarka lekarskiego, których zbiór powinien być zakazany.
Natomiast w odniesieniu do pozostałych gatunków nie powinien dotyczyć fragmentów plech lub owocników oraz owocników w liczbie niezbędnej do identyfikacji) zebranych w celach naukowych, edukacyjnych i w ramach wykonywanych ocen eksperckich (ocen oddziaływania na środowisko, ocen do planów ochrony obszarów przyrodniczo cennych). Można by go także wyłączyć w odniesieniu do gatunków, dla których by dopuszczono zbiór owocników do niekomercyjnych celów komercyjnych (w przypadku powrotu do szerokiej listy gatunków objętych ochroną częściową, ukierunkowaną głównie na ochronę siedlisk).
5) zakaz zbywania, oferowania do sprzedaży, wymiany lub darowizny proponuje się wprowadzić w odniesieniu do gatunków dziko występujących grzybów przewidzianych do objęcia ochroną ścisłą (§ 6 ust. 1 pkt 6 projektu rozporządzenia). Uznano że obrót gatunkami zagrożonymi wyginięciem powinien podlegać stosownej kontroli, aby ograniczyć do minimum niszczenie stanowisk w środowisku przyrodniczym, w celu sprzedaży przedmiotowych grzybów;
Zakaz ten nie powinien dotyczyć wymiany lub darowizny fragmentów plech lub owocników oraz owocników w liczbie niezbędnej do identyfikacji gatunków grzybów chronionych (oprócz trufli wgłębionej i pniarka lekarskiego) zebranych w celach naukowych, edukacyjnych i w ramach wykonywanych ocen eksperckich (ocen oddziaływania na środowisko, ocen do planów ochrony obszarów przyrodniczo cennych).
Jednocześnie wprowadzenie zakazu pozyskiwania, bez zakazu sprzedaży i oferowania do sprzedaży, oznacza w praktyce akceptację łamania prawa w odniesieniu do gatunków objętych ochroną częściową. Sam zbiór (nieodróżnialny w terenie od pozyskiwania – czyli zbioru do celów gospodarczych) jest czynnością trudno wykrywalną. Stąd podstawowym narzędziem umożliwiającym ściganie pozyskiwania jest wprowadzanie zakazu obrotu komercyjnego, który z natury jest długotrwały i musi być prowadzony bardziej lub mniej jawnie.
6) zakaz wwożenia z zagranicy lub wywożenia poza granicę państwa wprowadzono w stosunku do okazów dziko występujących grzybów gatunków zaproponowanych do objęcia ochroną ścisłą (§ 6 ust. 1 pkt 7 projektu rozporządzenia). Tym samym, w przypadku tych gatunków, wejście w posiadanie ich okazów poprzez ich wwóz
do kraju będzie wymagać uzyskania zezwolenia. Zasadne jest również wprowadzenie zakazu wywozu okazów gatunków objętych ochroną ścisłą. Dodatkowa kontrola na granicy może zapobiec nielegalnemu pozyskiwaniu grzybów w celu sprzedaży za granicą;
Wwożenie zza granicy owocników gatunków zagrożonych w Polsce może wpłynąć tylko pozytywnie na zasilenie polskiej populacji tych gatunków! Zakaz wwożenia jest więc zakazem działającym na szkodę gatunków chronionych.
7) zakaz umyślnego przemieszczania w środowisku przyrodniczym oraz umyślnego wprowadzania do środowiska przyrodniczego zaproponowano do wprowadzenia w odniesieniu do wszystkich gatunków (§ 6 ust. 1 pkt 8 i 9 oraz ust. 2 pkt 5 i 6 projektu rozporządzenia). Warunki przemieszczania w środowisku przyrodniczym (np. na stanowisko zastępcze) i wprowadzanie do środowiska (np. w ramach restytucji gatunku), powinny być określone w zezwoleniu z zakresu ochrony gatunkowej. Czynności te mogą powodować zubożenie zróżnicowania genetycznego gatunków lub w przypadku niewłaściwego siedliska – mogą doprowadzić do ich obumarcia. Zakaz ten wprowadzono także w stosunku do grzybów innych niż dziko występujące, w celu ochrony różnorodności genetycznej gatunków (§ 6 ust. 3 projektu rozporządzenia).
Zapis zasadny
W projekcie nie wprowadzono natomiast:
1) zakazu niszczenia ostoi gatunków chronionych. Zgodnie z art. 5 pkt 12 ustawy „ostoją” jest miejsce o warunkach sprzyjających egzystencji roślin, zwierząt lub grzybów zagrożonych wyginięciem lub rzadkich gatunków. Wobec czego są to zarówno miejsca obecnie zasiedlone lub te, które mogą być zasiedlone w przyszłości (potencjalne siedliska). Wprowadzanie zakazu niszczenia ostoi gatunków chronionych byłoby trudne do przestrzegania i egzekucji, ponieważ tylko strefy ochrony określają ich granice jednoznacznie. W innych przypadkach można by uznać, że każdy las czy łąka o określonych cechach w pobliżu stanowisk gatunków chronionych byłyby objęte ochroną;
Zakaz ten powinien być utrzymany. Z definicji zawartej w art. 5 pkt 12 ustawy o ochronie przyrody wynika, że termin ten jest zarezerwowany wyłącznie dla gatunków zagrożonych wyginięciem lub rzadkich. Termin ten ma szersze znaczenie niż siedlisko gatunku (w ujęciu terytorialnym) oraz w rozumieniu ustawowym dotyczy zarówno roślin, zwierząt i grzybów. Dopóki nie zostanie precyzyjniej uściślony powinien być rozumiany jako obszar szerszy niż siedlisko (=stanowisko gatunku = np. drzewo – żywiciel żagwicy listkowatej). To obszar o warunkach sprzyjających egzystencji zagrożonych wyginięciem gatunków, na którym te gatunki zostały stwierdzone. Każdy z tych gatunków wymaga innych warunków (indywidualnie ściśle określonych), których nie da się łącznie opisać w ustawie.
Zasadne jest utrzymanie zakazu niszczenia ostoi, bowiem najczęściej tylko takie działanie daje możliwość przetrwania gatunkowi chronionemu.
2) zakazu dokonywania zmian stosunków wodnych, stosowania środków chemicznych, niszczenia ściółki leśnej lub niszczenia gleby w ostojach. Wprowadzanie zakazu wykonywania niektórych czynności w ostojach gatunków chronionych byłoby trudne do przestrzegania i egzekucji, ponieważ tylko strefy ochrony określają ich granice jednoznacznie. W innych przypadkach można by uznać, że każde miejsce o warunkach sprzyjających egzystencji tych gatunków np. las czy łąka o określonych cechach w pobliżu stanowisk gatunków chronionych byłoby objęta ochroną. Ponadto proponowany zakaz niszczenia siedlisk, zawiera już w sobie zakaz pogarszania stanu siedlisk np. poprzez zmianę stosunków wodnych;
W przekonaniu wielu praktyków ochrony przyrody pozostawienie tego dodatkowego zakazu jest uzasadnione. Uzupełnia on bardzo ogólny i nieprecyzyjny zakaz niszczenia siedlisk. Wskazane byłoby jednak jego uszczegółowienie, np. poprzez zaznaczenie, że nie dotyczy środków chemicznych nie mających wpływu na chroniony gatunek (np. opryski przeciw gradacjom owadów na stanowiskach chronionych grzybów).
3) zakazu hodowli w stosunku do żadnego gatunku grzybów, w tym gatunków zlichenizowanych, gdyż ich uprawa jest zjawiskiem marginalnym i nie powoduje zagrożenia, a w kilku wypadkach (np. grzybów wykorzystywanych w medycynie – lakownica żółtawa, soplówka jeżowata) sprzyja ochronie stanowisk grzybów dziko rosnących;
Rezygnacja zasadna
4) zakazu zbywania, oferowania do sprzedaży, wymiany lub darowizny w przypadku gatunków grzybów proponowanych do objęcia ochroną częściową, z uwagi na wystarczającą ich ochronę przez zakaz ich zbioru i pozyskiwania ze stanu dzikiego oraz w stosunku do grzybów innych niż dziko występujące, ponieważ obrót grzybami pochodzącymi z uprawy nie stanowi zagrożenia dla dziko występujących populacji chronionych gatunków grzybów;
Zakaz ten powinien być jednolity dla gatunków objętych ochroną częściową i ścisłą.
Zaproponowane rozwiązanie oznacza w praktyce dopuszczenie handlu nielegalnie pozyskiwanymi grzybami objętymi ochroną częściową (dotyczy to zarówno grzybów wielkoowocnikowych, jak i zlichenizowanych).
5) zakazu transportu grzybów, bowiem czynność ta nie stanowi zagrożenia dla populacji dziko występujących grzybów. Uznano, że w przypadku gatunków zaproponowanych do objęcia ochroną ścisłą, wprowadzenie zakazu przetrzymywania oraz zbywania, oferowania do sprzedaży, wymiany lub darowizny okazów stanowić będzie wystarczające narzędzie ochrony gatunków;
Zakaz ten zawiera się w zakazie przetrzymywania, więc usunięcie jego jest zasadne.
6) zakazu wwożenia z zagranicy lub wywożenia poza granicę państwa w przypadku gatunków grzybów proponowanych do objęcia ochroną częściową, bowiem wystarczające dla ich ochrony jest wprowadzenie ograniczeń co do ich zbioru i pozyskiwania ze stanu dzikiego.
Zakaz ten powinien być ograniczony do wywożenia za granicę i utrzymany dla wszystkich gatunków chronionych poza tymi, które zebrano na podstawie stosownych zezwoleń oraz zebranych w celach naukowych, edukacyjnych i w ramach wykonywanych ocen eksperckich (ocen oddziaływania na środowisko, ocen do planów ochrony obszarów przyrodniczo cennych).
II. Odstępstwa od zakazów
Dla niektórych gatunków grzybów dziko występujących, oznaczonych w załącznikach do projektu rozporządzenia symbolem (1), wprowadzono odstępstwo od zakazu ich niszczenia, niszczenia ich siedlisk w przypadku wykonywania czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej lub leśnej, jeżeli technologia prac uniemożliwia przestrzeganie zakazów (§ 7 ust. 2 projektu rozporządzenia). Przy wyborze gatunków podlegających temu wyłączeniu kierowano się stanem zagrożenia i liczebnością gatunku w kraju. W rezultacie nie wprowadzono tego odstępstwa dla gatunków znanych z pojedynczych stanowisk, jak również uznanych za wymarłe lub krytycznie zagrożone. Ponadto odstępstwa tego nie wprowadzono dla gatunków rosnących na skałach, martwym drewnie, w borach bagiennych czy torfowiskach. W przypadku podania w opracowaniu Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody „Salamandra” dwóch kategorii zagrożenia dla gatunku (tj. według czerwonych list z 2006 r. oraz aktualnych danych eksperta) pod uwagę wzięto ocenę ekspercką, która oparta jest na podstawie nowszych danych na temat rozmieszczenia gatunku w Polsce.
Zdumiewająca jest zmiana znaczenia oznakowania (1) w stosunku do funkcjonującego w obowiązujących rozporządzeniach. Teraz zapis ten nie ogranicza, lecz dopuszcza zniszczenie okazu i jego siedliska w trakcie realizacji racjonalnej gospodarki leśnej. W projektach pozostałych dwóch rozporządzeń (dot. ochrony gatunkowej roślin i zwierząt) pozostawiono dotychczasowe rozwiązanie. Będzie to powodowało zupełnie niepotrzebną niespójność i tak już bardzo skomplikowanych przepisów. Przede wszystkim
jednak całkowicie nie do przyjęcia jest liczba i dobór gatunków (zdecydowana większość – nawet bardzo zagrożone), w stosunku do których to zwolnienie z zakazu zaproponowano!
"(1) - gatunki, dla których stosuje się odstępstwo od zakazu ich niszczenia, niszczenia ich siedlisk w przypadku wykonywania czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej lub leśnej, jeżeli technologia prac uniemożliwia przestrzeganie zakazów"
Bardzo poważnym osłabieniem ochrony jest zaproponowanie tego odstępstwa dla 31 gatunków grzybów wielkoowocnikowych. Drastycznie krótka lista gatunków chronionych w połączeniu z tym odstępstwem powoduje, że formalnie i zgodnie z prawem będzie każde zniszczenie stanowiska tych gatunków w ramach każdej, a zatem także racjonalnej gospodarki leśnej. W tej postaci zapis ten powoduje brak realnej ochrony nawet tych nielicznych gatunków na obszarach leśnych podlegających racjonalnej gospodarce leśnej. Przy tak ograniczonej liczbie gatunków grzybów wielkoowocnikowych żaden z nich nie powinien być objęty tym odstępstwem.
Jeśli odstępstwo byłoby utrzymane dla niektórych gatunków to powinno brzmieć: ”….
“...nie dotyczą wykonywania czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki leśnej, jeżeli technologia prac uniemożliwia przestrzeganie zakazów, a brak jest rozwiązań alternatywnych i planowane czynności nie będą szkodliwe dla zachowania we właściwym stanie ochrony dziko występujących populacji chronionych gatunków grzybów”. Takie brzmienie wynika wprost z art. 51 ust. 2 ustawy. Skrócenie tego zapisu jest sprzeczne z ustawą – bowiem część działań w ramach gospodarki leśnej może nie spełniać warunku braku szkodliwości dla zachowania właściwego stanu ochrony gatunku.
Konsekwentnie w stosunku do rozporządzenia dotyczącego roślin, powinien być wprowadzony zapis wskazujący gatunki, w stosunku do których powinna być wykonywana ochrona czynna.
W odniesieniu do niektórych gatunków, które mogą być w sposób powszechny wykorzystywane w celach farmaceutycznych czy spożywczych, zaproponowano odstępstwo dotyczące ich pozyskiwania, obejmujące zwolnienie z obowiązku uzyskiwania zezwolenia na ich przetrzymywanie, sprzedaż oraz inne czynności związane z ich obrotem - w przypadku uzyskania zezwolenia na ich pozyskiwanie. Ponadto określono sposoby pozyskiwania tych gatunków (załącznik nr 3 projektu rozporządzenia). Odstępstwo dotyczące pozyskiwania grzybów wprowadzono w stosunku do: lakownicy żółtawej, błyskoporka podkorowego (włóknouszka ukośnego), smardzy: stożkowatego, grubonogiego, wyniosłego, jadalnego i półwolnego oraz płucnicy islandzkiej. Populacje tych gatunków są stosunkowo liczne i stabilne w kraju, jednak ich niekontrolowane pozyskiwanie na skalę przemysłową mogłoby doprowadzić się do zniszczenia ich siedlisk i spadku liczebności.
Wśród gatunków, które mogą być pozyskiwane, zaproponowano pniarka lekarskiego.
Gatunek ten znany jest z 5 stanowisk w Polsce, a jego populacja w stanie dzikim szacowana jest na niewiele ponad 10 wieloletnich owocników. Gatunek ten, wymagający do swojego rozwoju dojrzałych drzewostanów modrzewiowych powinien być bezwzględnie objęty ochroną ścisłą, z niedopuszczeniem zbioru i pozyskiwania owocników oraz z zakazem stosowania jakichkolwiek odstępstw w ramach gospodarki leśnej.
W przypadku okazów gatunków grzybów, które zostały wwiezione do kraju na podstawie zezwolenia zaproponowano odstępstwo od zakazów dotyczących ich obrotu i przetrzymywania (§ 7 ust. 1 projektu rozporządzenia). W ten sposób nie będą wymagane dodatkowe zezwolenia, poza zezwoleniem na wwóz okazów do kraju.
Wwóz do kraju powinien być dozwolony bez zezwoleń.
