Kamil Frąckowiak
Karnoprawne aspekty ochrony
tajemnicy adwokackiej
Studia Prawnoustrojowe nr 10, 79-84
2009
K am il F r ą c k o w ia k
K a te d ra P o stę p o w an ia K arn ego M ateria ln eg o U n iw e rs y te t W a rm iń sk o -M azu rsk i w O lsztynie
K a rn op raw n e a sp e k ty o ch ro n y
ta je m n icy a d w o k a ck iej
1. T a jem n ica a d w o k a c k a ja k o p r z ed m io t
o c h r o n y k a rn o m a te ria ln ej
P ow szechnie p rzy jm u je się, że zaw ód a d w o k a ta je s t zaw odem z a u fa n ia publicznego. Zgodnie z a r t. 17 u st. 1 K o n sty tu cji R P z 1997 r.1 „w drodze u s ta w y m o żn a tw orzyć sam o rz ąd y zaw odow e, re p re z e n tu ją c e osoby w y k o n u ją c e zaw ody z a u fa n ia publicznego i sp ra w u jące pieczę n a d n ależ y ty m w yko n y w a n ie m ty ch zaw odów w g ra n ic a c h in te re s u publicznego i d la jego ochro n y ”. Z b rz m ie n ia a r ty k u łu w y n ik a za te m , że zaw odem z a u fa n ia publicznego z pew nością j e s t ta k i zaw ód, k tó ry w drodze u sta w y zo stał zo rg anizow any za z a sa d a c h sa m o rz ą d u zawodowego. N a d to zaw odem z a u fa n ia publicznego je s t tylko ta k i zaw ód, k tó re m u u staw o d a w ca pow ierzył sp ra w o w an ie pieczy n a d n a le ż y ty m jego w y konyw an iem w g ra n ic a c h in te re s u publicznego i d la jego ochrony. T ak więc to w łaśn ie u staw o d a w ca, b io rąc pod u w ag ę u n o rm o w a n ia z a w a rte w K o n sty tu cji RP, tw orzy o k reślo n y zaw ód z a u fa n ia publicznego. D oniosłość czynności zaw odow ych dokony w an ych p rzez ad w o katów spow odo w ała, że w ła śn ie u staw o d a w ca n a d a ł m .in. ad w o k ato m owe cechy zaw odu z a u fa n ia publicznego.
W w y ro k u z d n ia 18 lutego 2004 r. T ry b u n a ł K o n sty tu cy jn y z a a k c e n to w ał, że piecza sam o rząd ó w p raw n iczy ch zaw odów z a u fa n ia publicznego s p r a w ow ana być w in n a w „g ran icach in te re s u publicznego i d la jego o chrony”. P o n ad to w sk azał, iż „w lite r a tu r z e i w orzecznictw ie p o d k re śla się, że u słu g i p raw n icze s ą u słu g a m i w yższego rzęd u . D lateg o t a sfe ra akty w n o ści w ydzie la n a je s t spod ogólnych z a sa d p ro w a d zen ia d ziałaln o ści gospodarczej w P o l sce, a re p re z e n tu ją c e te zaw ody k o rpo racje n a le ż ą do g ru p y sam o rządó w
80 Kam il Frąckowiak
zaw odow ych zrzeszających osoby w ykonujące zaw ód z a u fa n ia publicznego, re g u lo w an y ch a r t. 17 u st. 1 K o n sty tu cji”2 .
O znacza to, że ad w o k at o trzy m a ł od p a ń s tw a polskiego w iele u p ra w n ie ń , ale jed n o cześn ie spoczyw a n a n im w iele obowiązków. Zgodnie z a rt. 1 u sta w y P raw o o ad w o k atu rze z d n ia 26 m a ja 1982 r.3 p olska a d w o k a tu ra pow ołana zo stała do u d z ie la n ia pomocy praw n ej, w sp ó łd ziałan ia w ochronie p ra w i wol ności obyw atelskich oraz w k sz ta łto w a n iu i stoso w an iu p ra w a, zaś ad w o k at w w y k o n y w an iu sw oich obow iązków zaw odow ych podlega je d y n ie u staw om .
Szczególne znaczen ie m a obow iązek za ch o w a n ia ta je m n ic y p rzez osoby w ykonujące zaw ód zw iązan y z z a u fa n ie m p ublicznym , gdyż tego ro d z aju d ziałaln o ść w iąże się z u zy sk iw a n ie m inform acji w ażn y ch d la poszczególnych osób o raz d la in te r e s u społecznego. W sk a zan y obow iązek ok reślo n y zo stał w a rt. 6 u s ta w y P raw o o ad w o k a tu rz e , k tó ry stan o w i, iż:
„1. A dw okat obow iązany je s t zachow ać w tajem n icy w szystko, o czym dow iedział się w zw iązk u z u d z ie la n ie m pom ocy praw n ej.
2. O bow iązek za ch o w a n ia ta je m n ic y zawodowej n ie m oże być o gran iczo n y w czasie.
3. A d w o k ata nie m o żn a zw olnić od obow iązku za ch o w a n ia tajem n icy zawodowej co do faktów , o k tó ry ch dow iedział się u d ziela ją c pom ocy p raw n ej lu b p ro w ad ząc spraw ę.
4. O bow iązek za ch o w a n ia ta je m n ic y zawodowej nie dotyczy inform acji u d o stę p n ia n y c h n a p o d staw ie p rzep isó w u sta w y z d n ia 16 listo p a d a 2000 r. o p rz e c iw d z ia ła n iu w p ro w a d z a n iu do o b ro tu finansow ego w a rto ści m a ją tk o w ych pochodzących z n ieleg a ln y c h lu b n ieu jaw n io n y c h źródeł o raz o p rz e ciw d z ia łan iu fin a n so w a n iu te rro ry z m u 4 - w z a k re sie o k reślo n y m ty m i p rz e p isa m i”.
O dnośnie do obow iązku u d o s tę p n ia n ia inform acji i w spó łp racy z w ła d z a m i odpow iedzialnym i za zw alczanie tzw. p r a n ia p ien ięd z y w sk az ać należy, iż po d staw ę do n a ło ż e n ia n a ad w okatów przedm iotow ego obow iązk u p rzez ww. u sta w ę p o lsk ą sta n o w i d y re k ty w a u n ijn a w sp ra w ie p rz e c iw d z ia ła n ia k o rz y s ta n iu z sy ste m u finansow ego w celu p r a n ia p ien ięd z y 5. J e j p rz ep isy zo stały zm ien ion e w 2001 r.6 i od tego c z asu p rz ed staw iciele w olnych zaw odów z o sta li objęci p rz e p isa m i w ym ienionej dyrektyw y. Zgodnie zaś z w y ro kiem T ry b u n a łu S praw iedliw ości W sp ólnot E u ro p e jsk ic h z 26 czerw ca 2007 r. w sp raw ie C-305/05, n ało żen ie obow iązku in fo rm o w a n ia i w spółp racy z w ład z am i odpo w ied zialn y m i za zw alczanie p r a n ia p ien ięd zy n a ad w ok ató w b iorących u d ział w ok reślon ych tra n s a k c ja c h finan so w y ch nie m ający ch zw iązk u z p o stęp o w a
2 Wyrok TK z dnia 18 lutego 2004 r., sygn. akt P. 21/2002, LexPolonica nr 365703. 3 Dz.U. z 2002 r., nr 123 poz. 1058.
4 Dz. U. z 2003 r., nr 153, poz. 1505 oraz Dz.U. z 2004 r., nr 62, poz. 577. 5 91/308/EWG z 10 czerwca 1991 r.
niem sądow ym nie n a r u s z a p ra w a do rz eteln eg o p ro c esu sądow ego. O bow ią zek ta k i u z a sa d n io n y je s t p o trz e b ą sk uteczn ego zw alcza n ia p ro c ed eru p ra n ia pieniędzy.
P rz e p isy dotyczące ta je m n ic y adw okackiej pow tórzone zo stały w „Zbiorze z a sa d e ty k i adw okackiej i godności zaw odu ” z d n ia 10 p a ź d z ie rn ik a 1998 r.7, gdzie w § 19 stw ie rd z a się, że ad w o k at zobow iązany je s t zachow ać w ta je m nicy w szystko, o czym dow iedział się w zw ią zk u z u d z ie la n ie m pom ocy pra w n ej (u st. 1), ta je m n ic ą ad w o k ack ą objęte s ą m a te ria ły zn a jd u ją ce się w a k ta c h ad w okackich (u st. 2) o raz w szy stk ie dotyczące sp ra w y w iadom ości, n o ta tk i i d o k u m en ty u z y sk a n e od k lie n ta oraz in n y ch osób (u st. 3). P rz e d m iotow e p rz ep isy sta n o w ią więc je d n ą z g w a ran cji praw idłow ego w y ko ny w a n ia zaw odu z a u fa n ia publicznego.
Z wyżej w ym ienionych powodów u staw o d a w ca p olsk i objął k a rn o p ra w n ą o ch ro n ą ta je m n ic ę p o z n a n ą w zw ią zk u z p ełn io n ą fu n k cją, w y k o n y w an ą p r a cą, d z ia ła ln o śc ią p u b liczn ą, społeczną, g o sp od arczą lu b n au k o w ą. U jaw n ien ie ta je m n ic y zawodowej sta n o w i w y stęp e k sty p izo w an y w a r t. 266 § 1 k o d ek su k arn eg o z 1997 r., zagrożony k a r ą grzywny, o g ra n ic zen ia w olności albo po zb aw ien ia w olności do la t 2.
W sk azać w ty m m iejscu należy, iż w k aż d y m p rz y p a d k u sk a z a n ia za p rz e stę p stw o z a r t. 266 k.k. w ym aga ro z w aże n ia e w e n tu a ln e zasto so w an ie śro d k a k a rn e g o w p o staci z a k a z u za jm o w an ia określonego sta n o w isk a albo w y k o n y w an ia określonego zaw odu n a p o d staw ie a r t. 41 § 1 k.k. z u w a g i n a to, iż p rz e stę p stw o to ze swojej isto ty polega n a n a d u ż y c iu z a u fa n ia zw ią za nego z w y konyw aniem d anego zaw odu lu b zajm ow an ym stan o w isk iem , co z kolei stan o w i p o d staw o w ą p rz e sła n k ę sto so w an ia w sp om n ianeg o śro d k a k a rn e g o 8.
P rze d m io tem k a rn o m a te ria ln e j ochrony je s t ta je m n ic a zaw odow a zaró w no w sen sie ścisłym , tj. zw ią z a n a z zaw odem , z k tó ry m łączy się o k reślon y sto p ień z a u fa n ia , ja k i w sen sie szerszym , ob ejm ującym z a strzeż o n e jak o ta je m n ic a inform acje, z k tó ry m i ktoś za p o zn ał się w zw iązk u z p ełn io n ą d ziała ln o śc ią o c h a ra k te rz e p ublicznym , społecznym , gospodarczym lu b n a ukow ym . Z achow anie sp raw cy polega n a u ja w n ie n iu lu b w y k o rz y sta n iu in form acji w brew p rz ep iso m u s ta w y lu b p rz y ję te m u zobow iązaniu. J e s t to więc ze w zględu n a podm iot p rz e stę p stw o in d y w id u aln e, którego m oże się d o p u ścić je d y n ie osoba zobow iązana do zach o w an ia w tajem n icy o kreślon ych in- form acji9. D latego też podm iotem czynu z a r t. 266 k.k. m oże być rów nież ad w okat.
7 Uchwała NRA nr 2/XVIII/98 - ze zmianami wprowadzonymi uchwałą NRA nr 32/2005 z 19 listopada 2005 r.
8 Komentarz do art. 266 k.k., [w:] A. Zoll (red.), G. Bogdan, K. Buchała, Z. Ćwiąkalski i in., Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do art. 117-277, t. 2, Zakamycze 1999.
82 Kam il Frąckowiak
J a k w sk az an o powyżej, ta je m n ic a zaw odow a a d w o k a ta u re g u lo w a n a zo s ta ła w a rt. 6 u s ta w y - P raw o o ad w o k atu rze . J a k o że przy w o ły w an a u s ta w a n ie u z n a je u ja w n ie n ia ta je m n ic y zawodowej p rzez a d w o k a ta a n i za od ręb n e p rz estęp stw o , a n i za w ykroczenie, w g rę w chodzi więc kod eks karny. W sk a zać p o n ad to należy, iż u ja w n ie n ie tajem n icy zawodowej m oże po ciągnąć za sobą rów nież odpow iedzialność d y scy p lin arn ą.
2. T ajem n ica a d w o k a ck a w p r o c e s ie k a rn y m
P rzech o d ząc n a g r u n t przep isó w k arn oproceso w ych n a le ż y podnieść, iż sp ra w a s to s u n k u przep isó w procesow ych dotyczących p rz e s łu c h a n ia św ia d k a do obow iązku za ch o w a n ia ta je m n ic y adw okackiej b y ła zarów no w d o k try n ie, ja k i ju d y k a tu rz e od d a w n a p rz ed m io te m żywego za in te re so w a n ia . W a rt. 178 p k t 1 k.p.k. bezw zględnym z a k aze m p rz e s łu c h a n ia ja k o św ia d k a objęty je s t obrońca lu b ad w o k at d ziała ją cy n a p o d staw ie a rt. 245 § 1 k.p.k. co do faktów , o k tó ry c h dow iedział się, u d z ie la ją c p o ra d y p ra w n ej lu b p ro w ad ząc spraw ę. J e d n a k ż e sform u ło w an y wyżej za k az o k reślo n y w ty m p rz ep isie nie stoi n a p rzeszkodzie p rz ed e w szystkim :
- dow odzeniu okoliczności objętych za k aze m za pom ocą in n y ch środków dowodowych (np. p rzez p rz e s łu c h a n ie św ia d k a „ze słu c h u ”);
- p rz e s łu c h a n iu obrońcy (a d w o k ata) w c h a ra k te rz e o skarżonego, gdyby zarzucono m u czyn zw ią zan y z fa k ta m i objętym i zakazem ;
- p rz e s łu c h a n iu w sk a z a n y c h w n im osób ja k o św iadk ów co do in n y ch faktów.
N ależy więc przyjąć, że obrońcy (adw okaci) m a ją obow iązek s ta w ie n ia się n a w ezw anie, poniew aż n ie m o żn a w ykluczyć, iż m a ją ze zn aw ać n a okolicz ności n iezw ią zan e z z a k aze m dowodow ym 10.
P rzed m iotow y za k az obejm uje ta je m n ic ę obrońcy, a więc n ie k a ż d ą t a jem n icę ad w okacką. D otyczy je d y n ie okoliczności, o k tó ry c h obrońca dow ie d ział się, u d ziela ją c p o ra d y p ra w n ej, chociażby o statec zn ie n ie p o djął się obrony, oraz inform acji u zy sk a n y c h p rz y p ro w a d zen iu spraw y, n iez a le ż n ie od źró d ła ich pochodzenia (od oskarżonego, osób m u n ajb liższy ch czy in n y ch osób lu b źródeł). B ezw zględnym za k aze m dowodowym , p rz ew id zian y m w a rt. 178 p k t 1 k.p.k., objęto p rz y ty m w szy stk ie te okoliczności, o k tó ry c h adwo- k at-o b ro ń ca dow iedział się p rz y okazji u d z ie la n ia p o ra d y p ra w n ej lu b p ro w a d ze n ia spraw y, a n ie tylko te, k tó ry c h źródłem był oskarżony. Z ak az te n nie o znacza je d n a k ż e b ra k u m ożliw ości w y k o rz y sta n ia u zy sk a n y c h t ą d ro g ą in form acji w czasie i w sposób u z n a n y przez a d w o k a ta za n iezb ęd n y d la u zy 10 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 1, Warszawa 1999, s. 673.
s k a n ia korzystnego ro z strzy g n ięcia p ro cesu toczącego się z u d z ia łe m i p rz e ciwko jego k lientow i. U z u p e łn ie n ie m z a k a z u p rz e s łu c h a n ia je s t za k az zajm o w a n ia p ism i in n y ch d o k u m en tó w zw iązan y ch z w y ko ny w aniem obrony sfor m u ło w an y w a r t. 225 § 3 k .p .k .11
W św ietle pow yższych przep isó w n a le ż y z c a łą m ocą stw ierd zić, iż gdyby doszło do p rz e s łu c h a n ia o bro ń cy -ad w o k ata n a okoliczności objęte zak azem , dowód ta k i nie m ógłby być u w zg lęd niony p rzy k s z ta łto w a n iu fak tycznej p od sta w y ro z strz y g n ię c ia 12.
Do in n y ch p rz y p ad k ó w ta je m n ic y adw okackiej odnosi się a r t. 180 § 2 k .p.k., k tó ry stan o w i, iż osoby obow iązane do za ch o w a n ia tajem n icy n o ta r ia l nej, adw okackiej, ra d cy p raw n eg o , le k a rsk ie j lu b d z ie n n ik a rsk ie j m ogą być p rz e słu c h iw a n e co do fak tó w objętych t ą ta je m n ic ą tylko wtedy, gdy j e s t to niezb ę d n e d la d o b ra w y m ia ru spraw iedliw ości, a okoliczność n ie m oże być u s ta lo n a n a p o d staw ie innego dowodu. W sk azać p rzy ty m należy, iż a r t. 180 k.p.k. m a c h a r a k te r w p e łn i au to n o m iczn y w s to s u n k u do u s ta w dotyczących s a m o rz ą d u adw okackiego.
P rzy p o m n ieć należy, iż p o stan o w ien ie w y d an e n a p o d staw ie a r t. 180 § 2 k.p.k. z w a ln ia od obow iązku za ch o w a n ia ta je m n ic y zawodowej n o ta ria ln e j, ra d cy p raw nego, adw okackiej, d z ie n n ik a rsk ie j oraz le k a rsk ie j tylko n a po trz e b y tego p o stęp o w a n ia k arn eg o , w k tó ry m ono zapadło. N ie je s t w ięc m ożliw e pow ołanie się n a ta k ie zw olnienie w in n ej sp ra w ie, choćby n a w e t dotyczyła ona zbliżonej m a te rii.
J a k o że proces k a r n y je s t zjaw isk iem d y nam iczny m , w ydaje się, że decy zja o d o p uszczeniu dow odu z ze z n a ń a d w o k a ta n ie p o w in n a za p a d a ć n a sam y m w stęp ie p o stęp o w a n ia toczącego się w dan ej sp raw ie. O rg a n p ro w a dzący śledztw o pow inien dać sobie po p ro s tu sposobność n a od n alezien ie in n y ch dowodów. P on ad to sam o u z y s k a n ie z w o ln ien ia ś w ia d k a z ta je m n ic y zaw odow ej n ie obliguje o rg a n u w nio sk u jąceg o do p rz e p ro w a d z e n ia tego do w odu, zw łaszcza je ż e li po m ięd zy sfo rm u ło w a n ie m w n io sk u o ta k ie zw o lnie n ie, a ro z strz y g n ię c ie m tego z a g a d n ie n ia p rz ez s ą d u le g ły z m ia n ie okolicz n ości fa k ty c z n e to w a rz y sz ą c e p rz ed m io to w ej s p ra w ie , o tw ie ra ją c p rz e d p ro w a d ząc y m śled ztw o in n e m ożliw ości dow odow e lu b cz y n ią c ta k i dowód n ie p rz y d a tn y m .
S ąd, w y d ając p o stan o w ien ie o zezw oleniu n a p rz e s łu c h a n ie osoby zobo w iązan ej do za ch o w a n ia tajem n icy zawodowej n a e ta p ie p o stęp o w a n ia p rz y gotow aw czego lu b o zw o ln ien iu św ia d k a z tego obow iązku n a e ta p ie p o stęp o w a n ia sądow ego, n ie precyzuje z a k re su , w ja k im m a dojść do u ja w n ie n ia okoliczności stan o w iący ch tajem n icę danego rodzaju.
11 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2003, s. 467. 12 R.A. Stefański, [w:] L. Gardocki, Z. Gostyński, S. M. Przyjemski i in., Komentarz. Kodeks postępowania karnego, t. 1, Warszawa 1999, s. 479.
84 Kam il Frąckowiak
W arto n a koniec za sta n o w ić się n a d e w e n tu a ln ą ko nieczn ością sfo rm u ło w a n ia w p o sta n o w ie n iu s ą d u w y d an y m w try b ie a r t. 180 § 2 k.p .k . sw oistego ro d z a ju b a r ie r uniem o żliw iający ch dow olne k sz ta łto w a n ie tre śc i czynności podejm ow anej z u d ziałe m św iad k a -ad w o k a ta. M ogłyby one p rz y b rać p o stać z a k re s u czy też listy dozwolonych p y ta ń lu b w y kazu spraw , o k tó re mógłby zapytać ad w o k ata przesłuchujący. W pew nym sensie zm usiłoby to o rg a n w nio sku jący do w iększej rozw agi oraz precyzji w fo rm ułow aniu swego żądan ia.
S u m m a ry
C rim in a l a s p e c ts o f la w y e r ’s s e c r e t p r o te c tio n
T he aim of th is a rtic le is to p re s e n t ch o sen a sp e cts of law y e r’s se c re t as a p rofession of p ublic tr u s t. T he a u th o r focused p a rtic u la rly on law y e r sec re cy as a sub ject of c rim in a l law p ro te c tio n a n d a con nection of c rim in a l p roceeding re g u la tio n s b e tw e e n h e a rin g of w itn e sse s a n d law y e r’s d u ty to k eep law y e r secret.
T he a u th o r in th e a rtic le also a n a ly se s th e a c tu a l P o lish leg al provisions r e la te d to la w y e r’s d u ty to keep in fo rm a tio n fu rn is h e d to h im by clien ts in se c re t a n d its s u b s ta n tia l im p a c t on h e a rin g of evidence in c rim in a l p ro ce edings.
