Maciej Smółka
Uniwersytet Jagielloński
Co słychać w Vancouver?
Próba zdefiniowania brzmienia miasta
Słowa kluczowe: Kanada, muzyka, Vancouver, historia muzyki, muzyka współczesna Abstrakt: W Ameryce Północnej istnieje wiele miast, które na przestrzeni lat wy- krystalizowały swoje niepowtarzalne brzmienie – przykładami mogą być Chicago, Detroit, Minneapolis, Seattle czy San Francisco. W XX i XXI wieku powstały tam charakterystyczne sceny muzyczne, specjalizujące się w wyjątkowych stylach, które swoją specyfiką wyróżniały te ośrodki na tle innych w kontekście ich niespotykanych nigdzie indziej artystycznych dokonań.
Vancouver, będąc obok Montrealu i Toronto kolebką kanadyjskiej muzyki rozryw- kowej, ma wszelkie szanse na wypracowanie takiego własnego, charakterystycznego brzmienia miasta. Celem mojej pracy jest zbadanie oraz analiza historii i osiągnięć tam- tejszej sceny muzycznej w celu wyszczególnienia niepowtarzalnych na skalę światową zjawisk artystycznych, które mogłyby prowadzić do zdefiniowania Vancouver Sound.
Moim artykułem chcę udowodnić, że na przestrzeni lat, mimo prominentnej pozy- cji na kulturalnej mapie Kanady, Vancouver nie udało się wytworzyć na tyle skonden- sowanego zjawiska muzycznego, by można go nazwać brzmieniem miasta w takim ujęciu jak w Minneapolis czy San Francisco. Pomimo braku istnienia Vancouver Sound przedsięwzięcia muzyczne w tym mieście od lat potwierdzają jego pozycję w czołów- ce najważniejszych miast na muzycznej mapie Kanady.
Wstęp
Vancouver to bez wątpienia jedno z najważniejszych kanadyjskich miast pod względem gospodarczym, społecznym i kulturowym. Jest też jednym z głów- nych ośrodków miejskich w zachodnich prowincjach Kanady, co podnosi jego rangę nie tylko na szczeblu lokalnym, ale także krajowym czy kontynentalnym.
Pierwszym językiem ponad połowy mieszkańców Vancouver nie jest język angielski, co czyni to miasto także jednym z najbardziej zróżnicowanych pod
35
względem etnicznym i językowym1. Vancouver dysponuje także znakomicie prosperującym centrum filmowym. Często określane jest mianem Hollywood North – konkurując ze swoim kalifornijskim wzorem, przyciąga prominentnych twórców z całego świata i jest gospodarzem wielu superprodukcji2.
W tym kontekście bardzo ciekawym zagadnieniem wydaje się muzyka two- rzona w tym mieście przez jego zróżnicowane i bogate kulturowo społeczeństwo.
Obok Montrealu i Toronto Vancouver jest zdecydowanie najważniejszym ośrod- kiem muzycznym w Kanadzie, miejscem zamieszkania wielu artystów, którzy nie- rzadko osiągają światową sławę3. Tu jednak nasuwa się pytanie, czy Vancouver w trakcie konstruowania lokalnej sceny muzycznej udało się wykształcić cha- rakterystyczne brzmienie, które wyróżniałoby je na tle innych miast. W Stanach Zjednoczonych istnieje wiele niezwykle różnorodnych i charakterystycznych scen muzycznych, lecz tylko niektórym miastom udało się stworzyć coś, co moż- na dziś nazwać brzmieniem miasta. Za przykład mogą służyć takie ośrodki jak De- troit z Motown Sound (znanym również jako Detroit Sound), Memphis z Memphis Sound, Filadelfia z Philadelphia Sound, Minneapolis z Minneapolis Sound itd. Jak pisze C. Liegh McInnis w swojej książce o twórczości Prince’a, związanego z tą ostatnią sceną, tego typu brzmienia „noszą znamiona ideologii, ponieważ są związane z konkretnymi kulturowymi, geograficznymi i historycznymi realiami”4.
Biorąc pod uwagę bogactwo kulturowe Vancouver, w tym muzyczne, nale- żałoby zadać pytanie, czy w procesie powstawania i ewolucji sceny muzycznej w tym mieście udało się wytworzyć charakterystyczne brzmienie dla artystów komponujących i występujących właśnie tam; czy powstał gatunek lub nurt utożsamiany tylko z tym miejscem jak w przypadku wymienionych wyżej miast?
Aby znaleźć odpowiedzi na te pytania, prześledzę w tym artykule muzycz- ną historię Vancouver, wskazując na najważniejsze jej elementy, które mogą być pomocne w zdefiniowaniu Vancouver Sound. Znaczące będzie także po- równanie tego ośrodka z innymi – podobnymi – występującymi w Stanach Zjednoczonych, którym udało się stworzyć swoje własne brzmienie. Postaram się także pokazać te elementy społeczne i kulturowe, które pozwalają zaliczać Vancouver do czołówki muzycznych centrów i całej Ameryki Północnej. Inte- resować mnie będzie także to, czy elementy te przeszkadzają, czy ułatwiają stworzenie Vancouver Sound.
1 City of Vancouver Planning Department, City Facts 2004: City of Vancouver, Statistics Canada, http://web.archive.org/web/20060512164806/http://vancouver.ca/commsvcs/
cityplans/CityFacts04.pdf (4.03.2015).
2 A. Gorringe, Vancouver: ‘Hollywood North’ – star of Canada’s west, Independent.co.uk, http://www.independent.co.uk/travel/americas/vancouver-hollywood-north--star-of- canadas-west-8635193.html (4.03.2015).
3 Vote for Canada’s #1MusicCity for 2012: Toronto, Montreal or Vancouver?, CBC Music, http://music.cbc.ca/#!/blogs/2012/12/Vote-for-Canadas-1MusicCity-for-2012-Toronto- Montreal-or-Vancouver (2.03.2015).
4 C.L. McInnis, The Lyrics of Prince Rogers Nelson / Love Symbol: A Literary Look at a Creative, Musical Poet, Philosopher, and Storyteller, Psychedelic Literature, Clinton 2007, s. 111.
Początki kultury muzycznej w vancouver
Analizując ośrodek muzyczny, nie można brać pod uwagę jedynie wykonaw- ców, zamieszkujących to miejsce czy muzyki tam powstającej. Należy przyjrzeć się także takim zjawiskom jak festiwale muzyczne, sale koncertowe, występy na żywo czy biznes związany z tą branżą. To wszystko składa się na zjawisko, które można nazywać sceną muzyczną – kompleks, zbiór wszystkich wydarzeń związanych z przemysłem muzycznym, który wskazuje na jego wyjątkowość, charakterystyczny kształt i funkcjonowanie.
W większość kanadyjskich miast początki kultury muzycznej wiążą się z osobami związanymi z instytucjami kościelnymi. W przypadku Vancouver było dokładnie tak samo, a pierwszą taką znaczącą osobą była rodzina Sulliva- nów, metodystów pochodzących z regionu Karaibów. Rodzina ta, składająca się z Philipa i Josephine Sullivanów, mieszkała w miejscowości Gastown na terenie dzisiejszego Vancouver w drugiej połowie XIX wieku. Najważniejszą rolę w kształtowaniu kultury muzycznej miasta odegrał ich syn Arthur. Zyskał on sławę jako jeden z pierwszych i zdecydowanie najpopularniejszy muzyk ówczesnego Vancouver – śpiewak w Princess Street Methodist Church oraz organista w St. James Anglican Church5.
Ogromne znaczenie dla Vancouver miała także budowa Canadian Pacific Railway, która praktycznie otworzyła miasto na resztę świata, a tym samym przyspieszyła rozwój lokalnej sceny muzycznej, wzbogacając ją o rzesze arty- stów o różnym pochodzeniu etnicznym. Chińczycy byli tam najliczniejszą grupą, która w drugiej połowie XIX wieku służyła jako tania siła robocza przy budo- wie transkontynentalnej linii kolejowej. Po ukończeniu CPR zaczęli oni szukać miejsca do osiedlenia i ogromna ich część postanowiła zamieszkać właśnie w Vancouver, tworząc tam Chinatown już pod koniec wieku, co dowodzi wiel- kości i wagi tej grupy6.
Wpływ kultury chińskiej na muzykę Vancouver objawiał się m.in. powsta- niem orkiestr narodowych, które towarzyszyły wystawianiu oper. Grupy te zy- skały wówczas ogromną popularność. Chińczycy wywierali bez wątpienia naj- większy wpływ na kulturę tego miasta spośród wszystkich mieszkających tam społeczności etnicznych, lecz należy wspomnieć także o aktywności innych, jak grupy ukraińskich tancerzy, szkockich dudziarzy oraz Greków czy Włochów.
Wszyscy oni wpływali na bardzo charakterystyczny, wielokulturowy kształt społeczności Vancouver7.
5 J. Johnstone, East End Irredenta – Strathcona North of Hastings – Part 2, When An Old House Whispers…, http://househistorian.blogspot.com/2010/09/east-end-irredenta-strathcona- north-of_05.html (1.03.2015).
6 Important Events in the History of the Chinese in Canada, Multicultural Canada, http://
multiculturalcanada.ca/Timeline (4.03.2015).
7 J. Banks, Soundcheck – A History of the Vancouver Music-Scene, Vancouver Homes with Jay Banks, http://jaybanks.ca/vancouver/music-scene-history/ (28.02.2015).
W początkach przemysłu rozrywkowego miasta bardzo ważną rolę odegrał bez wątpienia Orpheum Theater przy Granville Street, który był centrum życia nocnego Vancouver. To wokół niego zaczęły powstawać kolejne lokale będące kolebką rozrywki tego kanadyjskiego miasta, dając początek tzw. Theater Row, znanemu dzisiaj pod nazwą The Granville Entertainment District8.
Na przełomie lat 20. i 30. XX wieku Vancouver stało się jednym z przy- stanków The Grand Tour. W taką podróż już od końca XVI wieku wybie- rali się młodzi europejscy arystokraci, a później również przedstawiciele innych zamożnych warstw społecznych, po ukończeniu formalnej nauki, a czasem zamiast niej, chcieli zapoznać się z najważniejszymi zabytkami, a także ośrodkami kulturalnymi i naukowymi ówczesnego świata9. Naj- popularniejszymi przystankami były wówczas miasta w Wielkiej Brytanii, Niemczech, we Francji i Włoszech, a pod koniec XX wieku także w Austra- lii i Ameryce10. W pierwszej połowie XX wieku na trasie osób odbywają- cych Grand Tour znalazł się również Vancouver, a zamożni młodzi ludzie chętnie wybierali się do tego miasta. Między innymi dzięki The Grand Tour, do Vancouver zawitała również moda na jazz. To zjawisko, w połączeniu z powiększającą się czarną populacją miasta, zwłaszcza w rejonie Hogan’s Alley, spowodowało, że klubowa scena jazzowa Vancouver stała się najlep- szą w całej Kanadzie11.
Lata 40. XX w. minęły pod znakiem big-bandów i swingu. Nie inaczej było w Vancouver, gdzie ogromną popularność zyskał taniec towarzyski, a centra życia kulturalnego przeniosły się do sal balowych. Największą i najważniej- szą z nich była The Commodore Ballroom, która gościła takie gwiazdy jak Dal Richards czy Matt Kenney. Następna dekada przyniosła dalszy rozwój sceny muzycznej, gdzie najważniejszym wydarzeniem było otwarcie The Vancouver Opera w 1958 r., będącej do dzisiaj drugą co do znaczenia operą w Kanadzie.
Jazz i muzyka poważna odnosiły największe sukcesy do końca lat 50., kiedy to kultura młodzieżowa zawładnęła Vancouver, wprowadzając na lokalną scenę nowe życie i najważniejszych artystów nagrywających i wykonujących swoje utwory w tym miejscu12.
Współczesna muzyka popularna w vancouver
Lata 60. to jedna z najistotniejszych dekad w muzycznej historii Vancouver.
Wówczas tamtejsza scena muzyczna nabrała rozpędu, obierając konkretne kie- runki. Najważniejsze z nich to muzyka rockowa oraz R&B.
8 Ibidem.
9 J. Sorabella, The Grand Tour, The Metropolitan Museum of Art, http://www.metmuseum.
org/toah/hd/grtr/hd_grtr.htm (4.03.2015).
10 M. Gross, What is the Grand Tour?, Frugal Traveler: A New York Times Blog, http://frugal- traveler.blogs.nytimes.com/2008/05/14/what-is-the-grand-tour/?_r=1 (4.03.2015).
11 J. Banks, op.cit.
12 Ibidem.
Ten pierwszy gatunek rozwijał się pod ogromnym wpływem brzmienia zwią- zanego z zachodnim wybrzeżem Stanów Zjednoczonych, a przede wszystkim z lokalnymi scenami pobliskiego Seattle, Los Angeles, a zwłaszcza słynnego San Francisco Sound. Wówczas najważniejszymi rockowymi artystami Vancou- ver były takie gwiazdy jak United Empire Loyalists, Moby Duck, oraz Mother Tucker’s Yellow Duck13. Nie można także zapominać o innych niezwykle zna- czących zespołach, których założycielem był Bill Henderson, ważna postać sceny Vancouver – The Collectors wraz z ich bardzo istotnym debiutanckim albumem pt. The Collectors14 oraz Chilliwack, którzy odnieśli ogromny sukces dzięki singlowi Crazy Talk15.
Poza muzyką rockową należy odnotować wagę R&B (rhythm & blues), której głównymi przedstawicielami w tym mieście były takie grupy jak Kentish Steele and The Shantelles, Jason Hoover and The Epics, Soul Unlimited and Night Train Revue, które jednak były zdecydowanie w cieniu rocka psychodelicznego tam- tych lat16. Wyjątkiem był zespół Bobby Taylor & The Vancouvers, którzy byli zde- cydowanie najważniejszą grupą R&B tamtych lat tworzącą i wykonującą muzykę w tym mieście. Lider grupy – Bobby Taylor – urodził się w Karolinie Północnej, po przeprowadzce do San Francisco usłyszał grupę Little Daddy & The Bache- lors, w której na gitarze grał Kanadyjczyk Tommy Chong. Stworzyli razem zespół, przenieśli się do Calgary, tworząc grupę Calgary Shades, której nazwa miała od- zwierciedlać etniczne zróżnicowanie muzyków. Po kolejnej przeprowadzce, tym razem do Vancouver, występując pod szyldem Bobby Taylor & The Vancouvers, zostali odkryci w 1965 r. przez Florence Ballard oraz Mary Wilson, wokalistkę legendarnych The Supremes. Po podpisaniu umowy z Motown nagrali swój debiutancki singiel pt Does Your Mama Know About Me, który był największym sukcesem w ich karierze, wspinając się na 29. miejsce listy „Billboarda”. Ich rola w historii muzyki rozrywkowej jest na tyle istotna, że to właśnie Bobby Taylor &
The Vancouvers są uznawani za zespół, który odkrył talent drzemiący w grupie The Jackson 5. Osobiście wybrali ich jako artystów towarzyszących podczas wy-
stępów w Chicago, po czym przedstawili zarządowi Motown w Detroit17. Pod koniec dekady, w czasach największej świetności twórczości artystów z San Francisco, pojawiały się nawet głosy, że pod względem muzycznym Vancouver staje się bardziej interesującym miastem. To pokazuje, jak znacząca
13 Ibidem.
14 R. Unterberger, Liner Notes For The Collectors’ The Collectors, Richieunterberger.com, http://www.richieunterberger.com/collectors.html (4.03.2015).
15 A. McIntosh, Chilliwack, The Canadian Encyclopedia, http://www.thecanadianencyclopedia.
ca/en/article/chilliwack/ (2.03.2015).
16 Soundtrack of ’67: JULY 3: Down in Monterey – JULY 10: The Poster Boy, The Vancouver Sun, http://www.canada.com/vancouversun/news/westcoastnews/story.html?id=ec5103de- c653-4f01-b6b2-734edf13a7f0 (27.02.2015).
17 K. Shane, Soul Serenade: Bobby Taylor & The Vancouvers, “Does Your Mama Know About Me”, Pop Dose, http://popdose.com/soul-serenade-bobby-taylor-the-vancouvers-does-your- mama-know-about-me/ (26.02.2015).
była lokalna scena muzyczna w tym mieście, jak dużo uwagi przykuwała i jak wielkie nadzieje z nią wiązano18.
Na lata 70. przypada okres nie tyle największej świetności artystów z tego mia- sta, lecz raczej wzrost jego znaczenia jako miejsca, w którym warto tworzyć i wy- stępować. Vancouver było już wcześniej istotnym miastem wielu ważnych kon- certów. W 1957 r. na Empire Stadium zagrał Elvis Presley19, w 1964 r. – The Beatles (ich pierwszy koncert w Kanadzie)20, a w 1972 r. – The Rolling Stones (podczas ich koncertu wybuchły zamieszki)21. Wszyscy ci artyści zasługiwali na status mega- gwiazd, wyznaczających trendy lokacji przystanków tras koncertowych. Co więcej, artyści tacy jak Heart, Van Halen, Motley Crue, Bon Jovi czy (pochodząca z samej Kanady) Joni Mitchell decydowali się na nagrywanie i rezydowanie w Vancouver22. Lokalna scena muzyczna nie mogła pozostać bez odpowiedzi na wydarze- nia takiej rangi, co spowodowało wykrystalizowanie się kolejnych nurtów naj- popularniejszych gatunków wykonywanych w tym regionie. Pojawiają się takie zespoły jak Loverboy23, Trooper24, The Hometown Band25 i przede wszystkim Sweeney Todd z zaledwie 15-letnim Bryanem Adamsem26 oraz Prism27.
Muzyka folkowa jest wciąż w Vancouver niezwykle popularna, co widać cho- ciażby po sukcesach takich lokalnych wykonawców jak Susan Jacks, Terry Jacks28, Smiling Jack Smith29, Valdy30 czy Pied Pumkin31. Należy też pamiętać o Vancouver
18 J. Herschorn, Vancouver Seen as A Future Boomtown [w:] „Billboard” nr 136, USA, 23 sierpnia 1969, s. 84.
19 Elvis Presley; Vancouver, Canada. Empire Stadium: August 31, 1957, ElvisPresleyPhotos.com, http://www.elvispresleymusic.com.au/pictures/1957_august_31.html (4.03.2015).
20 L. Rosevere, The Beatles played Vancouver 50 years ago, CBC News, http://www.cbc.ca/
news/canada/british-columbia/the-beatles-played-vancouver-50-years-ago-1.2743085 (28.02.2015).
21 M. Culpepper, The Rolling Stones Riot, Vancouver, 1972, The Shrine of Dreams, https://
shrine odreams.wordpress.com/2012/04/19/the-rolling-stones-riot-vancouver-1971/
(4.03.2015).
22 What’s Happening In Music In: Vancouver, HillTop Records Songwriters of America, http://
hilltoprecords.blogspot.com/2012/05/whats-happening-in-music-in-vancouver.html (28.02.2015).
23 About The Band, Loverboy Official Website, http://www.loverboyband.com/band-history/
(3.03.2015).
24 D. Brisebois, Trooper, CanadianBands.com, http://www.canadianbands.com/Trooper.html (4.03.2015).
25 R. Stomperud, Home Town Band, Pacific Northwest Bands, http://pnwbands.com/home- townband.html (4.03.2015).
26 D. Stone, Sweeney Todd – Artist Biography, Allmusic.com, http://www.allmusic.com/artist/
sweeney-todd-mn0001267375/biography (2.03.2015).
27 The Story of Prism, Prism Official Website, http://prism.ca/bios/story-prism/ (4.03.2015).
28 J. Read, Terry Jacks, The Canadian Encyclopedia, http://www.thecanadianencyclopedia.ca/
en/article/terry-jacks-emc/ (4.03.2015).
29 J. Smith, About Jack, Smiling Jack Smith Official Website, http://www.smilingjacksmith.
com/english/about/about_jack.php (4.03.2015).
30 R. Stomperud, op.cit.
31 Biography, Pied Pumkin Official Website, http://www.piedpumkin.com/biography.shtml (4.03.2015).
Folk Music Festival, którego pierwsza edycja odbyła się w 1978 r. w Stanley Park.
Festiwal jest obecny w Vancouver do dzisiaj i odbywa się w każdy trzeci weekend lipca na Jericho Beach, która jest jego oficjalnym miejscem od 1979 r.32.
Punk był kolejnym gatunkiem, który odnosił ogromny sukces w Vancouver pod koniec lat 70. Lokalni artyści czerpali garściami z imponującej sceny brytyj- skiej, tworząc bardzo solidną grupę zespołów. Byli to m.in.: The K-Tels (znani później jako The Young Canadians), Active Dog, The Modernettes, The Pointed Sticks, Stecret V’s, The Skulls, Subhumans, U-J3RK5 oraz I, Braineater. Najważ- niejszą rolę odegrał zespół D.O.A. z liderem Joeyem „Shitheadem” Keithleyem.
Artysta tworzył ze swoją grupą muzykę zaangażowaną, skoncentrowaną prze- de wszystkim na kwestiach antyglobalistycznych, antyrasistowskich, ekologicz- nych czy dotyczących zagrożenia łamaniem wolności słowa. Twórczość D.O.A., określana mianem hardcore punka, stała się inspiracją wielu późniejszych, bar- dzo znaczących wykonawców. Zespół ten zyskał miano grupy, która była jed- nym z twórców tego stylu, a sam Joey Keithley stał się jednym z najważniejszych muzyków w historii kanadyjskiego punka33. Vancouver było do tego stopnia dumne z faktu, że D.O.A. pochodzi z tego miasta, że w 2002 r. ogłoszono tam dzień powstania zespołu oficjalnym D.O.A. Day, który przypada na 21 grudnia34. Bryan Adams to główna postać sceny muzycznej Vancouver w latach 80.
Artysta zaczynał karierę w lokalnym zespole Sweeney Todd już jako nastola- tek, lecz później zdecydował się na nagranie solowych albumów, co przynio- sło mu ogólnoświatową sławę. Jego debiutancka płyta pt. Bryan Adams uka- zała się w 1980 r., ale to jego późniejsze dokonania, takie jak Cuts Like a Knife z 1983 r., Reckless z 1984 r. (z którego pochodzi większość jego największych hitów z „Run to You” na czele) czy Into the Fire z 1987 r., oraz wiele późniejszych dzieł zapewniły mu status jednego z najważniejszych wykonawców zarówno Vancouver, jak i całej Kanady35.
W kontekście zarówno Bryana Adamsa, jak i całej kanadyjskiej muzyki rozrywkowej, warto odnotować znaczenie wspomnianego wcześniej zespołu Prism, który mimo braku większego sukcesu był początkiem wielkiej kariery dwóch jego członków – Bruce’a Fairbairna jako producenta takich artystów jak Bon Jovi, Aerosmith, AC/DC czy KISS,36 oraz Jima Vallance’a – twórcy piose-
32 H. Wake, History of The Festival, Vancouver Folk Music Festival Official Website, http://
thefestival.bc.ca/a-history-of-the-festival/ (2.03.2015).
33 G. Handley, After 35 Years D.O.A.’s Joey Keithley Is Still Not Taking Your Shit, Noisey – Music By Vice, http://noisey.vice.com/blog/joey-keithley-doa-vancouver-punk-interview-2015 (4.03.2015).
34 D. Smyers, D.O.A.’s Joey “Shithead” Keithley on 35 Years of Punk Rock Memories, Dallas Obser ver, http://blogs.dallasobserver.com/dc9/2014/01/doa_interview.php?page=all (28.02.2015).
35 B.F. Mowat, S. Church, Bryan Adams, The Canadian Encyclopedia, http://www.thecanadian- encyclopedia.ca/en/article/bryan-adams-emc/ (28.02.2015).
36 J. Ankeny, Bruce Fairbairn – Artist Biography, Allmusic.com, http://www.allmusic.com/
artist/bruce-fairbairn-mn0000631808/biography (3.03.2015).
nek, który aż czterokrotnie zdobywał nagrodę Juno w kategorii najlepszy kom- pozytor roku i współpracował z takimi artystami jak Aerosmith, Rod Stewart, Tina Turner, KISS czy Joe Cocker37. Vallance poza tym komponował razem z Bryanem Adamsem. Duet ten działał w okresie największych sukcesów kana- dyjskiego muzyka (w latach 1978–1989) i stworzył m.in. takie hity, jak: „Cuts Like a Knife”, „Run to You”, „Heaven” czy „Summer of ’69”38.
W dekadzie lat 80. powstało także wiele znaczących lokalnych zespołów z rejonu Vancouver jak Strange Advance,39 54-4040, Slow41 czy Spirit of the West.42 W szczególności należy wyróżnić dwa: Skinny Puppy oraz Front Line Assembly. Ten pierwszy jest dzisiaj uznawany za protoplastę gatunku nazywa- nego electro-industrial, a drugi, założony przez byłego członka Skinny Puppy – za jednego z jej najważniejszych przedstawicieli. Obie grupy na stałe zapisały się w historii nie tylko kanadyjskiej, ale także światowej muzyki rozrywkowej43. Nie można także pominąć sceny cantopop, która konstytuowana przez spo- łeczności pochodzenia azjatyckiego rozwinęła się w znaczący sposób w latach 80. W Vancouver zaczęły tworzyć i rezydować takie gwiazdy jak Joyce Cheung, Edison Chen, Jade Kwan, Sally Yeh czy Nicholas Tse, z których większość wy- chowała się właśnie w tym mieście44.
W 1985 r. odbyła się pierwsza edycja bardzo znaczącego wydarzenia, które do dzisiaj jest obecne w Vancouver i oddziałuje na jego muzykę – Vancouver International Jazz Festival. Wydarzenie to miało i wciąż ma na celu stworzenie z miasta znaczącego ośrodka wymiany myśli pomiędzy twórcami, a forum miał być sam festiwal. Od ponad 30 lat nie zamyka się wyłącznie na jazz, proponując jego odbiorcom także blues, muzykę improwizowaną, jak również eksperymen- talną, co sprawia, że jest to jedno z najważniejszych wydarzeń na festiwalowej mapie tej części Kanady45.
Na przełomie lat 80. i 90. w Seattle, położonym stosunkowo niedaleko Vancouver, powstała specyficzna odmiana muzyki rockowej o nazwie grunge,
37 Jim Vallance, Songwriters Association of Canada, http://songwriters.ca/member/Jim- Vallance (4.03.2015).
38 J. Wood, ‘Reckless’: Songwriter Jim Vallance Discusses Working with Bryan Adams, Guitar World, http://www.guitarworld.com/reckless-songwriter-jim-vallance-discusses- working-bryan-adams (4.03.2015).
39 D. Brisebois, Strange Advance, CanadianBands.com, http://www.canadianbands.com/
Strange%20Advance.html (4.03.2015).
40 Timeline and Back Story, 54-40 Official Website, http://www.5440.com/54-40-timeline (28.02.2015).
41 Artist Slow – Biographical Info, CBC Music, http://music.cbc.ca/#!/artists/Slow (3.03.2015).
42 Band – Spirit of the West Short Biography, Spirit of the West Official Website, http://sotw.ca/
band (3.03.2015).
43 J. Ankeny, Skinny Puppy – Artist Biography, Allmusic.com, http://www.allmusic.com/artist/
skinny-puppy-mn0000750970/biography (2.03.2015); J. Ankeny, Front Line Assembly – Artist Biography, Allmusic.com, http://www.allmusic.com/artist/front-line-assembly-
mn0000660941/biography (2.03.2015).
44 What’s Happening In Music In: Vancouver…
45 Our Story, Coastal Jazz & Blues Society, http://www.coastaljazz.ca/about (3.03.2015).
znana również jako Seattle Sound. Najważniejszymi przedstawicielami tego nur- tu byli m.in. Nirvana, Mudhoney, Soundgarden czy Alice in Chains, z których większość osiągnęła międzynarodowy sukces. Brzmienie tego rodzaju rocka można było usłyszeć także w Vancouver, co zaowocowało mnogością zespo- łów grunge’owych takich jak The Smugglers, Gob czy The Evaporators46.
W międzyczasie nastąpiła dalsza dywersyfikacja stylów granych w Vancou- ver, czego przykładem mogą być artyści Matthew Good, Age of Electric, Lim- blifter, Econoline Crush, Grapes of Wrath, Rose Chronicles, Sarah McLachlan i inni. Wszyscy oni odnieśli znaczący sukces i osiedlili się w rejonie miasta Vancouver bądź już wcześniej byli jego mieszkańcami47.
Postacią niezwykle znaczącą dla rozwoju tamtejszego przemysłu muzycz- nego jest także Devin Townsend, który zaczął swoją karierę w połowie lat 90.
W 1994 r. założył metalowy zespół Strapping Young Lad, dzięki któremu zyskał międzynarodową sławę, którą potwierdził swoimi solowymi wydawnictwa- mi, jak również takimi pobocznymi projektami jak The Devin Townsend Band, Devin Townsend Project czy współpracą z Front Line Assembly. Jego dorobek artystyczny dowodzi, że jest to jedna z najważniejszych, jeśli nie najważniej- sza postać metalowej sceny Vancouver oraz zdecydowanie jedna z najbardziej popularnych na całym świecie48.
Na lata 90. przypadł także początek Music Waste, który jest niezwykle istotnym festiwalem muzycznym miasta. Pierwsza edycja tej imprezy odbyła się w 1994 r. i została zorganizowana w ramach protestu przeciwko wysokim cenom biletów na inne wydarzenia artystyczne, co sprawiało, że Music Waste ma charakter stosunkowo niszowy, ale wzmacnia jednocześnie alternatywną scenę muzyczną Vancouver. Głównymi miejscami koncertów były i wciąż są magazyny i parkingi, co w bardzo znaczący sposób obniża cenę karnetu festi- walowego, który w 2007 r. kosztował jedyne 15 dol.49
Już od końca lat 90. w Vancouver nastąpił bardzo znaczący rozwój wspo- mnianej sceny niezależnej i eksperymentalnej. Zaczęli tam zjeżdżać artyści z całej Kanady i z zagranicy, by tworzyć w odpowiednich dla siebie warunkach.
Dużą rolę w tym przedsięwzięciu odegrały wytwórnie płytowe regionu, łącznie z lokalną Mint Records, wzmacniając nie tylko scenę Vancouver, ale także całe- go regionu Pacific Northwest50.
Te wydarzenia przyniosły efekty już na początku XXI w., kiedy to głównym gatunkiem wykonywanym w Vancouver zaczęła być muzyka alternatywna
46 Phil, Vancouver’s Most Popular Home Grown Musicials, 600 AM – Vancouver Radio Review, http://600am.com/vancouvers-most-popular-home-grown-musicians/ (4.03.2015).
47 A. Gin, The 50 greatest Canadian albums of the ‘90s, CBC Music, http://music.cbc.ca/#!/
blogs/2014/2/The-50-greatest-Canadian-albums-of-the-90s (27.02.2015).
48 J. Ankeny, Devin Townsend – Artist Biography, Allmusic.com, http://www.allmusic.com/
artist/devin-townsend-mn0000818627/biography (1.03.2015).
49 J. Wong, A brief history of Music Waste, Tooth and Dagger, http://toothanddagger.com/
story/read/49 (28.02.2015).
50 A. Hudson, The Super Sonics, Mount.ai/n, http://mount.ai/n/articles/super-sonics (26.02.2015).
i eksperymentalna. Z tym kanadyjskim miastem związani byli i są wciąż między innymi: Hot Hot Heat, Fake Shark – Real Zombie!, Marianas Trench, Big John Bates, Black Mountain, Dan Mangan, Mother Mother, You Say Party, Hey Ocean!, Stef Lang, Blood Meridian, Kill Matilda, Bend Sinister, The Zolas, The Pack A.D., White Lung, Veda Hille i wielu innych. Większość z tych artystów od- niosła znaczący sukces albo w samej Kanadzie, albo nawet poza jej granicami51. Na pewno warto wyróżnić kilku z najbardziej znaczących współczesnych wykonawców z Vancouver jak The New Pornographers, Destroyer, Japandroids czy Tegan & Sara. Wszyscy wymienieni artyści związani są z bardzo szeroko pojmowaną sceną alternatywną i każdy z nich odniósł duży sukces między- narodowy. The New Pornographers przyczynili się do rozwoju wytwórni pły- towej Mint, dzięki ich debiutanckiemu albumowi Mass Romantic z 2000 roku (dziś uznawany za jeden z najlepszych krążków alternatywnych wszech cza- sów52). Znakomite wyniki płyty spowodowały nie tylko ewolucję wspomnia- nej firmy, ale także utworzenie swego rodzaju elity muzycznej Vancouver, co miało wpływ na resztę sceny tego miasta.53 Dodatkowo, jeden z członków tej grupy, Dan Bejar, założył w połowie lat 90. grupę Destroyer, która z każ- dym kolejnym albumem odnosiła coraz większe sukcesy, zyskując poważanie krytyków54. Sytuacja zespołu Japandroids wygląda bardzo podobnie, gdyż jest gorąco przyjmowany przez dziennikarzy muzycznych oraz przez festiwale na całym świecie.55 Z kolei Tegan & Sara, zespół tworzony przez dwie bliźniaczki, rozpoczął swoją działalność na przełomie wieków, odnosząc sukces dopiero w 2004 r. dzięki utworowi Walking with a Ghost i w 2007 r. płycie The Con.56 Kolejnym ogromnym osiągnięciem duetu jest nominacja do Oskara w 2015 r.
za utwór Everything Is Awesome, napisany na potrzeby filmu The Lego Movie.57 Należy także wspomnieć o scenie hip-hopowej i elektronicznej, która w Vancouver odnosi znaczące sukcesy dzięki takim jej przedstawicielom jak Kid Koala, Chin Injeti, Swollen Members, Sweatshop Union, Rascalz, czy Mat- thew Edward Kimber58. Scena elektroniczna, podobnie jak industrialna, wciąż jest znacząca i opiera się na spuściźnie Skinny Puppy oraz Front Line Assembly.
Muzyka popowa także w dalszym ciągu odgrywa dużą rolę, czego przykładem jest np. rezydująca tam grupa Nickelback i Carly Rae Jepsen znana ze swojego wielkiego przeboju Call Me Maybe.
51 Phil, op.cit.
52 Blender’s 100 Greatest Indie-Rock Albums Ever, Stereogum, http://www.stereogum.com/
7175/blenders_100_greatest_indie_rock_albums_ever/list/ (4.03.2015).
53 A. Hudson, op.cit.
54 Destroyer Profile, Metacritic.com, http://www.metacritic.com/person/destroyer (3.03.2015).
55 M. Krings, Japandroids find success celebrating rock, Lawrence.com, http://www.lawrence.
com/news/2013/may/26/japandroids-find-success-celebrating-rock/ (3.03.2015).
56 About, Tegan and Sara Official Website, http://www.teganandsara.com/about/ (3.03.2015).
57 J. Lynch, Tegan & Sara, Lonely Island & Questlove Bring ‘Everything Is Awsome’ to 2015 Oscars, Billboard.com, http://www.billboard.com/articles/events/oscars/6480211/oscars-2015- tegan-sara-lonely-island-everything-is-awesome-lego-movie-performance (3.03.2015).
58 Phil, op.cit.
Stacje radiowe, publiczne, komercyjne i uczelniane, również odgrywają bar- dzo znaczącą rolę w promowaniu artystów, zwłaszcza tych związanych ze sce- ną alternatywną. Przykładami takich rozgłośni są między innymi stacje CJSF59, CFRO60, CiTR61 czy popularne CBC Radio.
Próba zdefiniowania brzmienia miasta
Aby rozpocząć analizę sceny muzycznej Vancouver w poszukiwaniu brzmienia tego miasta, jego charakterystyki oraz odpowiedzi na pytanie, czy w ogóle ist- nieje, należy odnaleźć w jego artystycznej historii elementy charakterystyczne, trendy czy najważniejsze postaci, które będą stanowiły punkt wyjściowy do dalszych badań. Porównanie do brzmień innych amerykańskich miast ułatwi odnalezienie w Kanadzie takiego fenomenu lub pewnej jego odmiany.
Pierwszymi najważniejszymi gatunkami w Vancouver były jazz, folk oraz muzyka sakralna – wszystkie były zapożyczeniami z innych miejsc, czy to z No- wego Świata, czy z Europy. Nie była to ani muzyka oryginalna, ani charaktery- styczna dla Vancouver. Z drugiej jednak strony warto przypomnieć, że zarówno rock, jak i R&B również czerpały całymi garściami ze spuścizny amerykańskiej, związanej przede wszystkim z takimi miastami jak San Francisco i Detroit. Nie było żadnego elementu charakterystycznego, który odróżniałby zespoły The Collectors czy Bobby Taylor & The Vancouvers od tych ze Stanów Zjednoczo- nych lub innych kanadyjskich ośrodków miejskich. Kolejne dekady przyniosły trend zakładający ogromne zróżnicowanie lokalnej sceny muzycznej, bez ele- mentów charakterystycznych wyróżniających zespoły grające w Vancouver od tych tworzących w innych miastach świata.
Warto powołać się raz jeszcze na słowa C. Liegh McInnis, który o charak- terystyce Minneapolis Sound i innych brzmień miast napisał, że aby móc mówić o zjawisku brzmienia w powstającej w tych miastach muzyce, potrzebne jest odniesienie do specyficznych kulturowych, geograficznych i historycznych rea- liów danego miejsca62. W Vancouver natomiast mamy do czynienia z ogromną różnorodnością lokalnej sceny muzycznej, jej niekwestionowanym bogactwem i wielością popularnych wykonawców, ale nie ma możliwości wyróżnienia jed- nego stylu, gatunku czy nurtu muzycznego, który można by określić jako swo- isty sound. W latach 60. Vancouver czerpało garściami z San Francisco Sound oraz Detroit Sound, w latach 90. – z Seattle Sound, a w innych dekadach artyści tworzyli tam muzykę, która wpisywała się w międzynarodowe trendy.
Pojawia się więc kolejne pytanie, które warto zadać – o powody, dla których w tym mieście nie udało się ukonstytuować jednego, charakterystycznego brzmienia. Jednym z nich może być duże zróżnicowanie etniczne. W tym przy-
59 About Us, CJSF 90.1 FM, http://www.cjsf.ca/about/index.php (4.03.2015).
60 About Co-Op Radio, CO-OP RADIO 100.5FM, http://www.coopradio.org/content/about- co-op-radio (2.03.2015).
61 About, CiTR 101.9 FM, http://www.citr.ca/index.php/about/about/ (4.03.2015).
62 C. L. McInnis, op.cit., s. 111.
padku należałoby jednak także zakwestionować istnienie specyfiki brzmienia w San Francisco, które w okresie świetności jego sound (lata 60.) w tamtym okresie zamieszkiwała znaczna ilość ludności latynoamerykańskiej63. W od- niesieniu do Vancouver bardziej prawdopodobna wydaje się hipoteza o ist- niejącym tam rozdrobnieniu sceny muzycznej, mnogości uprawianych stylów i braku skoncentrowania na jednym z nich, co uniemożliwia ukształtowanie go w sposób, który pozwalałby mówić o jego niepowtarzalnej, lokalnej odmianie.
Nie było także, aż do lat 90., wytwórni płytowej, która promowałaby rozwój konkretnego gatunku muzycznego, jak to było w przypadku Filadelfii i tam- tejszej Philadelphia International Records64 albo Detroit z Motown Records65. W związku z taką sytuacją można dojść do prostego wniosku, że scena mu- zyczna Vancouver przez większość swojej historii opierała się przede wszyst- kim na tworzeniu sztuki w oparciu o brzmienia funkcjonujące w innych ośrod- kach miejskich. Nie świadczy to w żaden sposób o niższej wartości muzyki tworzonej w Vancouver. Dowodem na to mogą być tak bardzo znaczące mia- sta jak Nowy Jork, w przypadku których sformułowanie definicji specyficznego brzmienia także byłoby bardzo ryzykowne.
Określenia, jaki styl, gatunek czy nurt można uważać za Vancouver Sound, najłatwiej podjąć się na zasadzie eliminacji. Ze względu na ogromne naleciało- ści europejskie i brak elementów wyróżniających na takie miano na pewno nie możne zasługiwać wczesna muzyka wykonywana w tym mieście. Nawet kiedy scena muzyczna Vancouver rozwinęła się na tyle, żeby móc wymienić wiodące trendy, to większość z nich była zapożyczana z innych amerykańskich miast czy ogólnych modnych stylów, jak to miało miejsce od lat 60. do 90. włącznie.
Jedynie ogromny rozwój muzyki alternatywnej, który następował równolegle na całym świecie od połowy lat 90. oraz niezwykła liczba bardzo popularnych (jak na standardy muzyki alternatywnej) artystów tworzących w Vancouver w pierwszych dwóch dekadach XXI wieku może stwarzać pretekst do bliższego przyjrzenia się temu okresowi jako potencjalnemu Vancouver Sound.
Jedna z możliwych odpowiedzi na pytanie o cechy Vancouver Sound może tkwić w znaczącej roli, jaką w tym mieście odegrała wytwórnia Mint Records, którą można spróbować potraktować jako lokalną odmianę Philadelphia Inter- national Records, oś, wokół której zbudowana jest charakterystyczna odmiana utworów muzycznych powstających w Vancouver. Wtedy jednak należałoby odrzucić wiele działających w tym mieście, niezwykle znaczących grup mu-
63 The Musical Styles of San Francisco, American Sabor, https://americansabor.org/story/san- francisco/styles (3.03.2015).
64 P. Silverton, Philadelphia International Records: The Sound of Philadelphia, Encyclopaedia Britannica, http://www.britannica.com/EBchecked/topic/1688473/Philadelphia- International-Records-The-Sound-of-Philadelphia (1.03.2015).
65 M. Kramer, Detroit needs more opportunities to hear Motown sound year-round, rain’s Detroit Business, http://www.crainsdetroit.com/article/20141023/BLOG018/141029921/
detroit-needs-more-opportunities-to-hear-motown-sound-year-round (4.03.2015).
zycznych, które nigdy nie miały nic wspólnego z tą firmą, a jednocześnie nie można odmówić im dużego wkładu w rozwój sceny muzycznej Vancouver.
Dzięki wkładowi zespołów Skinny Puppy, Front Line Assembly oraz wielu artystom współpracującym z nimi nie można także zapominać o kluczowej roli tego miasta w rozwoju muzyki electro-industrialnej. Utożsamianie jednak tego gatunku wyłącznie z Vancouver byłoby ogromnym nadużyciem ze względu na niezwykle znaczący wkład w tę sferę twórców z innych miast.
Poważnie nie można także traktować hipotezy mówiącej o tym, że muzyka etniczna, jak np. cantopop, może być uznawana za brzmienie miasta. Dzieje się tak ze względu na to, że nie ma elementów charakterystycznych, wyróż- niających jej wariację na tle cantopopu grywanego na całym świecie. Ponadto o wiele skromniejszy zakres wykonywania tego gatunku na tle np. muzyki alter- natywnej także każe odrzucić tę propozycję.
Za kolejną próbę znalezienia Vancouver Sound można potraktować określe- nie go jako zbioru zespołów wykonujących muzykę alternatywną w obrębie miasta. Definicja ta odpowiada jednak ogólniejszej lokalnej scenie muzycznej, a nie specyfice brzmienia miasta, które musi posiadać elementy wyróżniają- ce to miasto na tle innych ośrodków. Takich elementów charakterystycznych w Vancouver nie można jednak znaleźć, przez co nie można też mówić o tym zjawisku jako o Vancouver Sound.
Podsumowanie
Vancouver od samych początków swojej artystycznej tradycji prezentowało niezwykłe bogactwo lokalnej sceny muzycznej. Wszystkie etapy jej rozwoju udowodniają, że nie bez przyczyny miasto to jest jednym z najważniejszych ośrodków muzycznych w całej Kanadzie, jak również w całej Ameryce Pół- nocnej. Ukonstytuowanie się konkretnych lokalnych trendów muzycznych w latach 60. XX w. sprawiło, że w Vancouver powstały dziesiątki znakomitych i popularnych zespołów, koncertujących i sprzedających swoje dzieła na ca- łym świecie – od grupy Bobby Taylor & The Vancouvers, przez D.O.A., Bryana Adamsa i Skinny Puppy, po The New Pornographers.
Nie można kwestionować istnienia niezwykle różnorodnej, interesującej, fascynującej sceny muzycznej Vancouver. Z drugiej strony jednak, kiedy do- konuje się próby zdefiniowania charakterystycznego brzmienia dla tego mia- sta, nie sposób znaleźć elementów wyróżniających je na tle innych, jak to było w przypadku wspominanych San Francisco, Filadelfii czy Minneapolis. Nie dzia- ła to w żaden sposób na niekorzyść Vancouver jako znakomitego ośrodka mu- zycznego, gdyż zapożyczenia najważniejszych trendów, które swoje początki miały w innych miastach, jest rzeczą absolutnie normalną. Hipotezy mówiące, że takie charakterystyczne brzmienie można odnaleźć w gatunku electro-indu- strial, cantopop czy utworach zespołów związanych z Mint Records, są bardzo ryzykowne i często w łatwy sposób można je obalić. To nie zmienia jednak tego,
że w każdym z nich można doszukiwać się punktu wyjściowego do dalszych badań nad specyfiką lokalnej sceny tego miasta.
W przypadku wszystkich amerykańskich miast, gdzie wystąpiło zjawisko, które można nazwać brzmieniem miasta, istniała grupa artystów, która iden- tyfikowała swoją twórczość z realiami danego miejsca, odzwierciedlonymi w albumach i utworach ich autorstwa. Niezwykła różnorodność i rozdrobnie- nie sceny muzycznej Vancouver można analizować w dwóch kategoriach: jako jej ogromny plus, zważywszy na możliwość prezentowania dzieł z wszelakich zakresów sztuki, oraz jako minus, przez który nie tyle niemożliwe, ile o wiele trudniejsze jest wykrystalizowanie gatunku charakterystycznego tylko dla jed- nego miasta, wykonywanego przez znaczącą liczbę artystów, których utwory będą reprezentatywną próbą lokalnej sceny muzycznej w konkretnym czasie.
Vancouver to bez wątpienia jedno z najważniejszych miast na muzycznej mapie Ameryki Północnej. Krótki przegląd jego muzycznej historii pokazuje, jak wielu znaczących artystów wyrosło z tamtejszej kultury, wnosząc ogromny wkład w rozwój zarówno lokalnej, jak i światowej muzyki. Różnorodność lokal- nej sceny muzycznej Vancouver można traktować jako jej pozytywną i nega- tywną cechę w kontekście ukształtowania brzmienia miasta, jednak na pewno prezentuje fascynującą, interesującą oraz wartą szczegółowej obserwacji sce- nę muzyczną.
bibliografia:
About Co-Op Radio, CO-OP RADIO 100.5FM, http://www.coopradio.org/content/about-co- op-radio
About The Band, Loverboy Official Website, http://www.loverboyband.com/band-history/
About Us, CJSF 90.1 FM, http://www.cjsf.ca/about/index.php About, CiTR 101.9 FM, http://www.citr.ca/index.php/about/about/
About, Tegan and Sara Official Website, http://www.teganandsara.com/about/
Ankeny, Jason, Bruce Fairbairn – Artist Biography, Allmusic.com, http://www.allmusic.com/
artist/bruce-fairbairn-mn0000631808/biography
Ankeny J., Devin Townsend – Artist Biography, Allmusic.com, http://www.allmusic.com/art- ist/devin-townsend-mn0000818627/biography
Ankeny J., Front Line Assembly – Artist Biography, Allmusic.com, http://www.allmusic.com/
artist/front-line-assembly-mn0000660941/biography
Ankeny J., Skinny Puppy – Artist Biography, Allmusic.com, http://www.allmusic.com/artist/
skinny-puppy-mn0000750970/biography
Artist Slow – Biographical Info, CBC Music, http://music.cbc.ca/#!/artists/Slow
Band – Spirit of the West Short Biography, Spirit of the West Official Website, http://sotw.ca/
band
Banks J., Soundcheck – A History of the Vancouver Music-Scene, Vancouver Homes with Jay Banks, http://jaybanks.ca/vancouver/music-scene-history/
Blender’s 100 Greatest Indie-Rock Albums Ever, Stereogum, http://www.stereogum.com/
7175/blenders_100_greatest_indie_rock_albums_ever/list/
Brisebois D., Strange Advance, CanadianBands.com, http://www.canadianbands.com/
Strange%20Advance.html
Brisebois D., Trooper, CanadianBands.com, http://www.canadianbands.com/Trooper.html (dostęp 04.03.2015).
City of Vancouver Planning Department, City Facts 2004: City of Vancouver, Statistics Canada, http://web.archive.org/web/20060512164806/http://vancouver.ca/commsvcs/cityplans/
CityFacts04.pdf
Culpepper M., The Rolling Stones Riot, Vancouver, 1972, The Shrine of Dreams, https://shrine- odreams.wordpress.com/2012/04/19/the-rolling-stones-riot-vancouver-1971/
Destroyer Profile, Metacritic.com, http://www.metacritic.com/person/destroyer
Elvis Presley; Vancouver, Canada. Empire Stadium: August 31, 1957, ElvisPresleyPhotos.com, http://www.elvispresleymusic.com.au/pictures/1957_august_31.html
Gin A., The 50 greatest Canadian albums of the ‘90s, CBC Music, http://music.cbc.ca/#!/blogs/
2014/2/The-50-greatest-Canadian-albums-of-the-90s
Gorringe A., Vancouver: ‘Hollywood North’ – star of Canada’s west, Independent.co.uk, http://
www.independent.co.uk/travel/americas/vancouver-hollywood-north--star-of-cana- das-west-8635193.html
Gross M., What is the Grand Tour?, Frugal Traveler: A New York Times Blog, http://frugal- traveler.blogs.nytimes.com/2008/05/14/what-is-the-grand-tour/?_r=1
Handley G., After 35 Years D.O.A.’s Joey Keithley Is Still Not Taking Your Shit, Noisey – Music By Vice, http://noisey.vice.com/blog/joey-keithley-doa-vancouver-punk-interview-2015 Herschorn J., Vancouver Seen as A Future Boomtown [w:] „Billboard”, nr 136, USA, 23 sierpnia
1969, s. 84.
Hudson A., The Super Sonics, Mount.ai/n, http://mount.ai/n/articles/super-sonics
Important Events in the History of the Chinese in Canada, Multicultural Canada, http://multi- culturalcanada.ca/Timeline
Jim Vallance, Songwriters Association of Canada, http://songwriters.ca/member/JimVallance Johnsone J., East End Irredenta – Strathcona North of Hastings – Part 2, When An Old House Whispers…, http://househistorian.blogspot.com/2010/09/east-end-irredenta-strathco- na-north-of_05.html
Kramer M., Detroit needs more opportunities to hear Motown sound year-round, rain’s Detroit Business, http://www.crainsdetroit.com/article/20141023/BLOG018/141029921/detroit- needs-more-opportunities-to-hear-motown-sound-year-round
Krings M., Japandroids find success celebrating rock, Lawrence.com, http://www.lawrence.
com/news/2013/may/26/japandroids-find-success-celebrating-rock/
Lynch J., Tegan & Sara, Lonely Island & Questlove Bring ‘Everything Is Awsome’ to 2015 Oscars, Billboard.com, http://www.billboard.com/articles/events/oscars/6480211/oscars-2015- tegan-sara-lonely-island-everything-is-awesome-lego-movie-performance
McInnis C.L., The Lyrics of Prince Rogers Nelson / Love Symbol: A Literary Look at a Creative, Musical Poet, Philosopher, and Storyteller, Psychadelic Literature, Clinton, MS, 2007, s. 111.
McIntosh A., Chilliwack, The Canadian Encyclopedia, http://www.thecanadianencyclope- dia.ca/en/article/chilliwack/
Mowat B.F.; Church S., Bryan Adams, The Canadian Encyclopedia, http://www.thecanadi- anencyclopedia.ca/en/article/bryan-adams-emc/
Our Story, Coastal Jazz & Blues Society, http://www.coastaljazz.ca/about
Phil, Vancouver’s Most Popular Home Grown Musicials, 600 AM – Vancouver Radio Review, http://600am.com/vancouvers-most-popular-home-grown-musicians/
Read J., Terry Jacks, The Canadian Encyclopedia, http://www.thecanadianencyclopedia.ca/
en/article/terry-jacks-emc/
Rosevere L., The Beatles played Vancouver 50 years ago, CBC News, http://www.cbc.ca/
news/canada/british-columbia/the-beatles-played-vancouver-50-years-ago-1.2743085 Shane K., Soul Serenade: Bobby Taylor & The Vancouvers, “Does Your Mama Know About Me”,
Pop Dose, http://popdose.com/soul-serenade-bobby-taylor-the-vancouvers-does-your- mama-know-about-me/
Silverton P., Philadelphia International Records: The Sound of Philadelphia, Encyclopaedia Britannica, http://www.britannica.com/EBchecked/topic/1688473/Philadelphia-Interna- tional-Records-The-Sound-of-Philadelphia
Smith J., About Jack, Smiling Jack Smith Official Website, http://www.smilingjacksmith.com/
english/about/about_jack.php
Smyers D., D.O.A.’s Joey “Shithead” Keithley on 35 Years of Punk Rock Memories, Dallas Observer, http://blogs.dallasobserver.com/dc9/2014/01/doa_interview.php?page=all
Sorabella J., The Grand Tour, The Metropolitan Museum of Art, http://www.metmuseum.org/
toah/hd/grtr/hd_grtr.htm
Soundtrack of ’67: JULY 3: Down in Monterey – JULY 10: The Poster Boy, The Vancouver Sun, http://www.canada.com/vancouversun/news/westcoastnews/story.html?id=ec- 5103de-c653-4f01-b6b2-734edf13a7f0
Stomperud R., Home Town Band, Pacific Northwest Bands, http://pnwbands.com/home- townband.html
Stone D., Sweeney Todd – Artist Biography, Allmusic.com, http://www.allmusic.com/artist/
sweeney-todd-mn0001267375/biography
The Story of Prism, Prism Official Website, http://prism.ca/bios/story-prism/
Timeline and Back Story, 54-40 Official Website, http://www.5440.com/54-40-timeline Unterberger R., Liner Notes For The Collectors’ The Collectors, richieunterberger.com, http://
www.richieunterberger.com/collectors.html
Wake H., History of The Festival, Vancouver Folk Music Festival Official Website, http://
thefestival.bc.ca/a-history-of-the-festival/
What’s Happening In Music In: Vancouver, HillTop Records Songwriters of America, http://
hilltoprecords.blogspot.com/2012/05/whats-happening-in-music-in-vancouver.html Wong J., A brief history of Music Waste, Tooth and Dagger, http://toothanddagger.com/story
/read/49
Wood J., ‘Reckless’: Songwriter Jim Vallance Discusses Working with Bryan Adams, Guitar World, http://www.guitarworld.com/reckless-songwriter-jim-vallance-discusses-working- bryan-adams
