ISSN 1509-1619
Tatiana Hajder Instytut Filologii
Narodowy Uniwersytet imienia Tarasa Szewczenki w Kijowie
KWESTIONOWANIE GENOLOGICZNE I TEMATOWE WSPÓ àCZESNEJ FANTASTYKI SAKRALNEJ (A. WI ĝNIEWSKI-SNERG, M. SOKOLAN I INNI)
Key words: fiction, Gospel story, mass literature, Apocrypha, stylized Apocrypha-novel
Literatura masowa ostatecznie ksztaátuje siĊ na początku wieku ɏɏ, kiedy wskutek procesów urbanizacyjnych, migracyjnych oraz nowych form komunikacji powstaje spo- áeczeĔstwo masowe. Ksztaátowaniu kultury miejskiej towarzyszy proces jej wyraĨnego dominowania w „zdemokratyzowanym” spoáeczeĔstwie, o czym pisaá J. Ortega y Gasset.
Dalsza zaĞ ewolucja literatury masowej toczy siĊ drogą komercjalizacji, która przynosi zarówno pozytywne, jak i negatywne zjawiska. Odbywa siĊ podziaá literatury na elitar- ną (z niej korzysta pewna grupa fachowców, ma ona teĪ swego specjalnego odbiorcĊ) i wyraĨnie masową (jako kryterium podstawowe przewaĪa w tym funkcja rozrywko- wa). WysuniĊcie siĊ na pierwszy plan literatury masowej nie jest niespodzianką, gdyĪ obieg literatury rozrywkowej pociąga za sobą zazwyczaj poszerzenie koáa czytelniczego.
Na tym etapie wspóádziaáanie literatury masowej i elitarnej przejawia siĊ na poziomie strukturalnym, artystycznym, kompozycyjnym (utwory literatury masowej stają siĊ bardziej skomplikowane, „gáĊbsze”, uzupeánione o bardziej powaĪne tematy i rozwa- Īania). Interesujący i zwracający uwagĊ odbiorcy tekst pojawia siĊ, gdy autor korzy- sta z ciekawych zwrotów akcji, fantazji i fantastyki. Elitarna literatura z kolei staje siĊ mniej hermetyczna, mieĞci mniej treĞci oceniających. Autorzy próbują inaczej spojrzeü na Ğwiat i oceniü go. Ze wzglĊdów teoretycznych czy – dajmy na to – typologicznych bada siĊ szerzej rozgaáĊzienie kierunków: realistycznego, fantastycznego, postmoderni- stycznego, kryminalnego i wielu innych, czasem hybrydalnych w swej treĞci i formie.
Zrealizowane one zostają w nowoczesnych modelach i gatunkowych modyfikacjach wynikających z motywacji autorów. Hierarchicznie ustalone, arcywaĪne wydarzenia kulturowe i historyczne skali Ğwiatowej od zawsze istniaáy w literaturze jako powód do nawiązania dyskusji róĪnego typu. DziĞ one teĪ pozostają bodĨcami i uáatwiają początek
konstruktywnego dialogu w ramach komunikacji literacko-artystycznej. W takich warun- kach mit lub kanon obecny w utworze literackim sygnalizuje odbiorcy, Īe autor przygo- towuje spotkanie z dobrze znaną fabuáą. Zachowując wiĊzi z pierwotnym kontekstem, proponuje siĊ jednak nie kolejne streszczenie, lecz inwersjĊ znajomych treĞci. W tej sytuacji i czytelnik elitarny, i masowy pozostaną zadowoleni (pierwszy szuka dla sie- bie za archetypowymi postaciami i sytuacjami filozofii autora, próbuje nawiązaü z nim dialog, wspólnie rozwiązaü trudne problemy duchowne wspóáczesnoĞci, drugi natomiast odnajduje rysy literatury nowiniarsko-gawĊdziarskiej, a w starych, znanych postaciach – elementy prawie zaĪyáych znajomych).
Jak wiadomo, powtarzalnoĞü fabuá i mitologenów jest metodą zasadniczą i cechą charakterystyczną literatury, w tym teĪ literatury fantastycznej. JednakĪe z szeregu teks- tów reprezentujących Ğwiat fantastyczny wyáaniają siĊ utwory, w których są wykorzy- stane wątek ewangeliczny i postacie biblijne jako elementy strategii tekstotwórczych.
To pozwala umieĞciü taką literaturĊ na pograniczu genologicznym, a wiĊc w centrum metodologii badaĔ teoretyków i historyków literatury, poniewaĪ fantastyka staje siĊ nie tylko wariantem literatury masowej, lecz takĪe problemowym polem z punktu widzenia genologii. Kwestionując przynaleĪnoĞü gatunkową oraz specyfikĊ tematową i artystyczną, naleĪy rozpatrywaü gatunki powieĞci apokryficznej (apokryfu literackiego) oraz podgatunki fantastyki wspóáczesnej, które są róĪnie traktowane w teoretycznej tra- dycji literackiej ukraiĔskiej i zachodniej, w tym polskiej. Problem ten dotyczy zatem nie tylko krytyków literackich, historyków i literaturoznawców, lecz takĪe duchowieĔstwa (katolickiego oraz prawosáawnego), poniewaĪ obecnoĞü mnóstwa zmodyfikowanych inwariantów deskrypcji wydarzeĔ i postaci Pisma ĝwiĊtego przekracza problematykĊ studiów stricte historycznoliterackich.
W ciągu minionego stulecia uksztaátowal siĊ caáy korpus powieĞci, których wątki fabularne są zorientowane na wydarzenia ewangeliczne. NajczĊĞciej są one kwalifiko- wane w ramach powieĞci apokryficznej, lecz granice gatunkowe powieĞci-apokryfu są jeszcze páynne, o czym Ğwiadczą zarówno dyskusje dotyczące samych tekstów, miesz- czących siĊ w ramach tych wyznaczników gatunkowych, jak i brak jednolitego systemu terminologicznego.
We wspóáczesnych studiach literaturoznawczych utwory narracyjne z motywami ewangelicznymi są pod wzglĊdem gatunkowym okreĞlane róĪnorako, w zaleĪnoĞci od dominanty fabularnej opartej na opowieĞciach ewangelicznych czy apokryficznych albo od sposobu áączenia fabuáy ewangelicznej i klasycznej fabuáy powieĞciowej, najczĊĞciej – przygodowej. W związku z powyĪszym najczĊĞciej uĪywanym okreĞleniem w sto- sunku do wspomnianych utworów pozostaje apokryf, czĊstokroü dodatkowo ogáoszony jako podtytuá przez samego autora (Wedáug Judasza. Apokryf H. Panasa). OkreĞlenie to ujawnia istotĊ nowego gatunkowego inwariantu – w jego wyniku powstaje „stylizowa- ny apokryf” (termin rosyjskiego literaturoznawcy O. Tatarinowa), „apokryf literacki”
– w terminologii znanego ukraiĔskiego naukowca A. Niamcu, lub „apokryf apokryficzny”
(termin S. Jerszowa). Z tej perspektywy caáą literaturĊ piĊkną powiązaną tematycznie z Biblią moĪna nazwaü apokryficzną (A. MieĔ).
W swym pierwotnym znaczeniu apokryf (gr.apokryphos) znaczy ‘coĞ tajne, ukryte’.
ChrzeĞcijaĔskie znaczenie wyrazu apokryficzny znaczy ‘niekanoniczny, poza kanonem’.
Tak wiĊc uznanym kanonem dla chrzeĞcijan są ksiĊgi Pisma ĝwiĊtego – teksty sakralne, apokryfy natomiast – to tylko pamiątki kultury, plony twórczoĞci odrĊbnych pisarzy.
W praktyce są one fragmentami mitologii chrzeĞcijaĔskiej, których wiarygodnoĞci nikt nie sprawdza i, zresztą, nie wymaga tym bardziej, Īe autorstwo wiĊkszoĞci apokryfów jest nieznane lub wątpliwe.
Inaczej mówiąc, caáoksztat apokryfów – to swoista kolekcja symulakrów (simu- lacre), wedáug terminologii Jeana Baudrillarda, a w zakresie gatunkowym – apokryf jest to stylizowany utwór literacki, który w szacie sakralnoĞci próbuje urzeczywistniü „hipo- tetyczne” lub wrĊcz „nierealne” i przedstawiü to jako „prawdziwe”. Z uwagi na fraktalny charakter Biblii, w tym Ewangelii, moĪna wyróĪniü specyficzną poetykĊ w utworach literackich – powstają „markery-formuáy” oznaczjące bohaterów, dla których czytelnym polem skojarzeĔ są charakterystyczne „oznakowania” Zbawiciela: znamienne wydarzenia, czyny, sáowa.
PowieĞci, których wątki fabuáarne zintegrowano wokóá wydarzeĔ z Īycia Chrystusa, są na tyle zróĪnicowane, Īe wynika potrzeba ich klasyfikacji wewnątrzgatunkowej. Dla wiĊkszoĞci badaczy tego zjawiska waĪniejsza jest historia, a nie teoria gatunku. Stąd wiĊc problemy poetyki i typologii gatunku powieĞci apokryficznej pozostają aktualne i nierozwiązane.
PowieĞü i apokryf ksztaátowaáy siĊ mniej wiĊcej w jednej epoce historycznej jako marginalne, niekanoniczne gatunki. PowieĞü – to pierwotnie profanny gatunek; jej mar- ginalizacja odbywaáa siĊ na poziomie ewolucji form gatunkowych – od klasycznego eposu do „eposu Īycia prywatnego”. MarginalnoĞü apokryfu polega na tym, Īe mieĞci siĊ on na pograniczu sakralnego i profannego, co wynika z jego zasadniczego wyod- rĊbnienia siĊ z szeregu tekstów kanonicznych. Linie fabularne zarówno apokryfu, jak i powieĞci są skupione wokóá postaci Chrystusa oraz historii jego Īycia. W kanonicznych tekstach ewangelicznych Jezus Chrystus jest pierwotnie wybrany do speánienia swego przeznaczenia, jego osoba jest symboliczna, nacechowana znakowym, emblematycznym znaczeniem. W apokryfach natomiast przewaĪa zainteresowanie szczegóáami jego Īycia ziemskiego, prywatnego, wydarzeniami z czasów dzieciĔstwa i lat máodzieĔczych, zain- teresowanie rodziną oraz latami nauki. Informacji o tych wydarzeniach w kanonicznych Ewangeliach praktycznie nie ma. Owo zaciekawienie Īyciem prywatnym zbliĪa powieĞü i apokryf; powstaje inwariant gatunkowy, którego fabuáa jest, swoją drogą, teĪ apokry- ficzna w odniesieniu do apokryfu. W istocie to ten inwariant jest okreĞlany mianem powieĞci-apokryfu.
W ciągu ɏɏ stulecia historia ewangeliczna uzupeánia siĊ w róĪnorakie zmyĞlone, transformujące siĊ wątki. Wypeánienie luk faktami, zaczerpniĊtymi z apokryfów oraz Ĩródeá niechrzeĞcijaĔskich, „uzupeánienie” Īyciorysu Chrystusa powoli przemienia siĊ w poszukiwanie oraz ksztaátowanie hipotez i koncepcji. PodáoĪem takiej przemiany stają siĊ zazwyczaj globalne, gáĊbsze zmiany, zachodzące w ĞwiadomoĞci caáego spoáeczeĔ- stwa pod wpáywem procesów przewartoĞciowania Ğwiata. Towarzyszą tym procesom
intensywne poszukiwania alternatywnych, nowych wartoĞci lub przynajmniej rewizja sta- rych. Dlatego teĪ rodzą siĊ alternatywne historie albo inne wersje historii ewangelicznej.
Za początek konceptualnych zmian w reprezentacji wydarzeĔ ewangelicznych uwa- Īane jest wydanie utworu R. Gravesa Król Jezus (1946). Od tego czasu zakorzeniona zostaáa tradycja proponowania oryginalnych hipotez stosownie do misji Chrystusa oraz jego pochodzenia. PowieĞü R. Gravesa jest jedną z pierwszych literackich prób-rozwaĪaĔ nad Īyciem Zbawiciela z punktu widzenia mitologicznego oraz historycznego zarazem, co otwiera nowy etap w dziejach gatunku powieĞci apokryficznej. O tym Ğwiadczą badania nad tego typu tekstami z zakresu historii i teorii literatury, filozofii, kultorologii (M. Bach- tin, B. Szkáowski, O. Tatarenko, M. Eliade, S. Awierincew, E. Mieletinski, A. MieĔ itd.).
W kontekĞcie ukraiĔskim w ciągu ostatnich dwudziestu lat powstaáy opracowania doty- czące recepcji Biblii w literaturze ukraiĔskiej i Ğwiatowej, uwzglĊdniające wspóáczesne kryteria estetyczne i etyczne oraz orientacje Ğwiatopoglądowe. Chodzi przede wszystkim o prace M. ĩuáyĔskiego, O. Myszanycza, A. Niamcu, I. Betko, L. Goáąba, W. Mokrego, W. Suáymy, W. Antofijczuka i wielu innych, w których najczĊĞciej są rozpatrywane kwestie funkcjonowania postaci biblijnych oraz motywów ewangelicznych w twórczoĞci pisarzy ukraiĔskich dawniejszych okresów, w mniejszym stopniu – w literaturze wspóá- czesnej (XX w.). Znacznie rzadziej są poddawane badaniom procesy transformacyjne fabuá i postaci biblijnych w literaturze Ğwiatowej – praktycznie nie omawiano specyfiki i motywacji tych procesów. Jednak waĪną kwestią, wspólną dla wiĊkszoĞci ww. badaczy, jest stwierdzenie faktu przemiany w ĞwiadomoĞci autorów i czytelników w odróĪnieniu od okresu ucisku totalitarno-ateistycznego. Odbywaá siĊ ten proces, oczywiĞcie, z opóĨ- nieniem w porównaniu do kontekstu europejskiego, gdzie teĪ zachodziáy zmiany w ciągu caáego XX stulecia, co jest táumaczone nie tylko procesami sekularyzacji ĞwiadomoĞci masowej i indywidualnej, lecz takĪe dąĪeniem do uĞwiadomienia wydarzeĔ biblijnych w Ğwietle wspomnianych wizji alternatywnych oraz innowacyjnych, eksperymental- nych perspektyw narracyjnych (Piąta ewangelia M. Pomilio, Od Judasza H. Panasa, Piąta ewangelia F. Hassanaina, Chrystus wylądowaá w Grodnie. Ewangelia od Judasza W. Korotkiewicza1, Ewangelia od Marka ɿ Fragmenty ewangelii apokryficznej, Trzy wersje zdrady Judasza J. Borgesa i inne.). W wielu tekstach „ewangelii literackich”
(w terminologii A. Niamcu) pojawia siĊ narrator kreowany, a polifunkcjonalne prze- niesienie centrum narracji warunkuje subiektywizacjĊ narracyjną stosownie do ogólnie znanego kontekstu oraz specyficzny kompozycyjny ukáad utworu. Ten chwyt wáaĞnie jest jednym z gáównych atrybutów powieĞci apokryficznej.
Powstające teksty literackie zorientowane na tradycjĊ ewangeliczną róĪnią siĊ zarów- no poziomem artystycznym, jak i stopniem naĞladowania ĝwiĊtej Historii oraz sposobem reprezentacji realiów historycznych. Zrozumiaáe, Īe przy ugruntowaniu teoretycznym gatunku powieĞci apokryficznej naleĪy uwzglĊdniü obok wątków, sytuacji, charaktery- stycznych dla róĪnych inwariantów gatunkowych, takĪe poetykĊ gatunku. I tu szczegól- nie waĪny i nadal aktualny wydaje siĊ fakt badaĔ nad poetyką powieĞci apokryficznej oraz ustalenie i opis jej utrwalonych cech strukturalno-tematowych przy zaáoĪeniu, Īe
1 ɏɪɵɫɬɨɫ ɩɪɵɡɹɦɥɿʆɫɹ ʆ Ƚɚɪɨɞɧɿ. ȿɜɚɧɝɟɥɥɟ ɚɞ ȱɭɞɵ, 1965-1966.
w pewnym momencie ewolucji gatunek ten zaistniaá na dwu poziomach zarazem: „wy- sokim” i zbeletryzowanym, masowym. Od początku okresu poszukiwaĔ pisarzy w polu pozaliterackim (historycznym, filozoficznym, teologicznym) badacze ich twórczoĞci zawsze napotykają kwestie dyskusyjne, wynikające z ogólnych zaáoĪeĔ zdemokraty- zowanej sztuki i literatury oraz wyjĞcia poza granice moralno-etyczne; są to równieĪ dyskusje dotyczące zasad wiary. Nie wypada teĪ zapominaü o prawach i reguáach rynku – ten czynnik takĪe wpáywa na ksztaátowanie wspóáczesnego Ğwiata artystycznego, a w tym i literackiego. Tak wiĊc literatura masowa teĪ wymaga „cząstki” w reprezentacji tajemnic sakralnych i to w „sosie” sensacyjnym. W taki sposób historie biblijne trafiają do róĪnych wymiarów gatunkowych – od filozoficznej powieĞci apokryficznej do tzw.
filozoficznej powieĞci fantastycznej.
We wspóáczesnym postindustrialnym spoáeczeĔstwie wyraĨnie jest zarysowana tendencja do zbliĪenia literatury masowej i elitarnej. Podsycaną procesami globalizacji tendencjĊ tĊ táumaczy siĊ dodatkowo zachwianiem Ğwiata w ĞwiadomoĞci ludzi jako kon- strukcji stabilnej, w której pion religijny odgrywaá rolĊ niepoĞlednią, a obecnie stabilnoĞü ta jest co najmniej podwaĪana w róĪny sposób. W tym kontekĞcie wątki Historii ĝwiĊtej wzbudzają szczególne zainteresowanie wĞród twórców.
W tzw. literaturze masowej, w której obecnie istnieje wáasna „klasyka”, ambitnie wzorująca siĊ na najlepszych przykáadach „wysokiej” literatury Ğwiatowej, pozostaje obszerny korpus zróĪnicowanych gatunkowo i artystycznie tekstów opartych na wątkach biblijnych. Biorąc pod uwagĊ fraktalny charakter Biblii oraz dąĪenie do eksperymentów wspóáczesnych pisarzy (próby rekonstrukcji historycznej i religijnej, stylizacje apokry- ficzne), zrozumiaáy staje siĊ fakt pojawienia siĊ elementów kultury chrzeĞcijaĔskiej w prozie Ğwieckiej. DziĞ kierunek takiej wzbogaconej w tematy chrzeĞcijaĔskie prozy religijnej reprezentowany jest przez utwory literatuty masowej i fantastyki elitarnej (wy- starczy wymieniü twórzczoĞü Dana Browna). Pragnąc nawiązaü z nieprzygotowanym czytelnikiem dyskusjĊ na gáĊbsze i powaĪniejsze tematy natury duchownej, etyczno- -psychologicznej, pisarze wprowadzają problematykĊ religijną ostroĪnie, ukrywając siĊ za porywającą fabuáą i zaskakującą intrygą. OtóĪ pociągająca forma (gatunki fantastyczne) jest swoistą rekompensatą powaĪnych rozwaĪaĔ dotyczących gáĊbszych tematów. Fanta- Ğci (i nie tylko) proponują swoją wersjĊ potraktowania Wiecznych Tematów, a kierunek, w którym kroczą, zyskaá miano mistyki sakralnej lub fantastyki sakralnej2 – spotykany jest nawet neoromantyzm intelektualny maskujący siĊ pod fantastyką, wychodzący z jej powszechnoĞci i popularnoĞci [ɑɭɩɪɢɧɢɧ 2015].
Wspomniany wyĪej chwyt przeniesienia centrum narracyjnego [ɇɹɦɰɭ 2009, 15]
powoduje wieloĞü „punktów widzenia” apriorycznie odbiegających od kanonu, z czego rodzi siĊ swoisty hipertekst. W takim hipertekĞcie z zaáoĪenia istnieje mnóstwo modeli zachowaĔ i wartoĞciowania Ğwiata wĞród postaci, które takĪe z zaáoĪenia róĪnią siĊ od protoplasty i pierwotnych linii fabularnych. To z kolei jest zarazem i motywacją,
2 Sam termin fantastyka sakralna zawdziĊcza swoje pojawienie siĊ almanachowi pod tym samym tytuáem, wydawanemu od 2000 r. w Rosji, jest „projektem autorskim” D. Woáodychyna. Kierunek jest podobny do fantasy, lecz nie jest z nim identyczny.
i objaĞnieniem postĊpowaĔ bohaterów oraz rozwoju akcji w tekstach. Odbywa siĊ próba
„rekonstrukcji” utraconych detali klasycznych fabuá (inaczej mówiąc – interpretacja) pozwalająca w sposób nowy, czĊsto zadziwiający lub szokujący, odczytaü starą historiĊ lub wytáumaczyü motywacjĊ znanych wydarzeĔ. Trzeba podkreĞliü, Īe ten chwyt wáaĞnie bardzo popularny w powieĞci europejskiej, intensywnie zapoĪycza siĊ do literatury maso- wej, co pozwala jej zbliĪyü siĊ do szczytów artystycznych, dotąd nieznanych. W danym wypadku chodzi o fantastykĊ i jej wspóáczesne odmiany, które uaktywniáy siĊ w swych tematowych poszukiwaniach egzystencjalnych (fantastyka sakralna, mistyka sakralna, glokalizm biblijny itd.). Fantastyka i jej odmiany dawno zasáuĪyáy na miano swoistej
„literatury równolegáej”, której wymiary i páaszczyzna krzyĪują siĊ z literaturą „zwykáą”
co najmniej na poziomie genologicznym. Na tym tle moĪna stwierdzaü, iĪ fantastyka w swej ewolucji urasta do poziomu metagatunku. Jedna z badaczek fantastyki E. Kowtun stwierdza, Īe fantastyka teĪ od dawna rozwarstwiona jest na fantastykĊ „elitarną” i „ma- sową”, skomercjonalizowaną [Ʉɨɜɬɭɧ 2015]. Niestety, wiĊkszoĞü utworów nie zbliĪa siĊ do arcydzieá pod Īadnym wzglĊdem. Tym niemniej pojawiają siĊ godne uwagi dzieáa z ową masówką w tle.
Przede wszystkim, w Ğlad za wypowiedzią Janusza Termera, chciaáoby siĊ przypo- mnieü o pierwowzorach:
(...) trzeba przede wszystkim zauwaĪyü, Īe pomijana jest znakomita i znana w Ğwiecie, táu- maczona na wiele jĊzyków (w tym angielski i japoĔski) powieĞü polskiego autora – Henryka Panasa Wedáug Judasza. Apokryf, wyd. I, 1973 (jak i jej kontynuacja Judasza dziennik intymny, wyd. 1985), która przecieĪ wyprzedziáa znacznie w czasie, bo o parĊ dekad, ten typ literackiego,
„rewizjonistycznego”, „kodowego” podejĞcia do wielkich postaci historyczno-mitologicznych [Termer 2015].
Obok tego wybitnego dzieáa mieĞci siĊ, co prawda, na innej póáce, utwór A. WiĞ- niewskiego-Snerga Od àotra. O ile pierwszy ze wspomnianych autorów polskich w miarĊ znany jest na Ukrainie, o tyle sylwetka Snerga jest praktycznie nieobecna na rynku ksiąĪkowym (niestety, w odróĪnieniu od rosyjskiego, gdzie w ramach obiegu lite- ratury fantastycznej Snerg jest kojarzony znacznie lepiej). ListĊ warto uzupeániü o takie pozycje, jak Wedáug niej Macieja Nawariaka (2004), Ewangelia spisana przez szewca Daniela Brenta – teĪ nieobecne na Ukrainie.
W kaĪdym razie w polskim obszarze kulturowym jest szereg ksiąĪek, których au- torzy naleĪą do róĪnych pokoleĔ, tradycji i kierunków literackich. Wspomniane opraco- wania naukowców ukraiĔskich dotyczą jeszcze wĊĪszego zakresu utworów o podobnej tematyce, poniewaĪ są ograniczone literaturą wyraĨnie „klasyczną” z wieku XIX, rzadko – XX. W tej sytuacji naleĪy wymieniü wypadający nieco z omawianego kontekstu utwór máodej ukraiĔskiej pisarki Maryny Sokolan Herem (2007). Wypadający z kontekstu – poniewaĪ autorka zamierza powiązaü dwie nierozerwalne zresztą czĊĞci Pisma ĝwiĊtego – Stary i Nowy Testament – w sposób unikatowy: poprzez aluzje zaczerpniĊte z atmo- sfery i realiów Starego Testamentu przywróciü Ğwiat, wartoĞci, misjĊ i postaü Chrystusa.
W tym apokryficznym na wskroĞ utworze M. Sokolan (inwokacja zapowiada nie- spodziankĊ: „naprawdĊ wszystko inaczej”, a inwokacja ta przeistacza siĊ w leitmotiv
„wszystko byáo inaczej”) nie prowokuje i nie szokuje czytelnika jak, na przykáad, Snerg, tylko delikatnie, dyskretnie i konsekwentnie zanurza odbiorcĊ w Ğwiat przed wáaĞciwą historią Zbawiciela. W sposób dziwny gáówny bohater ukraiĔskiej pisarki powiązany jest z bohaterem Snerga, gdyĪ áączy ich los zbójnika, áotra tyle tylko, Īe dokonują oni róĪnych
„czynów” (funkcjonalnie niosą róĪne misje tekstotwórcze w strategiach tekstualnych) i w róĪnych páaszczyznach: jeden (u Snerga) jest Ğwiadkiem historii Jezusa, drugi (u So- kolan) – jest inwariantnym wcieleniem Chrystusa, pewną „próbą” przyszáych dziejów.
Rozpatrując te utwory w kontekĞcie ewolucji fantastyki jako dziaáu literatury maso- wej, a konkretnie – fantastyki sakralnej, zarazem wychodzi siĊ z zaáoĪenia, Īe literatura masowa zapoĪyczyáa od powieĞci pewne atrybuty gatunkowe. W przypadku powieĞci apokryficznej chodzi wiĊc o wyniesienie na peryferie wáaĞciwej histori apokryficznej, w centrum natomiast pozostaje unowoczeĞniona, zmodyfikowana akcja przekazywana przez podstawionego narratora.
Komponenta apokryficzna uwarunkowana jest treĞcią zaczerpniĊtą z Ewangelii, apokryfów wczesnego chrzeĞcijaĔstwa i Ĩródeá niechrzeĞcijaĔskich.
Tak, na przykáad, M. Sokolan korzysta z mitologii judejskiej, nasycając swoją po- wieĞü kolorytem i egzotyką wschodnią z czasów Starego Testamentu, wyraĨnie przy tym podkreĞlając, Īe czas literacki i czas historyczny nie zbiegają siĊ, poniewaĪ akcja wáaĞciwa trwa nawet „przed” Starym Testamentem. Taki ustrój temporalny (wyniesienie historii ewangelicznej w chronotop pozabiblijny) jest dopuszczalny, a nawet obligato- ryjny dla gatunków fantastycznych. Oprócz tego zaproponowana koncepcja osobowoĞci i historia Chrystusa teĪ zbliĪa utwór do powieĞci apokryficznych, gdyĪ jest apokryficzna, i do kanonicznych, i do apokryficznych tekstów zarazem (tzw. apokryf apokryficzny).
Podobną sytuacjĊ widaü teĪ u Snerga, u którego nawet same plany akcji są pomieszane, a bohaterowie (przynajmniej Karlos) znajdują siĊ w krzyĪujących siĊ páaszczyznach temporalnych, w co umiejĊtnie uwikáany jest teĪ czytelnik.
Komponentą wyraĨnie powieĞciową jest przeksztaácenie symbolicznej historii Zba- wiciela w Īycie zwykáego czáowieka, wprowadzenie awanturniczo-przygodowych, mi- áosnych, a nawet kryminalnych wątków oraz wprowadzenie narratora odautorskiego (tutaj wypada wspomnieü przykáad z literatury europejskiej, jak gáoĞny utwór Eduardo Mendozy Niezwykáa podróĪ Pomponiusza Flatusa (2009), który Ğmiaáo moĪna zaliczyü i do tzw. apokryficznych ewangelii dzieciĔstwa i do fantastyki sakralnej). W omawianych tekstach M. Sokolan i A. WiĞniewskiego-Snerga zresztą teĪ widoczne są modyfikacje fabuáy (bardzo dynamiczny „wĊdrowny” motyw w powieĞci Od àotra oraz nieco spowol- niony, czasem z elementami onirycznymi w powieĞci Herem), spowodowane wymogami gatunkowymi.
Pod wzglĊdem tematycznym utwory z pogranicza powieĞci apokryficznej i inwarian- tnych form fantastyki oczywiĞcie teĪ są niejednolite. PowieĞü apokryficzna ɏɏ stulecia oraz jej odmiany róĪnią siĊ i typami narratorów, i narracji (Ewangelia o… oraz Ewangelia od…), organizacją czasoprzestrzenną (pokazowy jest stopieĔ interakcji historii i wspóá- czesnoĞci w powieĞci Snerga), i dominującą linią fabularną (awanturniczą, kryminalną itd.). NajczĊĞciej postaü Chrystusa w páaszczyĨnie tematowej rozpatrywana jest jako
archetyp czasoprzestrzenny i peániący funkcjĊ tekstotwórczą. Gáównym tematem jest temat Chrystusa, który rozwija siĊ wokóá wątku podstawowego w budowaniu fabuáy:
ksztaátowanie postaci Zbawiciela jako staáej wartoĞci religijnej, filozoficznej w wielora- kich moĪliwych autorskich interpretacjach, dla których, prawdopodobnie, za pierwowzór wyĪszego planu posáuĪyáa ksiąĪka E. Renana ĩywot Jezusa. W rezultacie kaĪdy pisarz siĊgający do Ewangelii poszukuje swego wariantu prawdy, a postaü Chrystusa lub bo- hatera, w którym on aluzyjnie siĊ przejawia, przybiera coraz to nowsze, indywidualnie skojarzone rysy. Jak zauwaĪa jeden ze wspóáczesnych badaczy omawianego problemu A. Kasjanow,
(…) to, coraz siĊ odbyáo (cɥɭɱɢɜɲɟɟɫɹ „ɨɞɧɚɠɞɵ”), przerasta ramy swej jednostkowoĞci i mnóstwo razy siĊ powtarza w niekoĔczących siĊ wspomnieniach, urasta do wiecznej pamiĊci („wszystko ulegnie zapomnieniu w wiekach, ale nie ten dzieĔ”) oraz powtarza siĊ znów i znów w losach tych, „którzy nie potrafili… wyrzec siĊ paru fraz” [Ʉɚɫɶɹɧɨɜ 2007, 10].
Chrystus w powieĞci Snerga – dziwak-wáóczĊga z wyraĨnymi markerami przynaleĪ- noĞci do wciąĪ modnej (na moment wydania powieĞci) i pociągającej subkultury alterna- tywnej hipisów, instalowany w nie mniej dziwny (psychodeliczny) Ğwiat pseudoamery- kaĔski (w kaĪdym razie, mówiąc w jĊzyku wspóáczesnym – na pewno postindustrialny), dokonuje czynów, które w sposób zadziwiający odwracają Ğwiat bohatera gáównego (z tekturowo-plastikowego – z powrotem – w prawdziwy) na mocy cudu wiary:
I nagle – ze wzruszeniem, które kazaáo mi zasáoniü oczy – pojąáem, Īe to ja jestem Ğlepy.
WierzĊ! Razem z tym prostym sáowem ona dawaáa mi wszystko: miáoĞü, nadziejĊ i sens, a ja Īądaáem od niej rozumienia, wiĊc próbowaáem wymusiü coĞ, co tu, na planie – w Ğwiecie skáĊ- bionych pozorów i záudzeĔ – nigdy nie miaáo Īadnej wartoĞci [WiĞniewski-Snerg 2005].
Takie niespodziewane w granicach gatunkowych skupienie siĊ autora na gáĊbokich uczuciach i przeĪyciach etyczno-psychologicznych przywraca czytelnika do poziomu wysokiej, powaĪnej literatury.
M. Sokolan uĪywa bardziej skomplikowanego intertekstualnego odwoáania siĊ do tematu: jej wieloimienny bohater (Hur/Mazzakin/Asata-Nabi) jest posáaĔcem z Here- mu3. Wygnanie bohatera, oskarĪonego o próbĊ kradzieĪy Korony Twórcy, okazaáo siĊ pretekstem. NaprawdĊ zostaá specjalnie wysáany na ZiemiĊ, by odnowiü utraconą wiĊĨ pomiĊdzy Bogiem a ludĨmi (o tym zresztą i sam bohater, i czytelnik dowiadują siĊ na samym koĔcu utworu). Liczne reminiscencje z Pisma ĝwiĊtego, do których ucieka siĊ autorka, są nieprzejrzyste dla czytelnika nieprzygotowanego i nieoczytanego, nieobezna- nego zresztą z historią i mitologią hebrajską. Lecz aluzje intertekstualne prowokują do poszukiwaĔ odpowiedzi, a w przypadku odbiorcy kojarzącego i orientującego siĊ w tych labiryntach intelektualnych i kulturowych – nawoáują do gry-deszyfrowania wiecznego kodu wiary w nowej formie gatunkowej.
3 Herem – (Chçrem, hebr. – ʧʸʭ) ma dwa znaczenia: wedáug Tory to jest przedmiot lub istota, w tym czáo- wiek, którego nie wolno dotykaü, wedáug Biblii to ma podwójną naturĊ: albo jest zbyt niedobre, nieczyste, albo na odwrót – zbyt dobre, ĞwiĊte. Z jednej strony jest to wyĪszy stopieĔ ukarania – wygnanie, z drugiej, natomiast – pod siáą dziaáania heremu okazywaáy siĊ rzeczy poĞwiĊcone lub przynaleĪące Bogu, wiĊc teĪ nietykalne.
Widaü wiĊc, Īe specyficzną wáaĞciwoĞcią artystyczną fantastyki staje siĊ jej wartoĞü sama w sobie, autologicznoĞü dopuszczalnoĞci fantastycznej, co wprowadza dziĞ teksty fantastyki sakralnej, na przykáad, do szeregu literatury swoistego mainstreamu, áączącej tradycje powieĞci-apokryfu i powieĞci fantastycznej.
Tu jak najbardziej wypada odwoáaü siĊ do jeszcze niezbadanej bardziej szczegóáowo i na pewno niedocenionej koncepcji decentryzmu A. WiĞniewskiego-Snerga:
Wszystkie istniejące dzieáa sztuki, mimo ich wielkiej róĪnorodnoĞci, zaliczyü moĪna do jednego kierunku – do centryzmu, którego istota polega na tym, Īe Ğrodek przedstawionego przez artystĊ przedmiotu, czymkolwiek ten przedmiot jest – zawsze zajmuje miejsce w ramach utworu. (...) Moja koncepcja kompozycji obrazu, w odróĪnieniu od omówionej kompozycji centrycznej, nosi nazwĊ decentryzmu. Obraz wyraĪa postualat decentryzmu, gdy Ğrodek przedstawionego w nim przedmiotu znajduje siĊ gdzieĞ niedaleko poza ramami utworu, skąd ten przedmiot dominuje nad ukazanym otoczeniem. Taka zasada kompozycji – poprzez stworzenie napiĊcia miĊdzy ukrytym przedmiotem a widocznym táem – pozwala wzmocniü znaczenie przedmiotu albo jego otoczenia w zaleĪnoĞci od przypisanej im roli [WiĞniewski-Snerg 1987].
Takie wyniesienie poza ramy obrazu literackiego Īycia fabuá ewangelicznych, ich dalsze istnienie w páaszczyĨnie etyki chrzeĞcijaĔskiej, adaptacja przez literaturĊ piĊkną, a dalej masową – moĪna potraktowaü jako nowoczesną formĊ uĞwiadomienia problemów cywilizacji i sposobów ich zwalczania. Przeistoczenie materiaáu biblijnego i konwencji literackiej skutkuje na poziomie genologicznym modyfikacją, a w páaszczyĨnie literatury masowej odbywa siĊ swoista „nobilitacja” gatunku fantastyki w ogóle, z uksztaátowaniem i dalszym eliminowaniem fantastyki sakralnej miĊdzy innymi. Ostatnia, poáączywszy powieĞü apokryficzną i fantastykĊ filozoficzną, weszáa w orbitĊ Wiecznych Tematów uniwersum biblijnego, nawoáując czytelnika do powaĪnych rozwaĪaĔ i przeĪyü emocjo- nalnych.
Niestety nie sposób omówiü gáĊbiej w formacie niniejszego studium zagadnienia problemowego z zakresu kwestionowania typologii i podgatunkowego podziaáu literatury fantastycznej, istniejącej dzisiaj w przestrzeni literatury masowej, czemu są poĞwiĊco- ne liczne opracowania naukowców (J. ɋampbell, T. Sturgeon, J. Gunn, J. Hamilton, E. Kowtun, G. Gurewycz, T. Czernyszewa, K. Mazareuáow i wielu innych), co pozosta- wia obszerny teren do dalszych badaĔ.
Bibliografia
Gunn James. 1974. Science Fiction and the Mainstream. In: Sience Fiction Today and Tomorrow.
Penquin Book. Baltimore-Maryland: Ed. by Reginald Bretnor.
Termer Janusz. 2011. PamiĊtajmy o Henryku Panasie! W: http://pisarze.pl/felietony [Ⱦɨɫɬɭɩ 14 IV 2015].
WiĞniewski-Snerg Adam. 2005. Od àotra. GdaĔsk: Sáowo/Obraz Terytoria. W: http://snerg.lh2.pl [Ⱦɨɫɬɭɩ 14 IV 2015].
WiĞniewski-Snerg Adam. 1987. Moja koncepcja decentryzmu. W: www.snerg.lh2.pl/teorie/moja_
koncepcja_decentryzmu.html [Ⱦɨɫɬɭɩ 14 IV 2015].
Ʉɚɫɶɹɧɨɜ Ⱥ.ȼ. 2007. Ȼɢɛɥɟɣɫɤɢɟ ɦɨɬɢɜɵ ɢ ɨɛɪɚɡɵ ɜ ɫɸɠɟɬɨɫɬɪɨɟɧɢɢ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɪɨɦɚɧɚ ɏɏ ɜ.:
ɚɜɬɨɪɟɮ.ɞɢɫ….ɤɚɧɞ.ɮɢɥɨɥ.ɧɚɭɤ. ɉɟɪɦɶ.
Ʉɨɜɬɭɧ ȿ.ɇ., Ɏɚɧɬɚɫɬɢɤɚ, ɫɦɟɧɢɜɲɚɹ ɫɬɨɥɟɬɢɟ. ɋɩɨɪɵ ɨ ɬɟɪɦɢɧɚɯ. ȼ: http//www.slavcenteur.
ru/Proba/Kovtun/kovtun [Ⱦɨɫɬɭɩ 14 IV 2015].
ȼɨɥɨɞɢɯɢɧ Ⱦɦɢɬɪɢɣ. 2012. ɉɨɫɬɫɨɜɟɬɫɤɚɹ ɮɚɧɬɚɫɬɢɤɚ ɢ ɟɟ ɜɨɫɩɪɢɹɬɢɟ ɯɪɢɫɬɢɚɧɫɬɜɚ.
ȼ: http://vrns.ru/culture/52/637 [Ⱦɨɫɬɭɩ 14 IV 2015].
Ɇɟɧɶ Ⱥɥɟɤɫɚɧɞɪ. 1991. ȿɜɚɧɝɟɥɶɫɤɚɹ ɢɫɬɨɪɢɹ ɜ ɯɭɞɨɠɟɫɬɜɟɧɧɨɣ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɟ. ȼ: Ɇɟɧɶ Ⱥɥɟɤ- ɫɚɧɞɪ. ɋɵɧ ɑɟɥɨɜɟɱɟɫɤɢɣ. Ɇɨɫɤɜɚ: Ozon: 324-326.
ɇɚɛɢɬɨɜɢɱ ȱɝɨɪ. 2011. Ȼɿɛɥɿɣɧɢɣ ʉɥɨɛɚɥɿɡɦ ɭ ɯɭɞɨɠɧɿɣ ɥɿɬɟɪɚɬɭɪɿ versus ɥɿɬɟɪɚɬɭɪɧɚ ɬɪɚɞɢɰɿɹ ɬɚ ɿɧɬɟɪɬɟɤɫɬɭɚɥɶɧɿɫɬɶ: ɧɚɡɚɞ ɭ ɦɚɣɛɭɬɧɽ. ȼ: ɉɨɟɬɢɤɚ ɦɿɫɬɢɱɧɨɝɨ/ɭɩɨɪɹɞɤ. Ɉ. ɑɟɪɜɿɧɫɶ- ɤɨʀ. ɑɟɪɧɿɜɰɿ: ɑɟɪɧɿɜɟɰɶɤɢɣ ɧɚɰ.ɭɧ-ɬ.
ɇɹɦɰɭ Ⱥɧɚɬɨɥɢɣ. 1993. ɇɨɜɵɣ ɡɚɜɟɬ ɢ ɦɢɪɨɜɚɹ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɚ. ɑɟɪɧɨɜɰɵ: ɑȽɍ.
ɇɹɦɰɭ Ⱥɧɚɬɨɥɢɣ. 2009. Ɍɪɚɧɫɮɨɪɦɚɰɢɨɧɧɚɹ ɩɨɥɢɮɨɧɢɹ «ɬɨɱɟɤ ɡɪɟɧɢɹ» ɜ ɫɨɜɪɟɦɟɧɧɵɯ ɨɛɪɚ- ɛɨɬɤɚɯ ɬɪɚɞɢɰɢɨɧɧɵɯ ɫɸɠɟɬɨɜ, ɨɛɪɚɡɨɜ ɢ ɦɨɬɢɜɨɜ. „Ȼɿɛɥɿɹ ɿ ɤɭɥɶɬɭɪɚ” ʋ 11: 14-26.
ɋɨɤɨɥɹɧ Ɇɚɪɢɧɚ. 2007. ɏɟɪɟɦ: ɉɨɜɿɫɬɶ. Ʉɢʀɜ: Ɏɚɤɬ.
Ɍɚɬɚɪɢɧɨɜ Ⱥɥɟɤɫɟɣ. 2008. ȼɥɚɫɬɶ ɚɩɨɤɪɢɮɚ: ɛɢɛɥɟɣɫɤɢɣ ɫɸɠɟɬ ɢ ɤɪɢɡɢɫɧɨɟ ɛɨɝɨɫɥɨɜɢɟ ɯɭɞɨ- ɠɟɫɬɜɟɧɧɨɝɨ ɬɟɤɫɬɚ. Ʉɪɚɫɧɨɞɚɪ: ɄɭɛȽɍ .
Ɍɚɬɚɪɢɧɨɜ Ⱥɥɟɤɫɟɣ. 2004. ɀɚɧɪɨɜɚɹ ɩɪɢɪɨɞɚ ɢ ɧɪɚɜɫɬɜɟɧɧɚɹ ɮɢɥɨɫɨɮɢɹ ɯɭɞɨɠɟɫɬɜɟɧɧɵɯ ɬɟɤɫɬɨɜ ɨ ɟɜɚɧɝɟɥɶɫɤɢɯ ɫɨɛɵɬɢɹɯ: Ɇɨɧɨɝɪɚɮɢɹ. Ʉɪɚɫɧɨɞɚɪ: ɄɭɛȽɍ.
Ɏɟɞɨɪɨɜɚ ɂ.ȼ. ɋɚɤɪɚɥɶɧɨɟ ɢ ɟɝɨ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɨɜɟɞɱɟɫɤɚɹ ɬɢɩɨɥɨɝɢɹ. ȼ: http//sakhgu.ru/jurnal:
http//www.slavcenteur.ru/Proba/Kovtun/kovtun [Ⱦɨɫɬɭɩ 14 IV 2015].
ɑɟɪɧɵɲɟɜɚ Ɍɚɬɶɹɧɚ. 1985. ɉɪɢɪɨɞɚ ɮɚɧɬɚɫɬɢɤɢ. ɂɪɤɭɬɫɤ: ɂɡɞɚɬɟɥɶɫɤɢɣ ɞɨɦ: ɂɡɞɚɬɟɥɶɫɬɜɨ ɂɪɤɭɬɫɤɨɝɨ ɭɧɢɜɟɪɫɢɬɟɬɚ.
ɑɭɩɪɢɧɢɧ ɋɟɪɝɟɣ. ɋɚɤɪɚɥɶɧɚɹ ɦɢɫɬɢɤɚ, ɫɚɤɪɚɥɶɧɚɹ ɮɚɧɬɚɫɬɢɤɚ. ȼ: http://magazines.russ.
ru:81/znamia/red/chupr/book/sakral [Ⱦɨɫɬɭɩ 14 IV 2015].
Summary
GENOLOGICAL AND THEMATIC QUESTIONING IN CONTEMPORARY SACRAL FICTION (A. WIĝNIEWSKI-SNERG, M. SOKOLAN AND OTHERS)
This article is devoted to problems of contemporary literary and cultural studies, such as the introduction of biblical scenes and their further evolutionary path in the world fiction. Attention is paid to the specific method of employing apocryphal literature variants of Gospel stories.
Kontakt z Autorką:
plumbumxxl@gmail.com
