Statystyczna identyfikacja przestrzennej struktury obszarowej gospodarstw rolnych w Polsce

(1)

Szczuciński

Statystyczna identyfikacja

przestrzennej struktury obszarowej

gospodarstw rolnych w Polsce

Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania 31/2, 201-216

(2)

STUDIA I PRACE WYDZIAŁU NAUK EKONOMICZNYCH I ZARZĄDZANIA NR 31

Janusz Korol*

Uniwersytet Szczeciński

Przemysław Szczuciński**

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Gorzowie Wlkp.

STATYSTYCZNA IDENTYFIKACJA PRZESTRZENNEJ STRUKTURY OBSZAROWEJ

GOSPODARSTW ROLNYCH W POLSCE

Streszczenie

W artykule dokonano o ceny zm ian w strukturze obszarow ej gospodarstw rolnych w Polsce w okresie 2 0 0 0 -2 0 0 9 w kontekście realizacji celów i zadań w tym zakresie. Z a p o d sta w o w ą jed n o stk ę te ry to ria ln ą analizy porów naw czej zm ian przyjęto w o jew ó d z tw o. Jako n arzęd zia badaw cze w ykorzystano elem entarne narzęd zia o p isu i w n io sk o w a n ia statystycznego oraz w ielow ym iarow ej analizy porów naw czej i statystyki p rze s trzennej. W yniki b ad a ń w skazują, że tem po zm ian w kieru n k u now oczesnej struktury agrarnej je s t zb y t niskie.

Słowa kluczowe

: struktura agrarna, statystyka p rzestrzenna

A d res e-m ail: ja n u s z.k o ro l@ w n eiz .p l. A d res e-m ail: a w e@ g o rzo w .h o m e.p l.

(3)

Wprowadzenie R o ln ic tw o to j e d e n z n a js ta r s z y c h i p o d s ta w o w y c h d z ia łó w g o s p o d a rk i, k tó r e g o g łó w n y m z a d a n ie m j e s t d o s ta r c z e n ie p ło d ó w r o ln y c h w w y n ik u c e lo w e j u p r a w y r o ś lin i h o d o w li z w ie r z ą t o r a z s u r o w c ó w d la p r z e m y s łu . R o ln ic tw o k s z ta łtu je ś r o d o w is k o p r z y r o d n ic z e i k r a jo b r a z , a p r z e d e w s z y s tk im tw o r z y m ie js c a p ra c y . J e d n y m z p o d s ta w o w y c h e le m e n tó w c h a r a k te r y z u ją c y c h r o ln ic tw o j a k o s e k to r g o s p o d a r k i j e s t s tr u k tu r a a g r a rn a . D e f in io w a n a j e s t o n a ja k o u ję c ie g o s p o d a r s tw r o ln y c h w p o d z ia le w e d łu g t y p ó w e k o n o m ic z n y c h z w y s p e c y f i k o w a n y m i, w s z c z e g ó ln o ś c i n a s tę p u ją c y m i e le m e n ta m i1: a) r o z k ła d z b io r o w o ś c i g o s p o d a r s tw r o ln y c h w z g lę d e m ic h w ie lk o ś c i ( p o w ie r z c h n i lu b p o w ie r z c h n i u ż y tk ó w r o ln y c h ) ; b ) g r u p y g o s p o d a r s tw o r ó ż n y m ty tu l e w ła s n o ś c i; c) g r u p y g o s p o d a r s tw w e d łu g w ie lk o ś c i p r o d u k c ji r o ln ic z e j; d) g r u p y g o s p o d a r s tw w e d łu g p o z io m u p r o d u k c ji to w a r o w e j, w ie lk o ś c i n a k ła d ó w k a p ita ło w y c h n a j e d n o s tk ę p r o d u k c ji.

P ie r w s z y e le m e n t j e s t p o d s ta w o w y w w y z n a c z a n iu s tr u k tu r y a g ra rn e j.

C e le m b a d a ń p o d ję ty c h w a r ty k u le j e s t id e n ty f ik a c ja z m ia n w r o z k ła d z ie p o w ie r z c h n i z b io r o w o ś c i g o s p o d a r s tw r o ln y c h w p r z e k r o ju w o je w ó d z tw n a p r z e s tr z e n i 10 la t ( 2 0 0 0 - 2 0 0 9 ) w k o n te k ś c ie p o p r a w y s tr u k tu r y a g ra rn e j.

1. Struktura obszarowa gospodarstw w układzie regionalnym

U s c h y łk u la t 80. u b ie g łe g o w ie k u g o s p o d a r s tw a in d y w id u a ln e o b e jm o w a ł y o k o ło 7 6 % c a łk o w ite j p o w ie r z c h n i u ż y t k ó w r o ln y c h 1 2. G o s p o d a r s tw a k ilk u h e k ta r o w e s ta n o w iły w ię k s z o ś ć g o s p o d a r s tw in d y w id u a ln y c h . P o w ie r z c h n ia g o s p o d a rs tw ro s ła z p o łu d n ia n a p ó łn o c . N a p o łu d n iu z n a c z ą c a c z ę ść w ła ś c ic ie li g o s p o d a rs tw p r a c o w a ła w e w ła s n y c h g o s p o d a rs tw a c h i je d n o c z e ś n ie w p rz e m y śle .

1 Zob. Statystyczne studium struktury agrarnej w Polsce, red. K. Kukuła, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 79 i n.

2 E. Jasińska, Indywidualne gospodarstwa rolne w świetle danych rachunkowych z lat

1952-2001, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej - Państwowy Instytut

(4)

Ja n u s zKo r o l, Pr z e m y s ł a wSz c z u c i ń s k i St a t y s t y c z n ai d e n t y f i k a c j ap r z e s t r z e n n e js t r u k t u r yo b s z a r o w e j. . . O k re s tr a n s f o r m a c ji p r z y n ió s ł d la g o s p o d a r k i r o ln e j w ie le z m ia n , a n a j w a ż n ie js z a z n ic h to lik w id a c ja s e k to r a p a ń s tw o w e g o . S k u tk i te g o p r o c e s u to m ię d z y in n y m i w z r o s t b e z r o b o c ia w ś r ó d m ie s z k a ń c ó w te r e n ó w p o p e g e e r o w - s k ic h , p o w ię k s z e n ie s ię p o w ie r z c h n i g r u n tó w r o ln ik ó w in d y w id u a ln y c h , d e k a p ita liz a c ja i z n is z c z e n ia m ie n ia p u b lic z n e g o . W z r o s ła p o w ie r z c h n ia g r u n tó w le ż ą c y c h o d ło g ie m o r a z u g o r o w a n y c h , w ś r ó d z a s ie w ó w z w ię k s z y ł s ię u d z ia ł z b ó ż . P r z y c z y n ty c h z m ia n m o ż n a d o s z u k iw a ć się w e k s te n s y f ik a c ji p r o d u k c ji r o ś lin n e j, c h ę c i z m ia n y f o r m y u ż y tk o w a n ia i p r z e z n a c z e n ia g r u n tó w r o ln y c h o r a z w s p a d k u o p ła c a ln o ś c i p r o d u k c ji. W o s ta tn ic h k ilk u n a s tu la ta c h m o ż n a z a u w a ż y ć d y w e r s y f ik a c ję p o z io m u r o z w o ju , w ie lk o ś c i i k ie r u n k ó w p r o d u k c ji g o s p o d a r s tw r o ln y c h . S p a d ła lic z b a d w u z a w o d o w y c h g o s p o d a r s tw , n a to m ia s t w z r o s ła lic z b a z b ę d n y c h o s ó b w ro ln ic tw ie .

W la ta c h 9 0 . in w e s to w a ły w r o ln ic tw o j e d y n i e z a m o ż n e i d u ż e g o s p o d a r stw a . P rz y s tą p ie n ie P o ls k i d o U n ii E u ro p e js k ie j w łą c z y ło p o ls k ie r o ln ic tw o do J e d n o lite g o R y n k u E u r o p e js k ie g o . P o ls k a o d r a b ia z a le g ło ś c i, c z y n i to m ię d z y in n y m i d z ię k i f u n d u s z o m s tr u k tu r a ln y m i ś r o d k o m k ie r o w a n y m n a o b s z a r y w ie js k ie . C o r a z w ię k s z a lic z b a g o s p o d a r s tw p o d e jm u je w y z w a n ie k o n k u r o w a n ia z r o ln ic tw e m z a c h o d n io e u r o p e js k im .

T e r a ź n ie js z a s tr u k tu r a p r z e s tr z e n n a p o ls k ie g o r o ln ic tw a j e s t s k u tk ie m z m ia n s p o łe c z n o - g o s p o d a r c z y c h . K s z ta łto w a n ie k ie r u n k u r o z w o ju r o ln ic tw a j e s t c o r a z ła tw ie js z e ; w ią ż e się j e d n a k z w i ę k s z ą o d p o w ie d z ia ln o ś ć z a d e c y z je p o lity k i r o ln e j. S tr u k tu r a a g r a r n a p o ls k ie g o r o ln ic tw a j e s t z n a c z n ie b a r d z ie j r o z d r o b n io n a a n iż e li r o ln ic tw a w ie l u k r a jó w z a c h o d n io e u r o p e js k ic h . G łó w n y m p r o b le m e m s tr u k tu r y a g ra rn e j p o ls k ie g o r o ln ic tw a r o d z in n e g o ( in d y w id u a l n e g o ) j e s t d o m in a c ja g o s p o d a r s tw d r o b n y c h w o g ó le g o s p o d a r s tw ro ln y c h . W g r u p ie o b s z a r o w e j d o 5 h a w z g lę d n ie z b liż o n a s tr u k tu r a d o P o ls k i w y s tę p u je w e W ło s z e c h . D r o b n e g o s p o d a r s tw a n ie m a j ą m o ż liw o ś c i e f e k ty w n e g o s p o ż y t k o w a n ia p o s ia d a n y c h z a s o b ó w p r a c y , z a p e w n ie n ia g o d z iw y c h ś r o d k ó w d la u tr z y m a n ia r o d z in y , r o z w o ju g o s p o d a r s tw a r o ln e g o o r a z n ie s ą w s ta n ie k o n k u r o w a ć n a ry n k u . N a jw ię k s z ą g r u p ę g o s p o d a r s tw r o ln y c h w p o ls k im r o ln ic tw ie s ta n o w ią g o s p o d a r s tw a d o 1 h a w łą c z n ie . W 2 0 0 1 r o k u lic z b a ta k ic h g o s p o d a r s tw w y n o s iła 1 0 3 6 8 7 5 i b y ła n a jw y ż s z a s p o ś r ó d p r z e d s ta w io n y c h la t. W 2 0 0 9 r o k u lic z b a ta s p a d ła d o 731 7 3 4 g o s p o d a r s tw r o ln y c h . D r u g ą g r u p ą p o d w z g lę d e m lic z e b n o ś c i s ą g o s p o d a r s tw a o p o w ie r z c h n i o d 2 h a d o m n ie j n iż 5 h a . W 2 0 0 9 r o k u ta k ic h g o s p o d a r s tw b y ło 5 9 6 7 9 5 . K o le jn y m i co d o w ie lk o ś c i g r u p a m i g o s p o 203

(5)

d a r s tw r o ln y c h s ą g o s p o d a r s tw a p o w y ż e j 1 h a d o m n ie j n iż 2 h a , n a s tę p n ie o d 5 h a d o m n ie j n iż 10 h a , o d 10 h a d o m n ie j n iż 15 h a , o d 15 h a d o m n ie j n iż 2 0 h a , o d 2 0 h a d o m n ie j n iż 3 0 h a , o d 3 0 h a d o m n ie j n iż 5 0 h a , o d 5 0 h a do m n ie j n iż 10 0 h a . N a jm n ie j s z ą g r u p ę s ta n o w ią g o s p o d a r s tw a o p o w ie r z c h n i p r z e k r a c z a ją c e j 1 0 0 h a , w 2 0 0 9 r o k u ta k ic h g o s p o d a r s tw r o ln y c h b y ło 8 711 i b y ła to n a jw y ż s z a w a r to ś ć te j g r u p y w p r z e d z ia le o d 2 0 0 0 d o 2 0 0 9 r o k u . G r a f i c z n ą ilu s tr a c ję s ta ty s ty c z n e g o o p is u s tr u k tu r y o b s z a r o w e j g o s p o d a r s tw r o ln y c h n a p r z e s tr z e n i la t 2 0 0 0 - 2 0 0 9 s ta n o w i r y s u n e k 1.

R ysunek 1. Z m ian a lic zb y gospodarstw ogółem i w grupach o bszarow ych w Polsce w latach 2 0 0 0 -2 0 0 9

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

W r o k u 2 0 0 9 w P o ls c e d z ia ła ło 2 ,5 m ln g o s p o d a r s tw r o ln y c h . G łó w n e c e c h y s tr u k tu r y o b s z a r o w e j g o s p o d a r s tw w u k ła d z ie w o je w ó d z tw z i lu s tr o w a n o n a r y s u n k a c h 2 - 4 . N a jw ię c e j g o s p o d a r s tw f u n k c jo n o w a ło w w o je w ó d z tw ie m a z o w ie c k im - 3 2 8 ty s . L ic z b a g o s p o d a r s tw te g o w o je w ó d z tw a s ta n o w i 1 3 ,1 % o g ó łu w s z y s t k ic h g o s p o d a r s tw w k r a ju . O b o k w o je w ó d z tw a m a z o w ie c k ie g o n a jw ię k s z a lic z b a g o s p o d a r s tw z lo k a liz o w a n a j e s t w w o je w ó d z tw a c h m a ło p o ls k im , p o d k a r p a c k im i lu b e ls k im . I c h u d z ia ł w o g ó ln e j lic z b ie g o s p o d a r s tw r o ln y c h w y n o si o d 1 0 ,7 % d o 1 2 ,4 % . N a jm n ie j g o s p o d a r s tw r o ln y c h p r o w a d z i d z ia ła ln o ś ć w w o je w ó d z tw ie lu b u s k im - 4 6 ty s ., c o s ta n o w i 1 ,9 % w s z y s tk ic h g o s p o d a r s tw w k r a ju . W s tr u k tu r z e g o s p o d a r s tw w e d łu g p o w ie r z c h n i d o m in u j ą g o s p o d a r s tw a n a jm n ie js z e , d o 2 h a . I c h o d s e te k w y n o s i 4 5 ,8 % . G o s p o d a r s tw a o d 2 d o 5 h a

(6)

Ja n u s zKo r o l, Pr z e m y s ł a wSz c zu c iń sk i St a t y s t y c z n aid e n tyf ik a c jap r z e s t r z e n n e js t r u k t u r yo b s z a r o w e j... s ta n o w ią 2 3 ,9 % , o d 5 d o 10 - 1 5 ,6 % . W n a s tę p n y c h k la s a c h o c o r a z w ię k s z e j p o w ie r z c h n i o d s e te k te n j e s t c o r a z m n ie js z y . D o p r z e d z ia łu o d 10 d o 2 0 h a z a li c z a się 9 ,8 % , o d 2 0 d o 5 0 h a - 3 ,9 % g o s p o d a rs tw . N a jm n ie j j e s t g o s p o d a r s tw n a jw ię k s z y c h . O d s e te k g o s p o d a r s tw w p r z e d z ia le o d 5 0 d o 10 0 h a w y n o s i 0 ,7 % . G o s p o d a r s tw a o p o w ie r z c h n i p o w y ż e j 100 h a s ta n o w ią j e d y n i e 0 ,3 % o g ó łu g o s p o d a rs tw .

R ysunek 2. L iczb a gospodarstw ro ln y ch ogółem w u k ładzie w ojew ództw w ro k u 2000 i 2009

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

R y su n ek 3. Z agęszczenie gospodarstw roln y ch oraz liczb a gospodarstw rolnych w edług pow ierzch n i w ro k u 2009

205

(7)

R ysunek 4. S truktura gospodarstw roln y ch w ro k u 2009

DL - dolnośląskie, KP - kujawsko-pomorskie, LL - lubelskie, LS - lubuskie, ŁD - łódzkie, MP - małopol skie, MZ - mazowieckie, OP - opolskie, PK - podkarpackie, PS - podlaskie, PM - pomorskie, SL - śląskie, SW - świętokrzyskie, WM - warmińsko-mazurskie, WP - wielkopolskie, ZP - zachodniopomorskie.

Źródło: opracowanie własne.

U w id a c z n ia się ta k ż e z n a c z ą c e z r ó ż n ic o w a n ie s tr u k tu r y g o s p o d a r s tw r o l n y c h w e d łu g w o je w ó d z tw . N a tle k r a ju n a jw ię c e j n a jm n ie js z y c h g o s p o d a r s tw j e s t w w o je w ó d z tw ie ś lą s k im . S p o ś r ó d w s z y s tk ic h g o s p o d a r s tw w ty m w o je w ó d z tw ie s ta n o w ią o n e a ż 7 1 ,4 % . N a jw ię k s z y o d s e te k g o s p o d a r s tw o p o w ie r z c h n i o d 2 d o 5 h a w y s tę p u je w w o je w ó d z tw ie m a ło p o ls k im . W y n o s i o n 3 2 ,4 % . W p r z e d z ia le o d 5 d o 10 h a n a jw ię c e j j e s t g o s p o d a r s tw r o ln y c h w w o je w ó d z tw ie łó d z k im . I c h u d z ia ł w s tr u k tu r z e w y n o s i 2 5 ,3 % . W o je w ó d z tw o p o d la s k ie w y r ó ż n ia się n a jw ię k s z y m o d s e tk ie m g o s p o d a r s tw o p o w ie r z c h n i o d 10 d o 2 0 h a . W y n o s i o n 2 6 ,2 % . W p o r ó w n a n iu d o in n y c h w o je w ó d z tw n a j w i ę cej g o s p o d a r s tw o d 2 0 d o 5 0 h a - 1 3 ,2 % - w y s tę p u je w r e g io n ie w a r m iń s k o -m a z u rs k im . U d z ia ł g o s p o d a r s tw o n a jw ię k s z e j p o w ie r z c h n i p r z y jm u je n a j w y ż s z y p o z io m w w o je w ó d z tw ie z a c h o d n io p o m o r s k im . U d z ia ł g o s p o d a r s tw o p o w ie r z c h n i o d 5 0 d o 10 0 h a s ię g a w ty m w o je w ó d z tw ie 4 ,0 % , a o p o w ie r z c h n i p o w y ż e j 10 0 h a - 2 ,0 % .

(8)

Ja n u s zKo r o l, Pr z e m y s ł a wSzc z u c iń sk i St a t y s t y c z n aid e n tyf ik a c jap r z e s t r z e n n e js t r u k t u r yo b s z a r o w e j... 207 2 . O c e n a p o d o b i e ń s t w a s t r u k t u r p r z e s t r z e n n y c h g o s p o d a r s t w r o l n y c h i k i e r u n k ó w i c h z m i a n K o le jn y m e ta p e m b a d a n ia j e s t p r z e p r o w a d z e n ie g e n e r a liz a c ji p r z e s tr z e n n e j r o z k ła d u m e d ia n y g o s p o d a r s tw r o ln y c h p r z e z d o p a s o w a n ie f u n k c ji tr e n d u p o w ie r z c h n io w e g o d o d a n y c h o b s e r w o w a n y c h . C h a r a k te r y s ty k ę p r z e s tr z e n n e g o r o z k ła d u m e d ia n y p o w ie r z c h n i g o s p o d a r s tw w 2 0 0 9 r o k u o r a z j e g o z m ia n y w s to s u n k u d o 2 0 0 0 r o k u p r z e d s ta w io n o n a r y s u n k a c h 5 i 6.

R ysunek 5 . M ed ian a pow ierzchni gospodarstw rolnych oraz zróżnicow anie gospodarstw ro ln y ch w ro k u 2009

Źródło: opracowanie własne. R y sunek 6. Z m iany p o w ierzchni gospodarstw ro lnych oraz procentow e zm iany m ed ian y p o w ierzchni gospodarstw ro lnych w ro k u 2009 w p o rów naniu do ro k u 2000

(9)

W modelu trendu powierzchniowego zmienną zależną jest mediana po

wierzchni gospodarstw, a jako zmienne niezależne przyjmuje się współrzędne

położenia geograficznego województw (środków powierzchni województw).

Zastosowano liniową funkcję regresji, której parametry szacowano metodą

najmniejszych kwadratów. Oszacowany model przybiera postać:

mtj = -53,308+0,957 · Nt + 0,353 · Ej ,

R2 = 0,728,

( t = 5,401) ( t = 3,455)

gdzie:

mj - mediana powierzchni gospodarstw rolnych w ha,

Ni - szerokość geograficzna,

Ej - długość geograficzna.

Zbudowany model stanowi przestrzenne odzwierciedlenie przeprowadzonej

analizy regresji. Określa on kierunek przestrzennej zmienności mediany po

wierzchni gospodarstw rolnych Stwierdzić można, że najmniejsza wartość me

diany powierzchni gospodarstw rolnych występuje w południowo-zachodniej

części kraju i zwiększa się w kierunku północno-zachodnim. Wraz ze wzrostem

szerokości geograficznej o 1 stopień mediana powierzchni gospodarstw rolnych

zwiększa się 0,957 ha. Natomiast przy wzroście długości geograficznej zwięk

sza się ona średnio o 0,353 ha. Większe zmiany przebiegają w kierunku pół

nocnym. Wzrost powierzchni gospodarstw rolnych w kierunku wschodnim jest

jednak także istotny, co potwierdzają przeprowadzone testy istotności parame

trów. Zbudowany model wyjaśnia 72,8% zmienności mediany powierzchni

gospodarstw rolnych w przestrzeni. Na rysunku 7 przedstawiono izolinie trendu

powierzchniowego dla założonych wielkości mediany powierzchni gospodarstw

rolnych.

Metodą aglomeracyjną Warda dokonano analizy podobieństwa woje

wództw ze względu na parametry rozkładu powierzchni gospodarstw rolnych.

Wzięto pod uwagę miary przeciętne (średnią arytmetyczną i medianę), miary

zróżnicowania (odchylenie ćwiartkowe i współczynnik pozycyjny), asymetrii

(współczynnik pozycyjny) i koncentracji (współczynnik Lorenza). Wartości

tych charakterystyk przedstawiono w tabeli 1.

(10)

Ja n u s zKo r o l, Pr z e m y s ł a wSz c z u c i ń s k i

St a t y s t y c z n ai d e n t y f i k a c j ap r z e s t r z e n n e js t r u k t u r yo b s z a r o w e j. . . 209

R ysunek 7. Izolinie tren d u p ow ierzchniow ego dla założonych w ielkości m ediany p o w ierzchni gospodarstw roln y ch

T ab ela 1. C harakterystyki opisow e struktury obszarow ej gospodarstw w w ojew ództw ach (2009 rok)

Województwo Srednia Mediana Odchylenie ćwiartkowe Pozycyjny współ czynnik zmienności % Pozycyjny współ czynnik asymetrii Współ czynnik Lorenza dolnośląskie 7,25 1,92 2,82 146,9 0,574 0,733 kujawsko-pomorskie 10,49 5,40 5,82 107,8 0,269 0,630 lubelskie 5,89 3,38 3,13 92,6 0,345 0,560 lubuskie 7,58 1,99 2,70 135,7 0,531 0,741 łódzkie 6,03 3,94 3,32 84,3 0,276 0,519 małopolskie 2,35 1,42 1,09 76,8 0,261 0,534 mazowieckie 6,72 3,94 3,60 91,4 0,326 0,553 opolskie 7,56 1,85 3,14 169,7 0,626 0,736 podkarpackie 2,56 1,44 1,14 79,2 0,281 0,564 podlaskie 10,46 7,34 5,85 79,7 0,153 0,524 pomorskie 10,67 4,05 5,23 129,1 0,440 0,675 śląskie 2,65 0,96 0,96 100,0 0,495 0,653 świętokrzyskie 4,07 2,40 1,93 80,4 0,249 0,552 warmińsko -mazurskie 12,77 4,33 7,21 166,5 0,519 0,681 wielkopolskie 8,52 3,70 4,50 121,6 0,384 0,651 zachodniopomorskie 12,15 2,28 5,42 237,7 0,714 0,750 Polska 5,99 2,39 2,94 123,0 0,474 0,654

(11)

R e z u lta ty g r u p o w a n ia z i lu s tr o w a n o n a r y s u n k u 8.

R y sunek 8. G rupow anie w o jew ództw m e to d ą W arda

W o je w ó d z tw a m o ż n a p o d z ie lić n a c z te r y g r u p y . P ie r w s z ą t w o r z ą w o je w ó d z tw a p o ło ż o n e w p o łu d n io w o - w s c h o d n ie j c z ę ś c i k ra ju : m a ło p o ls k ie , p o d k a r p a c k ie , ś lą s k ie i ś w ię to k rz y s k ie . D o d r u g ie j g r u p y n a l e ż ą w o je w ó d z tw a p o ło ż o n e w z a c h o d n ie j c z ę ś c i: z a c h o d n io p o m o r s k ie , lu b u s k ie , d o ln o ś lą s k ie i o p o l sk ie . T r z e c ia g r u p a o b e jm u je w o je w ó d z tw a z c e n tr a ln e j i w s c h o d n ie j c z ę ś c i k r a ju : łó d z k ie , m a z o w ie c k ie i lu b e ls k ie . C z w a r tą g r u p ę tw o r z ą w r a z z w o je w ó d z tw a m i w ie lk o p o ls k im i k u ja w s k o - p o m o r s k im w o je w ó d z tw a p o ło ż o n e n a p ó łn o c y P o ls k i: p o m o r s k ie , w a r m iń s k o - m a z u r s k ie i p o d la s k ie . W ta b e li 2 p r z e d s ta w io n o p r z e c ię tn e w a r to ś c i w y b r a n y c h c h a r a k te r y s ty k o p is o w y c h w p o s z c z e g ó ln y c h g r u p a c h . P o s z c z e g ó ln e g r u p y c h a r a k te r y z u ją z n a c z ą c e r ó ż n ic e w z a k r e s ie r o z k ła d u p o w ie r z c h n i g o s p o d a r s tw r o ln y c h . D o ic h s z c z e g ó ln y c h c e c h n a le ż ą : a) g r u p a I - n a jm n ie js z a p o w ie r z c h n ia g o s p o d a r s tw , n a jm n ie js z e z r ó ż n i c o w a n ie , r e la ty w n ie n ie d u ż a a s y m e tr ia i k o n c e n tr a c ja ; b ) g r u p a II - ś r e d n ia p o w ie r z c h n ia g o s p o d a r s tw , n ie d u ż e z r ó ż n ic o w a n ie a s y m e tr ia i k o n c e n tr a c ja ; c) g r u p a III - ś r e d n ia p o w ie r z c h n ia g o s p o d a r s tw , n a jw ię k s z e z r ó ż n ic o w a n ie , a s y m e tr ia i k o n c e n tr a c ja ; d ) g r u p a IV - n a jw ię k s z a p o w ie r z c h n ia g o s p o d a r s tw , ś r e d n ie z r ó ż n ic o w a n ie , ś r e d n ia a s y m e tr ia i k o n c e n tr a c ja .

(12)

St a t y s t y c z n ai d e n t y f i k a c j ap r z e s t r z e n n e js t r u k t u r yo b s z a r o w e j. . . 211

T ab ela 2. W artości przeciętne ch arakterystyk rozkładów w edług w y o drębnionych grup

Srednia Mediana Odchylenie_ćwiartkowe

Współ czynnik zmienności Współ czynnik asymetrii Współ czynnik koncen tracji małopolskie podkarpackie śląskie świętokrzyskie 2,91 1,56 1,28 84,10 0,32 0,58 lubelskie łódzkie mazowieckie 6,21 3,75 3,35 89,43 0,32 0,54 dolnośląskie lubuskie opolskie zachodniopomorskie 8,64 2,01 3,52 172,50 0,61 0,74 kujawsko-pomorskie podlaskie pomorskie warmińsko -mazurskie wielkopolskie 10,58 4,96 5,72 120,94 0,35 0,63

P r z e d s ta w io n e w ła ś c iw o ś c i o k r e ś la ją r ó ż n ic e w s tr u k tu r z e g o s p o d a r s tw r o ln y c h w e d łu g g r u p r e g io n ó w w P o ls c e w u k ła d z ie p r z e s tr z e n n y m .

3. Powiązania przestrzenne w kształtowaniu się struktury obszarowej gospo darstw rolnych

N a k s z ta łto w a n ie s ię s tr u k tu r y g o s p o d a r s tw r o ln y c h w P o ls c e w p ły w a w i e le c z y n n ik ó w . N a l e ż ą d o n ic h c z y n n ik i e k o n o m ic z n e , p r z y r o d n ic z e i h is t o r y c z n e . D z ia ła ln o ś ć r o ln ic z a u w a r u n k o w a n a j e s t ta k ż e p r z e z d y s ta n s i lo k a liz a c ję . P o w o d u je to w y s tę p o w a n ie p o w ią z a ń p r z e s tr z e n n y c h w p ły w a ją c y c h n a z j a w i sk o a u to k o r e la c ji p r z e s tr z e n n e j. B a d a n ia a u to k o r e la c ji p r z e s tr z e n n e j p r z e p r o w a d z o n o n a p o d s ta w ie k s z ta łto w a n ia się m e d ia n y p o w ie r z c h n i g o s p o d a r s tw r o ln y c h . W ty m c e lu w y z n a c z o n o w s p ó łc z y n n ik i M o r a n a i P e r s o n a . I c h w a r to ś c i z a m ie s z c z o n o w ta b e li 3.

(13)

T abela 3. W spółczynniki I M o rana i r P earsona dla podstaw ow ych charakterystyk opisow ych

Średnia Mediana Odchylenie standardowe Współczynnik zmienności Współczynnik Lorenza I Morana 0,602 0,399 0,609 0,280 0,492 p-value <0,0001 0,0006 <0,0001 0,0115 0,0243 r Pearsona 0,884 0,727 0,863 0,507 0,744

P o w ią z a n ia p o m ię d z y r e g io n a m i z d e f in io w a n o z a p o m o c ą m a c ie r z y s ą s ie d z tw a s ta n d a r y z o w a n e j r z ę d a m i. O tr z y m a n e w y n ik i z ilu s tr o w a n o n a r y s u n k a c h 9.

R ysunek 9. W ykres p u nktow y statystyki M orana dla m ediany p o w ierzchni g ospodarstw rolnych

oraz przynależność w ojew ództw do grup z w ykresu punktow ego M orana

W o je w ó d z tw a o p o d o b n y c h w a r to ś c ia c h m e d ia n y p o w ie r z c h n i g o s p o d a r s tw r o ln y c h s k u p ia ją się w p r z e s tr z e n i. P ie r w s z e z e s k u p ie ń tw o r z ą w o je w ó d z tw a o w y s o k ic h w a r to ś c ia c h . S ą s ia d u ją o n e z w o je w ó d z tw a m i, w k tó r y c h w a r to ś c i m e d ia n y s ą r ó w n ie ż w y s o k ie . N a l e ż ą d o n ic h w o je w ó d z tw a : p o m o r s k ie , k u ja w s k o - p o m o r s k ie , w a r m iń s k o - m a z u r s k ie , p o d la s k ie , m a z o w ie c k ie i lu b e ls k ie . D o d ru g ie j g r u p y n a l e ż ą w o je w ó d z tw a o m a łe j p o w ie r z c h n i g o s p o d a r s tw r o ln y c h . S ą s ia d u ją o n e z w o je w ó d z tw a m i, g d z ie p o w ie r z c h n ia ta j e s t r ó w n ie ż n ie d u ż a . S k u p ie n ie to tw o r z ą w o je w ó d z tw a : lu b u s k ie , d o ln o ś lą s k ie ,

(14)

J anuszK orol, P rzemysławS zczuciński S tatystycznaidentyfikacjaprzestrzennejstrukturyobszarowej...

opolskie, śląskie, małopolskie, świętokrzyskie, podkarpackie i małopolskie.

Zauważyć też należy odmienną pozycję województw wielkopolskiego, łódzkie

go i zachodniopomorskiego. Pierwsze dwa charakteryzuje duża powierzchnia

gospodarstw rolnych, lecz otoczone są one województwami, w których po

wierzchnia ta jest mała. Trzecie wykazuje niską wartość mediany i otoczone jest

przez województwa, w których jest ona z kolei wysoka. Generalnie, zarysowuje

się jednak dodatnia autokorelacja przestrzenna. Wartość statystyki I Morana,

która jest współczynnikiem kierunkowym linii regresji, potwierdza te spostrze

żenia. Hipotezę o jego nieistotności odrzucić można z prawdopodobieństwem

popełnienia błędu wynoszącym 0,0006. Można więc przyjąć, że występuje

istotna autokorelacja przestrzenna badanej zmiennej. Kwadrat współczynnika

Pearsona wskazuje, że położenie przestrzenne województw tłumaczyć może

52,9% zmienności mediany powierzchni gospodarstw rolnych.

Uzupełnienie globalnej statystyki Morana stanowią statystyki lokalne. Ich

wartości przedstawiono na rysunku 10. Na ich podstawie można określić klastry

podobnych niskich lub wysokich wartości.

R ysunek 10. S tatystyki lokalne M orana d la m ed ian y z a ro k 2009

213

Na poziomie istotności 0,05 stwierdzić można, że województwa kujawsko-

pomorskie, podlaskie i warmińsko-mazurskie tworzą klaster województw oto

czonych województwami podobnymi o wysokich wartościach. Województwo

(15)

m a ło p o ls k ie j e s t n a t o m ia s t w o je w ó d z tw e m o to c z o n y m p o d o b n y m i o n is k ic h w a r to ś c ia c h . W o j e w ó d z tw a te s ta n o w ią w z o r c e p o d o b ie ń s tw a d la o ta c z a ją c y c h j e w o je w ó d z tw .

R ysunek 11. O b szary z istotnym i statystykam i lokalnym i M orana

■ otoczony podobnymi wartościami local M>0 (4)

□ nieistotne (12)

Podsumowanie G łó w n e c e le p r z e o b r a ż e ń s tr u k tu r y a g ra rn e j to z w ię k s z e n ie d o c h o d ó w r o l n ic z y c h , p o p r a w a k o n k u r e n c y jn o ś c i r o ln ic tw a n a r y n k u , d ą ż e n ie d o z r ó w n o w a ż e n ia r o z w o ju w s i i r o ln ic tw a o r a z p r z y c z y n ia n ie się d o s p o łe c z n o - g o s p o d a r c z e g o r o z w o ju k r a ju . W o p r a c o w a n ia c h w s k a z u je s ię k ilk a d r ó g p o p r a w y s tr u k tu r y a g r a r n e j3. N a le ż y d o n ic h m ię d z y in n y m i k o n c e n tr a c ja p o te n c ja łó w p r o d u k c y jn y c h i łą c z e n ie s ię g o s p o d a r s tw in d y w id u a ln y c h w r ó ż n e f o r m y k o o p e r a c ji i in te g r a c ji. E f e k ty ty c h d ą ż e ń m o ż n a o c e n ić p o p r z e z z a c h o d z ą c e z m ia n y w s tr u k tu r z e o b s z a r o w e j g o s p o d a r s tw r o ln y c h .

3 Zob. S. Zegar, Struktura obszarowa gospodarstw rolnych w Polsce. Stan i perspektywa

zmian, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej - Państwowy Instytut Badaw

(16)

St a t y s t y c z n ai d e n t y f i k a c j ap r z e s t r z e n n e js t r u k t u r yo b s z a r o w e j. . .

P rz e p r o w a d z o n e b a d a n ia z m ia n w s tr u k tu r z e o b s z a r o w e j g o s p o d a r s tw r o l n y c h p o z w o liły o c e n ić s to p ie ń p o d o b ie ń s tw a s tr u k tu r p r z e s tr z e n n y c h i k ie r u n k ó w ic h z m ia n o r a z p o w ią z a ń p r z e s tr z e n n y c h w k s z ta łto w a n iu s ię s tr u k tu r y o b s z a r o w e j, a z a p r o p o n o w a n e m e to d y b a d a w c z e o k a z a ły się u ż y te c z n e . N a p o d s ta w ie w y n ik ó w b a d a ń tr u d n o o c e n ić z m ia n y n a p r z e s tr z e n i b a d a n y c h la t j a k o z n a c z ą c o p o z y ty w n e . Z a s a d n ic z y m p r o b le m e m j e s t b a r d z o d u ż a lic z b a d r o b n y c h g o s p o d a r s tw (d o 5 h a U R ) , b ę d ą c y c h g łó w n y m ź r ó d łe m u tr z y m a n ia r o d z in y . Z a m a ła j e s t r ó w n i e ż p o w ie r z c h n ia ś r o d k o w e j g r u p y , k tó r a n ie w y s ta r c z y d o z a p e w n ie n ia s a ty s f a k c jo n u ją c e g o p o z io m u ż y c ia r o d z in ie . T a k a s tr u k tu r a o b s z a r o w a w is to tn y s p o s ó b o g r a n ic z a r ó w n i e ż w p r o w a d z a n ie k o n c e p c ji z r ó w n o w a ż o n e g o r o z w o ju r o ln ic tw a i o b s z a r ó w w ie js k ic h . Literatura

Jasiń sk a E., In d yw id u a ln e g o sp o d a rstw a rolne w św ietle danych rachunkow ych z lat

1 9 5 2 -2 0 0 1 , Instytut E konom iki R olnictw a i G ospodarki Ż yw nościow ej - P ań 

stw ow y Instytut B adaw czy, W arszaw a 2008.

Sta tystyczn e studium stru ktu ry agrarnej w P olsce, red. K. K ukuła, W ydaw nictw o N a 

ukow e PW N , W arszaw a 2010.

Z eg ar S., S tru ktu ra obszarow a g o sp o d a rstw rolnych w P olsce. Stan i p ersp e k ty w a

zm ian, Insty tu t E konom iki R oln ictw a i G ospodarki Ż yw nościow ej - P aństw ow y

Insty tu t B adaw czy, W arszaw a 2011.

STATISTICAL IDENTIFICATION OF THE SPATIAL STRUCTURE OF AREA OF FARMS IN POLAND

Abstract

T his pap er assesses the changes in th e area structure o f farm s in P oland during 2 0 0 0 -2 0 0 9 in th e co n tex t o f the objectives and tasks in this regard. T he basic u n it o f territorial com parative analysis o f the changes ad o p ted state. A s a research tool u sed ru d im en tary to o ls o f description and statistical inference and m ultidim ensional

(17)

com parative analysis an d spatial statistics. The results show th a t th e pace o f change in th e d irection o f m o d ern agrarian structure is too low.

Keywords

: agrarian structure, spatial statistics

Kod JEL

: C01

Statystyczna identyfikacja przestrzennej struktury obszarowej gospodarstw rolnych w Polsce

Szczuciński