DOI: 10.2478/ssa-2019-0024
* Dr hab. in¿. B. Smreczak, bozenas@iung.pulawy.pl http://ssa.ptg.sggw.pl/issue/703
WSTÊP
Czarnoziemy zajmuj¹ niewielk¹ powierzchniê u¿yt-ków rolnych kraju (1,3%). Gleby te pe³ni¹ w œrodo-wisku m.in. funkcjê siedliskow¹ z uwagi na zwiêk-szon¹ zawartoœæ próchnicy, która jest czynnikiem sty-muluj¹cym ¿ycie biologiczne i bioró¿norodnoœæ, funk-cjê retencyjn¹ zatrzymuj¹c wodê i sk³adniki pokar-mowe niezbêdne do wzrostu i rozwoju roœlin upraw-nych, ale przede wszystkim funkcjê produkcyjn¹ do-starczaj¹c inne dobra ekosystemowe, potrzebne dla ¿ycia cz³owieka. Wysokie plony roœlin zbo¿owych, okopowych i warzyw uzyskiwane na tych glebach s¹ wa¿nym czynnikiem decyduj¹cym m.in. o bezpieczeñ-stwie ¿ywnoœciowym kraju.
Czarnoziemy s¹ zaliczane do najlepszych gleb bê-d¹cych w u¿ytkowaniu rolniczym. Wysoka urodzaj-noœæ tych gleb jest uwarunkowana miêdzy innymi znaczn¹ zawartoœci¹ próchnicy typu mull, wysok¹ zasobnoœci¹ w sk³adniki pokarmowe dla roœlin, w¹skim stosunkiem C:N oraz du¿¹ aktywnoœci¹ bio-logiczn¹ (Borowiec 1964; Uggla 1976). Czarnoziemy wystêpuj¹ w po³udniowo-wschodniej oraz po³udnio-wej czêœci kraju i s¹ g³ównie u¿ytkowane jako gleby orne (Komentarz 1963; Strzemski et al. 1973; Uggla 1976). Jedynie niewielkie obszary tych gleb stanowi¹ u¿ytki zielone, a najmniejsz¹ powierzchniê zajmuj¹ lasy (Strzemski et al. 1973). Wiêkszoœæ czarnoziemów
BO¯ENA SMRECZAK1*, JAN JADCZYSZYN1, PIOTR SK£ODOWSKI2
1 Instytut Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa-Pañstwowy Instytut Badawczy,
Zak³ad Gleboznawstwa Erozji i Ochrony Gruntów ul. Czartoryskich 8, 24-100 Pu³awy, Poland
2 Politechnika Warszawska, Wydzia³ Geodezji i Kartografii
Pl. Politechniki 1, 00-661 Warszawa, Poland
Wartoœæ u¿ytkowa i rolnicze wykorzystanie czarnoziemów w Polsce
Streszczenie: Celem pracy jest omówienie podzia³ów czarnoziemów stosowanych w rolnictwie oraz rolniczej przydatnoœci tych
gleb z uwzglêdnieniem procesów przyczyniaj¹cych siê do ich degradacji. W opracowaniu wykazano, ¿e zasady wydzielania czarno-ziemów oraz ich podzia³ na podtypy i odmiany nie uleg³y zasadniczej zmianie od czasu wprowadzenia klasyfikacji bonitacyjnej oraz legendy do mapy glebowo-rolniczej. Jednostkami ni¿szego rzêdu w tym typie s¹ czarnoziemy w³aœciwe i czarnoziemy zdegra-dowane z uwzglêdnieniem odmian deluwialnych dla obu jednostek. Czarnoziemy s¹ jednymi z najbardziej ¿yznych gleb naszego kraju, w wiêkszoœci zaliczane do klas bonitacyjnych od I do III oraz 1, 2 i 8 kompleksu przydatnoœci rolniczej gleb. Stanowi¹ tylko 0,8% powierzchni kraju ogó³em, a najwiêksze ich obszary zlokalizowane s¹ w województwach: opolskim, œwiêtokrzyskim i lubel-skim. Intensywne rolnicze u¿ytkowanie sprawia, ¿e czarnoziemy ulegaj¹ postêpuj¹cej degradacji przede wszystkim na skutek erozji uprawowej i wodnej oraz zakwaszania siê warstwy uprawnej.
S³owa kluczowe: rolnictwo, wartoœæ u¿ytkowa gleb, mapa glebowo-rolnicza, degradacja, erozja, zakwaszenie
zaliczana jest do najlepszych, bardzo dobrych i do-brych gruntów ornych, u¿ytków zielonych i lasów. Tylko niektóre ich odmiany nale¿¹ do gleb ornych œred-niej jakoœci (Komentarz 1963; Rozporz¹dzenie 2012). Wartoœæ rolnicza czarnoziemów jest uwarunkowana m.in. mi¹¿szoœci¹ poziomu próchnicznego, stosunka-mi wodnystosunka-mi oraz ukszta³towaniem terenu warunku-j¹cym nasilenie procesów erozyjnych (Musierowicz 1958). Celem pracy jest przedstawienie podzia³ów czarnoziemów stosowanych w rolnictwie, kryteriów oceny rolniczej przydatnoœci tych gleb oraz procesów przyczyniaj¹cych siê do degradacji czarnoziemów, które nasila intensywne u¿ytkowanie rolnicze.
PODZIA£Y CZARNOZIEMÓW
W OPRACOWANIACH ROLNICZYCH
Jednym z pierwszych naukowców, który zajmowa³ siê ocen¹ krajowych czarnoziemów pod wzglêdem przydatnoœci dla rolnictwa by³ S³awomir Miklaszew-ski (MiklaszewMiklaszew-ski 1935). W oryginalnych pracach do-tycz¹cych tych gleb, Miklaszewski wysun¹³ wiele wniosków i stwierdzeñ, które pomimo up³ywu ponad 100 lat od ich opublikowania nie straci³y na swej ak-tualnoœci. Miklaszewski wprowadzi³ wyraŸne rozgra-niczenie pomiêdzy czarnoziemami a czarnymi ziemia-mi. Za g³ówne kryteria tego podzia³u przyj¹³ rodzaj ska³y macierzystej oraz w³aœciwoœci próchnicygle-bowej. Miklaszewski równie¿ wskaza³ na lessy jako ska³ê macierzyst¹ czarnoziemów (Miklaszewski 1935) wysuwaj¹c tezê, ¿e w warunkach klimatycznych pa-nuj¹cych na obszarze naszego kraju w plejstocenie, gleby te mog³y tworzyæ siê jedynie na tego rodzaju utworach.
Pierwsze podzia³y krajowych czarnoziemów zosta-³y przedstawione w latach trzydziestych ubieg³ego stu-lecia. Odnosi³y siê one nie tylko do budowy profilu glebowego tych gleb (Miklaszewski 1935), ale te¿ obszaru ich wystêpowania (Musierowicz 1956). Po-dzia³ przedstawiony przez Miklaszewskiego zalicza³ czarnoziemy do dzia³u gleb próchnicowych i grupy gleb stepowych, która obejmowa³a: a) czarnoziemy w³aœciwe stepowe i przedtem stepowe (obecnie degra-duj¹ce siê), b) czarnoziemy w³aœciwe stepowe i przed-tem stepowe na lessie oraz c) czarnoziemy w³aœciwe stepowe i przedtem stepowe na ile (Miklaszewski 1935). Inn¹ propozycjê podzia³u czarnoziemów wysun¹³ Mieczyñski (1938), który dzieli³ te gleby na: a) pó³nocne, b) zdegradowane, c) niedokszta³cone i d) namyte. Kolejne zasady wyró¿niania jednostek glebowych ni¿szego rzêdu w typie czarnoziemów nawi¹zywa³y do propozycji zawartej w Projekcie klasyfikacji gleb Polski dla potrzeb prac kartograficz-nych (Projekt 1955). W opracowaniu tym czarnozie-my zosta³y podzielone na dwie zasadnicze jednostki glebowe ni¿szego rzêdu: w³aœciwe oraz zdegradowa-ne. W szczegó³owej charakterystyce tych podtypów dodatkowo uwzglêdniano: a) rodzaj ska³y macierzy-stej, b) mi¹¿szoœæ poziomu próchnicznego, c) wystê-powanie raptownej zmiany uziarnienia w profilu glebowym (nieci¹g³oœci litologicznej) i d) g³êbokoœæ, na której wystêpuje ta zmiana, e) wystêpowanie warstw deluwialnych w profilu glebowym oraz f) rodzaj stosunków wodnych, w tym cech œwiadcz¹cych o pod-mok³oœci gleby. Podobne kryteria podzia³u oraz zasa-dy opisu czarnoziemów zosta³y przyjête w klasyfika-cji bonitacyjnej pozwalaj¹cej oceniæ jakoœæ gleb u¿yt-kowanych rolniczo z uwzglêdnieniem klas bonitacyj-nych (Komentarz 1963; Rozporz¹dzenie 2012; Smre-czak i £achacz 2019). W szczegó³owych opisach gleb zamieszczonych w tabelach klas gruntów (Komentarz 1963; Rozporz¹dzenie 2012) oprócz czarnoziemów w³aœciwych i czarnoziemów zdegradowanych zosta³y uwzglêdnione równie¿ czarnoziemy deluwialne (na-myte) – dla gleb ornych wspólnie oznaczane symbo-lem C, a dla u¿ytków zielonych CZ. Na u¿ytkach zie-lonych jako oddzielny typ gleb by³y wydzielane czar-noziemy glejowe /CZ(G)/. W treœci mapy glebowo-rolniczej w skali 1: 25 000 (MGR25) w typie czarno-ziemów wystêpuj¹ podtypy: czarnoziemy w³aœciwe / C/ i czarnoziemy zdegradowane /Cz/ oraz deluwialne odmiany w obrêbie obu tych jednostek –
odpowiednio oznaczane symbolami: Cd oraz Czd (Truszkowska 1961).
W dotychczasowych podzia³ach czarnoziemów stosowanych na potrzeby rolnictwa, zaliczanie tych gleb do podtypu b¹dŸ odmiany by³o uwarunkowane wystêpowaniem w profilu glebowym charakterystycz-nych cech morfologiczcharakterystycz-nych, identyfikowacharakterystycz-nych i oce-nianych przez klasyfikatora lub redaktora mapy gle-bowo-rolniczej w warunkach terenowych na podsta-wie wykonanych odkrywek glebowych (Jadczyszyn i Smreczak 2017, Smreczak i £achacz 2019). Podzia³y czarnoziemów stosowane w ró¿nych opracowaniach na potrzeby rolnictwa zasadniczo odbiegaj¹ od kryte-riów przyjêtych dla tych gleb m.in. w 6. wydaniu Sys-tematyki gleb Polski (2019). Zastosowanie w SgP6 kryteriów iloœciowych spowoduje, ¿e czêœæ gleb zali-czanych do tej jednostki zostanie zaklasyfikowana do innych typów i podtypów. Na przyk³ad czarnoziemy p³ytko podœcielone wapieniami bêd¹ mog³y zostaæ skla-syfikowane jako rêdziny czarnoziemne, a bezwêgla-nowe czarnoziemy podœcielone piaskiem – do gleb szarych (Kaba³a et al. 2019a). Czarnoziemy deluwial-ne zostan¹ w wiêkszoœci zakwalifikowadeluwial-ne do gleb de-luwialnych czarnoziemnych, natomiast czarnoziemy podmok³e mog¹ byæ zaliczone do gleb gruntowo-gle-jowych próchnicznych. Wprowadzenie nowych kryteriów niew¹tpliwie spowoduje, istotn¹ zmianê zasiêgów wystêpowania czarnoziemów w naszym kra-ju. Szczegó³owe informacje dotycz¹ce korelacji po-miêdzy jednostkami glebowymi wystêpuj¹cymi w le-gendzie do MGR25 oraz na mapie bonitacyjnej a jed-nostkami wymienionymi w 6. wydaniu Systematyki gleb Polski (2019) zosta³y przedstawione odpowied-nio w publikacjach Œwitoniak et al. (2019) oraz Smre-czak i £achacz (2019).
OBSZARY WYSTÊPOWANIA
CZARNOZIEMÓW U¯YTKOWANYCH
ROLNICZO W POLSCE
Wystêpowanie czarnoziemów w kraju jest bezpo-œrednio zwi¹zane z rozmieszczeniem utworów lesso-wych i lessowatych (Uggla 1976; Licznar 1976). Ana-liza przeprowadzona na podstawie MGR25 wykaza-³a, ¿e czarnoziemy w porównaniu do innych typów gleb u¿ytkowanych rolniczo zajmuj¹ bardzo ma³¹ powierzchniê 256 864 ha (2569 km2) i wystêpuj¹ wy³¹cznie w po³udniowo-wschodniej i po³udniowej czêœci kraju (tab. 1). Najdalej wysuniêty na wschód obszar czarnoziemów nazywany kompleksem toma-szowsko-hrubieszowskim zajmuje prawie w ca³oœci zachodni¹ czêœæ Wy¿yny Wo³yñsko-Podolskiej (ryc. 1a). W obrêbie Pó³nocnego Podkarpacia czarnoziemy wystêpuj¹ na Podgórzu Rzeszowskim (kompleks
prze-ej cni w or p d o P y mei z on ra z C me za R ) C( e wi c œa ³ w )z C( en a w o da rg e dz ) d C( enl ai wul e d e wi c œa ³ w ) dz C( enl ai wul e d en a w o da rg e dz . w o p ³ai z du . w o p ³ai z du . w o p ³ai z du . w o p ³ai z du . w o p ³ai z du )a h( ) %( )a h( ) %( )a h( ) %( )a h( ) %( )a h( ) %( ei ksl o p o w o k d or Œ yni zi N 7 3 1, 0 7 1 4 2 4 6, 0 8 6 6 1 0 1 3, 9 1 0 0, 0 5, 0 2 6 2 5 5, 0 2 ei kc y¿ u £-o ks a S yni zi N 2 9, 9 7 1 1, 0 9 0 0, 0 0 0, 0 5, 8 1 0, 0 a ksl o p o³ a M an y¿ y W 6 4 4 6 1, 8 4 3 2 8 5 9, 2 7 9 1 2 5 1 0, 9 1 0 0, 0 9 9 8 9 7 1, 1 3 a ks w o w L-o ksl e bu L an y¿ y W 1 0 8 3 7, 6 3 4 4 0 5 7, 8 4 5 0 5 1 5, 4 1 0 0, 0 3, 0 5 3 0 1 0, 4 me zr óg de zr P z yt e du S 4 2 8 0, 5 1 6 2 7 3 8, 7 6 9 9 7 5, 4 1 8 4 1 7, 2 4, 7 9 4 5 1, 2 a ks w o ka r K-o ks ¹l Œ an y¿ y W 8 2 2, 2 9 2 11 9, 7 8 8 2 1 0, 0 1 0 0, 0 9, 4 8 2 1 5, 0 ei ca pr a k d o P en c on ³ ó P 6 1 3 8, 0 5 0 8 7 2 7, 4 7 2 9 0 9 4, 4 2 0 0, 0 3 1 2 7 3 5, 4 1 a ksl o d o P-o ks ñy ³ o W an y¿ y W 7 8 5 4 3 3, 3 5 9 7 8 3 2 8, 6 3 8 2 4 6 9, 9 5 2 0, 0 1, 9 1 9 4 6 3, 5 2 yt a pr a K en zrt ên we Z 6 3, 0 8 7 2 1 7, 7 7 2 6 3 0, 2 2 0 0, 0 4, 5 4 6 1 6, 0 ei ca pr a k d o P ei n d oh cs W 0 1 3, 0 5 2 2 2 1, 5 6 1 8 11 6, 4 3 0 0, 0 6 1 4 3 3, 1 a ks l o P 7 5 0 6 4 9, 7 1 4 5 7 5 6 1 5, 4 6 0 8 8 4 4 5, 7 1 3 7 1 1, 0 4 6 8 6 5 2 0, 0 0 1 TABELA 1. W
ykaz powierzchni (ha) i udzia³ (%) czarnoziemów w pokrywie glebowej kraju przed rokiem 1975 w podziale na krainy fizyczno-geograficzne (podzia³ wed³ug Kondrackiego
2002) TABLE
1. List of areas (ha) and the share (%) of chernozems in the soil cover of the country before 1975, in relation to physico-geographical land divisions (according to Kondracki 2002)
mysko-jaros³awsko-przeworski), na Wy¿ynie Ma³opolskiej w obrêbie Wy¿yny Sandomierskiej (kompleks sandomiersko-opatowski) oraz na P³askowy¿u Proszowickim (kompleks skalb-miersko-proszowski) . Pi¹ty obszar czarnozie-mów znajduje siê na P³askowy¿u G³ubczyckim, po³o¿onym w obrêbie po³udniowej czêœci Ni-zin Œrodkowopolskich (Kondracki 2002) (ryc. 1b).
KRYTERIA OCENY PRZYDATNOŒCI
CZARNOZIEMÓW
DLA ROLNICTWA
Potencjalna produkcyjnoœæ czarnoziemów odpowiadaj¹ca rolniczej przydatnoœci tych gleb stanowi wypadkow¹ wspó³wystêpowania kilku czynników. Zalicza siê do nich: a) mi¹¿szoœæ warstwy próchnicznej, b) wystêpowanie i nasi-lenie procesów degradacji tej warstwy, c) uziar-nienie wierzchnich warstw, d) g³êbokoœæ wy-stêpowania wêglanów w profilu glebowym, e) rodzaj i g³êbokoœæ wystêpowania warstw pod-œcielaj¹cych less lub utwór lessowaty, f) sto-sunki wodne oraz g) nasilenie procesów ero-zyjnych (Musierowicz 1956; Komentarz 1963; Strzemski et al. 1973).
W ocenie rolniczej przydatnoœci czarnozie-mów jednym z najwa¿niejszych kryteriów jest mi¹¿szoœæ warstwy próchnicznej. Im wiêksza mi¹¿szoœæ tej warstwy tym wy¿sza wartoœæ u¿ytkowa gleby oceniana w klasach bonitacyj-nych (Komentarz 1963). Czarnoziemy z uwagi na g³êbokoœæ poziomu próchniczego dzieli siê na p³ytkie (poni¿ej 50 cm), œrednio g³êbokie (50– 100 cm) i g³êbokie (powy¿ej 100 cm) (Komen-tarz 1963). Wiêkszoœæ czarnoziemów w³aœci-wych i zdegradowanych zaliczana jest do gleb p³ytkich i œrednio g³êbokich, w których g³êbo-koœæ poziomu próchnicznego waha siê w bar-dzo szerokich granicach od poni¿ej 40 cm do po-nad 100 cm (Musierowicz 1958). Najp³ytsze poziomy próchniczne (A) s¹ charakterystyczne dla czarnoziemów erodowanych, a najg³êbsze posiadaj¹ najczêœciej czarnoziemy deluwialne, w których mi¹¿szoœæ poziomu A mo¿e osi¹gaæ nawet 200 cm (Komentarz 1963).
Czarnoziemy w³aœciwe oraz czarnoziemy ze s³abo zaznaczonymi cechami degradacji s¹ z rolniczego punktu widzenia, oceniane najwy-¿ej, poniewa¿ wykazuj¹ zawartoœæ próchnicy od 3% do 4%, pH KCl oko³o 6,5–7 oraz stopieñ wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami
RYCINA 1. Obszary wystêpowania czarnoziemów w województwie lubelskim (a) i województwie opolskim (b) wydzielone na podstawie mapy glebowo-rolniczej w skali 1:25 000
FIGURE 1. Areas of chernozem occurrence in Lubelskiee Voivodeship (a) and Opolskie Voivodeship (b) delineated on the basis of a soil-agricultural map in the scale at 1: 25 000
b
a
zasadowymi powy¿ej 50% (Uggla 1976). Musiero-wicz (1958) podaje, ¿e s³abo zaznaczone cechy de-gradacji tych gleb uwidocznione w budowie morfolo-gicznej profilu glebowego w postaci jaœniejszej bar-wy poziomu orno-próchnicznego (Ap) mog¹ byæ bar- wy-nikiem nadmiernej aeracji tego poziomu, na przyk³ad w wyniku orki, powoduj¹cej wzmo¿on¹ mineralizacjê substancji humusowych. Postêpuj¹cej degradacji czar-noziemów zapobiega wystêpowanie wêglanu wapnia, który w profilach tych gleb wystêpuje niezbyt g³êbo-ko, a czasem uwidacznia siê równie¿ w warstwie or-nej (Musierowicz 1958). Czarnoziemy w³aœciwe i czar-noziemy ze s³abo zaznaczonymi cechami degradacji najczêœciej s¹ zaliczane do najlepszych gleb ornych, I klasy bonitacyjnej.
Nasilony proces degradacji czarnoziemów wp³y-wa na ni¿sz¹ ocenê wp³y-wartoœci u¿ytkowej tych gleb (Strzemski et al. 1973). Jest on uwidoczniony w pro-filach glebowych w postaci rozjaœnienia stropowej czêœci poziomu próchnicznego wynikaj¹cego z obni-¿enia siê zawartoœci próchnicy w stosunku do war-stwy próchnicznej le¿¹cej bezpoœrednio pod ni¹. De-gradacjê czarnoziemów intensyfikuje zakwaszanie siê tych gleb (pH KCl 5,5–6,5), czemu sprzyja nie tylko charakter ska³y macierzystej, ale te¿ brak obecnoœci wêglanów w profilu glebowym w obrêbie ponad 90 cm (Uggla 1976). Zmiana odczynu nasila proces elu-wiacji frakcji ilastej i tworzenie siê zwiêz³ego pozio-mu wmycia (B) co skutkuje pogorszeniem siê stosun-ków wodno-powietrznych w czarnoziemach zdegra-dowanych (Musierowicz 1958 i 1963; Komentarz 1963; Borowiec 1976; Uggla 1976). Ró¿nice w budowie mor-fologicznej profili glebowych w obrêbie czarnoziemów zdegradowanych oraz zmiany w³aœciwoœci fizyczno-chemicznych wynikaj¹ nie tylko z oddzia³ywania czyn-ników naturalnych (m.in. zró¿nicowanej roœlinnoœci rozwijaj¹cej siê na utworach lessowych i lessowatych oraz czasu jej oddzia³ywania) wystêpuj¹cych w okre-sie kszta³towania siê tych gleb, ale w du¿ej mierze z intensywnej dzia³alnoœci rolniczej (Musierowicz 1958). Czarnoziemy zdegradowane mog¹ byæ zaliczane do bardzo ró¿nych klas bonitacyjnych. Wiêkszoœæ z nich to gleby orne bardzo dobre i dobre nale¿¹ce do klas bonitacyjnych od II do IIIb. Jak podaje Musiero-wicz (1958) niektóre odmiany tych gleb mog¹ stano-wiæ gleby orne klasy I, ale te¿ klasy IVa. Du¿e zró¿ni-cowanie w ocenie rolniczej przydatnoœci czarnozie-mów zdegradowanych wynika równie¿ z faktu, ¿e w niektórych rejonach kraju, na przyk³ad w po³udnio-wej czêœci województwa opolskiego, do tej jednostki by³y zaliczane inne gleby charakteryzuj¹ce siê pozio-mami próchnicznymi o znacznej mi¹¿szoœci, ale nie wykazuj¹ce cech charakterystycznych dla czarnozie-mów (Licznar 1976).
Czarnoziemy deluwialne (namyte) tworz¹ siê w miejscach ni¿ej po³o¿onych, w których nastêpuje aku-mulacja materia³u glebowego zmywanego w wyniku erozji wodnej powierzchniowej (Wawer et al. 2014). Zmywaniu ulegaj¹ g³ównie poziomy próchniczne gleb po³o¿onych powy¿ej, dlatego czarnoziemy deluwial-ne s¹ bardziej zasobdeluwial-ne w próchnicê i sk³adniki pokar-mowe w porównaniu do innych podtypów w obrêbie czarnoziemów. Bardzo wa¿ne znaczenie dla oceny rol-niczej przydatnoœci czarnoziemów deluwialnych ma rodzaj ska³y podœcie³aj¹cej, na któr¹ s¹ deponowane deluwia oraz uk³ad warstw w profilu glebowym. Czar-noziemy namyte czêsto wykazuj¹ pewne cechy wadli-woœci, które s¹ niekorzystne dla uprawy roœlin. G³êb-sze warstwy tych gleb mog¹ byæ zbite, co powoduje stagnowanie wody opadowej w profilu glebowym, pro-wadz¹ce w niektórych przypadkach do tworzenia siê storfia³ej próchnicy. Takie warunki wp³ywaj¹ na ogra-niczenie wzrostu korzeni roœlin i znacznie ograniczaj¹ dobór roœlin uprawnych. Czarnoziemy namyte, ze wzglêdu na zró¿nicowane warunki wodne mog¹ wy-stêpowaæ w bardzo ró¿nych klasach bonitacyjnych gleb ornych, tj. od I do IVb.
Kolejnym wa¿nym czynnikiem, który jest uwzglêd-niany przy ocenie wartoœci u¿ytkowej czarnoziemów dla rolnictwa jest zawartoœæ frakcji sp³awialnej (œred-nica cz¹stek <0,02 mm) wp³ywaj¹cej na w³aœciwoœci fizyczne tych gleb oraz przynale¿noœæ do kategorii agronomicznej. Czarnoziemy wytworzone z lessu lub utworów lessowatych zwieraj¹cych poni¿ej 35% frak-cji sp³awialnej maj¹ wy¿sz¹ wartoœæ dla rolnictwa w porównaniu do czarnoziemów wytworzonych z les-su ilastego zawieraj¹cego powy¿ej 35% frakcji sp³a-wialnej (Komentarz 1963; Rozporz¹dzenie 2012). Czarnoziemy wytworzone na lessach ilastych to gle-by ciê¿kie, trudne do uprawy, zbrylaj¹ce siê, wykazu-j¹ce gorsze w³aœciwoœci powietrzno-wodne (Musie-rowicz 1958) w porównaniu do czarnoziemów wy-tworzonych z lessów zaliczanych do gleb œrednich.
Rodzaj i g³êbokoœæ wystêpowania ska³ podœcie³a-j¹cych wp³ywa przede wszystkim na stosunki wodne czarnoziemów. Warstwy ró¿ni¹ce siê od lessu uziar-nieniem mog¹ zalegaæ w profilu glebowym p³ytko (do 50 cm), œrednio g³êboko (50–100 cm) oraz g³êboko (100–150 cm). Warstwa piasku s³abo gliniastego lub zwietrza³ego wapienia zalegaj¹ca œrednio g³êboko w profilu glebowym bêdzie powodowaæ nadmierne osuszanie tych gleb i niewystarczaj¹cy podsi¹k kapi-larny, a warstwa i³u b¹dŸ gliny o wysokiej zawartoœci frakcji ilastej, p³ytko zalegaj¹ca w profilu glebowym wp³ywa na stagnowanie wody i nadmierne uwilgot-nienie czarnoziemów (Komentarz 1963). Z analizy zmian uziarnienia warstw w profilach glebowych czar-noziemów przeprowadzonej na podstawie MGR25
wy-nika, ¿e ponad 98,16% powierzchni krajowych czar-noziemów stanowi¹ gleby, w których utwory lessowe i lessowate (l) lub less ilasty (li) zalegaj¹ w profilu glebowym do g³êbokoœci ponad 150 cm (tab. 2). Po-zosta³e prawie 2% stanowi¹ gleby p³ytsze, podœcielo-ne ska³ami innymi ni¿ less. Czarnoziemy, w których zmiana uziarnienia w profilu glebowym wystêpuje na g³êbokoœci 0–50 cm; 50–100 cm oraz 100–150 cm
zajmuj¹ odpowiednio powierzchniê 2797 ha (1,09%), 933 ha (0,36%) oraz 987 ha (0,39%) (tab. 2).
POWIERZCHNIA I STRUKTURA
U¯YTKOWANIA CZARNOZIEMÓW
W ROLNICTWIE
Analiza danych z MGR25 wskazuje, ¿e czarno-ziemy w³aœciwe o najlepszych w³aœciwoœciach fizycz-no-chemicznych, najwiêkszej mi¹¿szoœci poziomu A i zawartoœci próchnicy oraz najwiêkszym potencjale produkcyjnym zajmuj¹ niewielki area³ stanowi¹cy 17,9% powierzchni czarnoziemów ogó³em w naszym kraju (tab. 1). A¿ 75% tych gleb znajduje siê w woje-wództwie lubelskim w okolicach Tomaszowa i Hru-bieszowa. Udzia³ powierzchni czarnoziemów zdegra-dowanych (Cz), czarnoziemów w³aœciwych deluwial-nych (Cd) oraz czarnoziemów zdegradowadeluwial-nych delu-wialnych (Czd) stanowi odpowiednio: 64,5%, 17,5% oraz 0,1% powierzchni czarnoziemów ogó³em. Czar-noziemy zdegradowane zajmuj¹ m.in. czêœæ po-wierzchni kompleksu hrubieszowsko-tomaszowskie-go (województwo lubelskie) – ryc. 2a i przemysko-jaros³awsko-przeworskiego (województwo podkarpac-kie). Wystêpuj¹ te¿ w okolicach Sandomierza i Opa-towa (województwo œwiêtokrzyskie) oraz G³ubczyc i Raciborza (woje-wództwo opolskie) – ryc. 2b. Ze wzglêdu na procesy erozyjne, którym podlegaj¹ gleby wytworzone z lessów i utworów lessowatych, czarnoziemy deluwialne s¹ obecne na wszystkich obszarach wystêpowania czarnozie-mów w³aœciwych i czarnozieczarnozie-mów zdegradowanych.
Analiza struktury u¿ytkowania gruntów na MGR25 zobrazowana przed rokiem 1975 i zaktualizowana w latach 2005–2010 wykaza³a, ¿e udzia³ czarnoziemów ogó³em w sto-sunku do powierzchni ogólnej kraju wynosi 0,8%, a udzia³ czarnoziemów u¿ytkowanych rolniczo, z uwzglêd-nieniem gleb ornych, gleb pod ³¹kami trwa³ymi i pastwiskami trwa³ymi sta-nowi 1,3% powierzchni u¿ytków rol-nych ogó³em (tab. 3). Najwiêkszy area³ czarnoziemów pozostaj¹cych w u¿ytkowaniu rolniczym stwierdzo-no w województwach: lubelskim (74 821 ha), œwiêtokrzyskim (53 654 ha) i opolskim (48 628 ha), a naj-mniejszy w dolnoœl¹skim (2661 ha) i œl¹skim (7105 ha) (tab. 2). Czarno-) l ( u s s e l y n a i m z æ œ o k o b ê ³ G ) i l ( o g e t s a l i u s s e l b u l y ³ a k s j a z d o r y n n i a n ) m c ( m e z a R . w o p udzia³ ) a h ( (%) ) m c 5 2 o d ( o k t y ³ p o z d r a B 0 0,0 ) m c 0 5 – 5 2 ( o k t y ³ P 933 0,36 ) m c 0 0 1 – 0 5 ( o k o b ê ³ g o i n d e r Œ 2797 1,09 ) m c 0 5 1 – 0 0 1 ( o k o b ê ³ G 987 0,39 m c 0 5 1 o d a n d o r o n d e j a b e l G 251347 98,16 a k s l o P 256064 100,0
TABLE 2. Powierzchnia (ha) i udzia³ (%) czarnoziemów u¿yt-kowanych rolniczo podœcielonych utworami o innym uziarnie-niu, w odniesieniu do g³êbokoœci (cm) wystêpowania tych utwo-rów w profilu glebowym
TABLE 2. Area (ha) and the share (%) of chernozems under agricultural use underlined with deposits of different texture, in relation to the depth (cm) of occurrence of these deposits in the soil profile . p L Województwo Czarnoziemy a i n h c z r e i w o p m e ³ ó g o ³ a i z d u powierzchnia u i n a w o k t y ¿ u w m y z c i n l o r ³ a i z d u ) a h ( (%) (ha) (%) 1 Dolnoœl¹skie 2680 0,1 2661 0,2 2 Kujawsko-pomorskie 0 0,0 0 0,0 3 Lubelskie 75285 3,0 74821 4,3 4 Lubuskie 0 0,0 0 0,0 5 £ódzkie 0 0,0 0 0,0 6 Ma³opolskie 33841 2,2 33793 3,8 7 Mazowieckie 0 0,0 0 0,0 8 Opolskie 48701 5,2 48628 7,9 9 Podkarpackie 35426 2,0 35402 3,7 0 1 Podlaskie 0 0,0 0 0,0 1 1 Pomorskie 0 0,0 0 0,0 2 1 Œl¹skie 7123 0,6 7105 1,2 3 1 Œwiêtokrzyskie 53807 4,6 53654 7,2 4 1 Warmiñsko-mazurskie 0 0,0 0 0,0 5 1 Wielkopolskie 0 0,0 0 0,0 6 1 Zachodniopomorskie 0 0,0 0 0,0 a k s l o P 256864 0,8 256064 1,3
TABELA 3. Wykaz powierzchni czarnoziemów wed³ug województw obliczony na podstawie danych z mapy glebowo-rolniczej w skali 1:25 000
TABLE 3. List of chernozem areas as regarded to voivodships calculated on the basis of data from the soil-agricultural map on a scale at 1:25 000.
b
a
RYCINA 2. Kompleksy rolniczej przydatnoœci gleb na czarnoziemach w województwie lubelskim (a) i województwie opolskim (b) FIGURE 2. Complexes of agricultural soil suitability on chernozems in Lubelskie Voivodeship (a) and Opolskie Voivodeship (b)
ziemy pod trwa³ymi u¿ytkami zielonymi zajmuj¹ wierzchniê 14 287 ha, co stanowi 5,6% ogólnej po-wierzchni tych gleb. Na podkreœlenie zas³uguje fakt, ¿e niespe³na 0,3% gleb zaliczanych wed³ug podzia-³ów rolniczych do czarnoziemów pozostaje w innym u¿ytkowaniu ni¿ rolnicze, co potwierdza intensywne wykorzystywanie tych gleb do produkcji rolniczej i bardzo ograniczone przeznaczenie ich na cele nie-rolnicze.
Czarnoziemy jako gleby o najwiêkszym potencja-le produkcyjnym zakwalifikowane zosta³y do najpotencja-lep- najlep-szych kompleksów przydatnoœci rolniczej. Ponad 180 tys. ha tych gleb (71,4%) zaliczono do kompleksu 1 – pszennego bardzo dobrego; 49 tys. ha (19,1%) do kompleksu 2 – pszennego dobrego i niespe³na 10 tys. ha (3,7%) do kompleksu 8 – zbo¿owo-pastewnego mocnego (tab. 4). Wykaz kompleksów rolniczej przy-datnoœci gleb (tab. 4) wskazuje, ¿e na wiêkszoœci z tych gleb mo¿na uprawiaæ wszystkie roœliny okopo-we, przemys³ookopo-we, zbo¿owe i bobowate. Czarnozie-my s¹ te¿ przeznaczane pod uprawê nawet najbar-dziej wymagaj¹cych warzyw i drzew owocowych. W przypadku ³¹k trwa³ych i pastwisk trwa³ych najwiêk-szy area³ 10 518 ha (4,1%) tych gleb zaliczono do kompleksu 2z u¿ytków zielonych œrednich (tab. 4).
WP£YW ROLNICTWA
NA DEGRADACJÊ CZARNOZIEMÓW
Procesy, które powodowa³y degradacjê czarnozie-mów zachodzi³y ju¿ w trakcie tworzenia siê tych gleb. By³y one spowodowane zmianami klimatu i opano-waniem stepu przez lasy (Kaba³a et al. 2019b). Jed-nak wykorzystanie czarnoziemów pod uprawy rolni-cze dodatkowo przyczyni³o siê i nadal powoduje po-gorszenie siê w³aœciwoœci fizycznych, chemicznych i biologicznych tych gleb.Czarnoziemy nale¿¹ na obszarze Polski do gleb najbardziej zdegradowanych przez erozjê (Paluszek 2010), przy czym intensywnoœæ procesów erozyjnych na obszarach wystêpowania tych gleb zachodzi z ró¿-nym nasileniem i w ró¿ró¿-nym czasie (Paluszek 2010). Jednym z g³ównych procesów powoduj¹cych degra-dacjê czarnoziemów jest erozja wodna powierzchnio-wa (Paluszek 1995), która na obszarach urzeŸbionych, zbudowanych z utworów lessowych i lessowatych wywo³uje bardzo niekorzystne zjawiska, w tym zmniej-szanie siê mi¹¿szoœci lub ca³kowite zniszczenie po-ziomów próchnicznych czarnoziemów, zubo¿enie gle-by w zwi¹zki próchniczne i sk³adniki pokarmowe dla roœlin, a w skrajnych przypadkach mo¿e prowadziæ nawet do zanikania czarnoziemów (Borowiec 1986,
b e l g j e z c i n l o r i c œ o n t a d y z r p y s k e l p m o K Powierzchnia* ) a h ( ) % ( ³ a i z d U a i n h c z r e i w o p w ó m e i z o n r a z c a i n h c z r e i w o p h c y n l o r w ó k t y ¿ u y r b o d o z d r a b y n n e z s p s k e l p m o k 1 182825 71,4 32,7 2 komplekspszennydobry 48999 19,1 1,7 3 komplekspszennywadliwy 82 0,0 0,0 4 kompleks¿ytnibardzodobry(pszenno-¿ytni) 35 0,0 0,0 5 kompleks¿ytnidobry 0 0,0 0,0 6 kompleks¿ytnis³aby 0 0,0 0,0 7 kompleks¿ytnibardzos³aby(¿ytnio-³ubinowy) 0 0,0 0,0 8 komplekszbo¿owo-pastewnymocny 9550 3,7 1,1 9 komplekszbo¿owo-pastewnys³aby 0 0,0 0,0 0 1 komplekspszennygórski 286 0,1 0,1 1 1 komplekszbo¿owygórski 0 0,0 0,0 2 1 kompleksowsiano-ziemniaczanygórski 0 0,0 0,0 3 1 kompleksowsiano-pastewnygórski 0 0,0 0,0 4 1 glebyorneprzeznaczonepodu¿ytkizielone 0 0,0 0,0 z 1 u¿ytkizielonebardzodobreidobre 3524 1,4 5,2 z 2 u¿ytkizieloneœrednie 10518 4,1 0,4 z 3 u¿ytkizielones³abeibardzos³abe 245 0,1 0,0 m e z a R 256064 100,0 1,3
* Powierzchnia czarnoziemów w Polsce przed rokiem 1975 i zaktualizowana na podstawie zdjêæ satelitarnych i lotniczych z lat 2005–2010.
TABELA 4. Powierzchnia (ha) i udzia³ (%) czarnoziemów w poszczególnych kompleksach przydatnoœci rolniczej gleb TABLE 4. Area (ha) and the share (%) of chernozems as regarded to the agricultural soil suitability complexes
Komentarz 1963, Licznar 1976, Drewnik i ¯y³a 2019). Paluszek (1995) wskazuje, ¿e procesy erozyjne wp³y-waj¹ niekorzystanie na strukturê, w³aœciwoœci wodne i powietrzne czarnoziemów erodowanych oraz powo-duj¹ niedostateczn¹ wodoodpornoœæ agregatów w po-ziomach Ap tych gleb. Natomiast Turski (1964) nie wykaza³ silnego wp³ywu procesów erozyjnych na sk³ad jakoœciowy humusu oceniany na postawie analiz sk³a-du frakcyjnego substancji humusowych w poziomach Ap czarnoziemów zdegradowanych.
Erozjê wodn¹ powierzchniow¹ mo¿e nasilaæ nie-w³aœciwa uprawa pól – orka wzd³u¿ stoku. W wyniku silnych zjawisk erozyjnych wystêpuj¹cych po obfitych deszczach czêsto wystêpuj¹ rozciêcia powierzchni gleb i czêœciowe lub ca³kowite zniszczenie upraw oraz aku-mulacja materia³u deluwialnego w obni¿eniach tere-nu (Paluszek 2010). Szczególnego znaczenia te pro-cesy nabieraj¹ w przypadku niekorzystnego uk³adu pól uprawnych, który jest bardzo trudny do przekszta³ceñ z przyczyn w³asnoœciowych oraz ze wzglêdu na przy-zwyczajenia mieszkañców do tradycyjnego porz¹dku przestrzennego i stylu gospodarowania. Zdaniem Pa-luszka (2010) nasilenie erozji uprawowej na terenach rolniczych przewy¿sza erozjê wodn¹ niezwi¹zan¹ z upraw¹, deflacjê i powierzchniowe ruchy masowe. Wa¿nym czynnikiem powoduj¹cym nasilenie erozji uprawowej czarnoziemów i zmiany ich w³aœciwoœci jest niew³aœciwy system uprawy tych gleb (Jadczy-szyn 2010, Jaskulski i Jaskulska 2016). Rolnicy na-dal stosuj¹ konwencjonaln¹ uprawê p³u¿n¹ oraz licz-ne uprawki uzupe³niaj¹ce. W warunkach polowej pro-dukcji roœlinnej zabiegi te sprzyjaj¹: wystêpowaniu erozji wietrznej; zmniejszaniu populacji organizmów glebowych; powoduj¹ destrukcyjny wp³yw na struk-turê gleby dodatkowo przyczyniaj¹c siê do napowie-trzenia i przesuszenia warstwy ornej oraz zbyt szybki rozk³ad substancji organicznej; zaburzaj¹ obieg sk³ad-ników pokarmowych dla roœlin uprawnych oraz przy-czyniaj¹ siê do nadmiernego zagêszczenia g³êbszych warstw gleby (Olszewski et al. 1965; Sk³odowski i Sapek 1977; Jaskulski i Jaskulska 2016).
Zakwaszanie siê czarnoziemów jest kolejnym pro-cesem intensyfikowanym przez dzia³alnoœæ rolnicz¹, powoduj¹cym degradacjê tych gleb (Olszewski et al. 1965; Sk³odowski i Sapek 1977). Stosowanie wyso-kich dawek nawozów azotowych, ograniczenie dop³y-wu materii organicznej do gleb oraz niewystarczaj¹cy lub ca³kowity brak wapnowania wywo³uje nie tylko zmniejszenie wartoœci pH, ale te¿ wiele nastêpczych niekorzystanych zjawisk. Jednym z nich jest wymy-wanie py³u i frakcji ilastej w g³¹b profilu glebowego (Kalarus 2009) i tworzenie siê s³abo przepuszczalnych dla wody poziomów B. Zakwaszanie siê
czarnozie-mów powoduje równie¿ wymywanie sk³adników po-karmowych w g³¹b profilu glebowego oraz zmniej-szanie siê zawartoœci materii organicznej w poziomie Ap. W poziomach ornych zdegradowanych czarno-ziemów wystêpuj¹cych na P³askowy¿u Proszowickim wartoœæ pH mo¿e wynosiæ nawet 4,1, a zawartoœæ materii organicznej 0,98% (Kalarus 2009). Obni¿a-nie siê zawartoœci wêgla organicznego w glebach jest powszechnie uznawane za zjawisko bardzo niekorzyst-ne dla rolnictwa i œrodowiska, poniewa¿ wp³ywa na zmniejszanie siê urodzajnoœci gleb i ich bilansu wod-nego, a szybka mineralizacja resztek po¿niwnych przy-czynia siê do nadmiernej produkcji dwutlenku wêgla i ocieplania klimatu.
Inne czynniki degraduj¹ce gleby, w tym przezna-czanie czarnoziemów na cele nierolnicze nie jest zja-wiskiem powszechnym w kraju, co zosta³o wykazane m.in. w raportach IUNG-PIB dla Ministerstwa Rol-nictwa i Rozwoju Wsi (dane niepublikowane). Wy-stêpowanie ró¿nych grup zanieczyszczeñ organicznych i nieorganicznych w czarnoziemach nie jest wystar-czaj¹co udokumentowane (Siebielec et al. 2012). W zakresie programu „Monitoring chemizmu gleb or-nych w Polsce”, którego g³ównym celem jest ocena stanu zanieczyszczenia gleb u¿ytkowanych rolniczo, tylko trzy punkty kontrolne o numerach 403, 353 oraz 447 s¹ zlokalizowane na obszarach wystêpowania czarnoziemów (Siebielec et al. 2012). W próbkach gleb pobranych z warstwy 0–20 cm w tych lokalizacjach nie stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych stê¿eñ substancji powoduj¹cych ryzyko szczególnie istotnych dla powierzchni ziemi (Rozporz¹dzenie 2016), poza lokalizacj¹ 353, gdzie zawartoœæ benzo(b)fluorante-nu przekracza³a o 0,018 mg·kg–1 wartoœæ dopuszczaln¹ (0,100 mg·kg–1) dla tego zwi¹zku.
Pomimo licznych publikacji naukowych wskazu-j¹cych na du¿e zainteresowanie naukowców proble-matyk¹ czarnoziemów, rolniczym wykorzystaniem oraz czynnikami powoduj¹cymi ich degradacjê, w kra-ju zaznacza siê potrzeba wdro¿enia sta³ego systemu monitorowania tych gleb. Nie posiadamy danych wska-zuj¹cych, jak szybko i w jakim zakresie zmieniaj¹ siê w³aœciwoœci czarnoziemów oraz zasiêgi ich wystêpo-wania. Dlatego te¿ nale¿y zastanowiæ siê nad mo¿li-woœci¹ ustanowienia sytemu kontroli dla krajowych czarnoziemów w celu ograniczenia lub zahamowania procesów degraduj¹cych te gleby oraz wprowadzenia skutecznych dzia³añ naprawczych. Bêd¹ to wa¿ne dzia³ania, które umo¿liwi¹ w³¹czenie siê naszego kra-ju do ró¿nych inicjatyw podejmowanych przez spo-³ecznoœæ miêdzynarodow¹ m.in. pod auspicjami FAO (Food and Agriculture Organization of the United Nations) i GSP (Global Soil Partnership), a
skiero-wanych na inwentaryzacjê tych gleb w skali œwiata oraz przeciwdzia³anie ich degradacji, poniewa¿ zrów-nowa¿one u¿ytkowanie gleb mineralnych bogatych w materiê organiczn¹ gwarantuje bezpieczeñstwo ¿yw-noœciowe ludzi.
PODSUMOWANIE
Czarnoziemy zaliczane s¹ do najlepszych gleb u¿yt-kowanych rolniczo w kraju, dlatego powinny zostaæ objête szczególn¹ ochron¹. Do czarnoziemów nale¿¹ gleby ró¿ni¹ce siê w³aœciwoœciami, budow¹ profili glebowych oraz przydatnoœci¹ dla rolnictwa wyra¿an¹ w klasach bonitacyjnych i kompleksach rolniczej przy-datnoœci gleb. Wiêkszoœæ krajowych czarnoziemów nale¿y do najwy¿szych klas bonitacyjnych oraz naj-lepszych kompleksów rolniczej przydatnoœci gleb, poniewa¿ charakteryzuj¹ siê dobrymi w³aœciwoœcia-mi fizycznyw³aœciwoœcia-mi i chew³aœciwoœcia-micznyw³aœciwoœcia-mi umo¿liwiaj¹cyw³aœciwoœcia-mi upra-wê nawet najbardziej wymagaj¹cych roœlin zbo¿o-wych, okopozbo¿o-wych, warzywniczych i sadowniczych. Po³o¿enie w rzeŸbie terenu oraz intensywne rolnicze u¿ytkowanie powoduj¹, ¿e czarnoziemy ulegaj¹ de-gradacji w wyniku m.in. erozji wodnej powierzchnio-wej oraz pogorszenia w³aœciwoœci fizycznych i che-micznych. Brak dzia³añ edukacyjnych i naprawczych mo¿e powodowaæ nadmierne zanikanie tych gleb.
Pomimo postêpu dokonuj¹cego siê w zakresie nauk o glebie i coraz bardziej precyzyjnego definiowania kryteriów wydzielania typów gleb zawartych w kolej-nych wydaniach Systematyk gleb Polski, zasady kla-syfikacji czarnoziemów na potrzeby opracowañ rol-niczych nie zmieni³y siê od lat 50. i 60. ubieg³ego wie-ku. Jednostkami ni¿szego rzêdu w tym typie pozostaj¹ czarnoziemy w³aœciwe i czarnoziemy zdegradowane oraz deluwialne odmiany tych gleb. Obecnie trudno przewidzieæ czy w niedalekiej przysz³oœci zmieni¹ siê zasady wydzielania czarnoziemów stosowane w rol-nictwie, a znajd¹ zastosowanie najnowsze osi¹gniêcia wiedzy gleboznawczej zawarte w 6. wydaniu Syste-matyki gleb Polski.
LITERATURA
Borowiec J., 1964. Problem wystêpowania czarnoziemów na lessach Wy¿yny Lubelskiej. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual 14(dod.): 303–312.
Borowiec J., 1976. Czarnoziemy polskie w œwietle badañ Profe-sora S³awomira Miklaszewskiego. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual 27(2): 159–165.
Drewnik M., ¯y³a M., 2019. Properties and classification of heavily eroded post-chernozem soils in Proszowice Plateau (Southern Poland). Soil Science Annual 70(3): 225–233. Jadczyszyn J., Smreczak B., 2017. Mapa glebowo-rolnicza w
skali 1:25 000 i jej wykorzystanie na potrzeby wspó³czesne-go rolnictwa. Studia i Raporty IUNG-PIB 51(5): 9–27.
Jadczyszyn J., 2010. Wp³yw systemów uprawy roli na nasilenie procesów erozyjnych w warunkach zmian klimatu. Studia i Raporty IUNG-PIB 19: 55–68.
Jaskulski D., Jaskulska I, 2016. Wspó³czesne sposoby i systemy uprawy roli w teorii i praktyce rolniczej. Centrum Doradz-twa Rolniczego w Brwinowie Oddzia³ w Poznaniu: 29 pp. Dostêp na stronie internetowej: https://cdr.gov.pl/images/ wydawnictwa/2016/2016-WSPOLCZESNE-SPOSOBY-I- SYSTEMY-UPRAWY-ROLI-W-TEORII-I-PRAKTYCE-ROLNICZEJ.pdf
Kaba³a C., Charzyñski P., Chodorowski J., Drewnik M., Glina B., Greinert A., Hulisz P., Jankowski M., Jonczak J., £abaz B., £achacz A., Marzec M., Mendyk £., Musia³ P., Musielok £., Smreczak B., Sowiñski P., Œwitoniak M., Uzarowicz £., Waroszewski J., 2019a. Polish Soil Classification, 6th edi-tion – principles, classificaedi-tion scheme and correlaedi-tions. Soil Science Annual 70(2): 69–180.
Kaba³a C., Przyby³ A., Krupski M., £abaz B., Waroszewski J., 2019b. Origin, age and transformation of Chernozems in northern Central Europe – New data from Neolithic earthen barrows in SW Poland. Catena 180: 83–102.
Kalarus K., 2009. Wp³yw materia³u macierzystego na w³aœci-woœci gleb wykszta³conych na lessie. Praca licencjacka na-pisana w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej. Kraków: 24 pp. Dostêp na stronie internetowej:
https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/2537. Komentarz do tabeli klas gruntów w zakresie bonitacji gleb
grun-tów ornych terenów równinnych, wy¿ynnych i nizinnych wraz z regionalnymi instrukcjami dotycz¹cymi gleb ornych tere-nów górzystych i komentarzami dotycz¹cymi u¿ytków zielo-nych i gleb pod lasami dla u¿ytku klasyfikatorów gleb i pra-cowników kartografii gleb IUNG, 1963. Ministerstwo Rol-nictwa: 468 pp.
Kondracki J., 2002. Geografia regionalna Polski. Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe, Wyd. 3 uzup., Warszawa: 440 pp. Licznar M., 1976. W³aœciwoœci i geneza niektórych gleb
czar-noziemnych P³askowy¿u G³ubczyckiego. Roczniki Glebo-znawcze – Soil Science Annual 27(1): 107–148.
Mieczyñski T., 1938. Gleboznawstwo terenowe. Nak³adem Pañ-stwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego, Pu³awy: 337 pp.
Miklaszewski S., 1935. Rozpoznawanie gleb w polu na ziemiach polskich oraz obowi¹zuj¹ce klasyfikacje gruntów do celów rolniczych, melioracyjnych, szacunkowych i podatkowych. Encyklopedia Gospodarstwa Wiejskiego Nr 11–12. Towarzy-stwo Oœwiaty Rolniczej, Ksiêgarnia Rolnicza, Warszawa: 157 pp. Musierowicz A., 1956. Gleboznawstwo ogólne. Pañstwowe
Wydawnictwo Rolnicze i Leœne, Warszawa: 499 pp. Musierowicz A., 1958. Gleboznawstwo szczegó³owe.
Pañstwo-we Wydawnictwo Rolnicze i Leœne, Warszawa: 552 pp. Musierowicz A., 1963: Zagadnienie typologii gleb
wytworzo-nych z lessów. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolni-czych 38: 9–15.
Olszewski Z., Sk³odowski P., Barañski E., 1965 Czarnoziemy proszowskie. Roczniki Naukowe Rolnictwa 90(A1): 61–109. Paluszek J., 1995. Zmiany struktury i w³aœciwoœci fizycznych czarnoziemów pod wp³ywem erozji wodnej. Roczniki Gle-boznawcze – Soil Science Annual 66(1/2): 21–35.
Paluszek J., 2010. Zmiany pokrywy glebowej pod wp³ywem ero-zji. Prace i Studia Geograficzne 45: 279–294.
Projekt klasyfikacji gleb Polski, 1955. PolskieTowarzystwa Gle-boznawcze. Prace Komisji Klasyfikacji Nomenklatury i Kar-tografii Gleb, Warszawa: 76 pp.
Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 1 wrzeœnia 2016 r. w sprawie sposobu prowadzenia oceny zanieczyszczenia po-wierzchni ziemi (Dz.U. 2016, poz. 1395).
Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 12 wrzeœnia 2012 r. w sprawie gleboznawczej klasyfikacji gruntów z za³¹cznikiem: Urzêdowa tabela klas gruntów w zakresie bonitacji gruntów ornych, leœnych pod wodami i rekultywowanych terenów rów-ninnych, wy¿ynnych i górskich (Dz.U.2012.1246). Siebielec G., Smreczak B., Klimkowicz-Pawlas A.,
Maliszew-ska-Kordybach B., Terelak H., Koza P., £ysiak M., Ga³¹zka R., Pecio M., Suszek B., Miturski T., Hryñczuk B., 2012. Monitoring chemizmu gleb ornych w Polsce w latach 2010-2012. Biblioteka Monitoringu Œrodowiska. Warszawa: 196 pp. Sk³odowski P., Sapek A., 1977. Rozmieszczenie Fe, Zn, Mn, Cu, Co, Pb, Ni i Cd w profilach czarnoziemów leœno-stepo-wych. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual 27(1): 71–84.
Smreczak B., £achacz A., 2019. Typy gleb wyró¿niane w klasy-fikacji bonitacyjnej i ich odpowiedniki w 6. wydaniu Syste-matyki gleb Polski. Soil Science Annual 70(2): 115–136. Strzemski M., Siuta J., Witek T., 1973. Przydatnoœæ rolnicza
gleb Polski. Pañstwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leœne, Warszawa: 285 pp.
Agricultural suitability and land use of chernozems in Poland
Abstract: The purpose of the paper was the description of classification of chernozems applied in agriculture, the agricultural
suitability of these soils, as well as processes contributing to their degradation. The study showed that the principles of chernozems classification into subtypes and varieties have not changed significantly since the introduction of the bonitation classification and legend of the soil-agricultural map. Lower-order units in chernozems type include typical and degraded chernozems considering deluvial varieties for both units. Chernozems are one of the most fertile soils in Poland, mostly classified from I to III bonitation classes and 1, 2 and 8 of the soil suitability complex. They constitute only 0.8% of the total area of the country, and their largest areas are located in : Opolskie, Œwiêtokrzyskie and Lubelskie Voivodeships. Intensive agricultural use causes that chernozems are subject to progressive degradation mainly due to plaugh and water erosion as well as acidification of the crop layer.
Keywords: agriculture, soil suitability value, soil-agricultural map, degradation, erosion, acidification
Systematyka gleb Polski, wydanie 6, 2019. Polskie Towarzy-stwo Gleboznawcze, Komisja Genezy, Klasyfikacji i Karto-grafii Gleb, Wroc³aw-Warszawa: 235 pp.
Œwitoniak, Kaba³a C., Podlasiñski M., Smreczak B., 2019. Pro-pozycja korelacji jednostek glebowych wyró¿nionych na mapie glebowo-rolniczej z typami i podtypami Systematyki gleb Polski (6. wydanie, 2019). Soil Science Annual 70(2): 98–114.
Truszkowska R., 1961. Instrukcja w sprawie wykonania pier-worysów mapy gleb i mapy bonitacyjnej w skali 1: 25 000 wed³ug wykazu PTG, Warszawa: 114 pp.
Turski R., 1964. The influence of erosion on organic matter com-pounds in the Brown soils and Chernozems of the Lublin Upland. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual 14 (dod.): 325–352.
Uggla H., 1976. Gleboznawstwo rolnicze. Pañstwowe Wydaw-nictwo Naukowe, Warszawa: 558 pp.
Wawer R., Józefaciuk A., Nowocieñ E., 2014. Erozja gleb w Polsce – skutki œrodowiskowe i gospodarcze, dzia³ania za-radcze. Monografie i Rozprawy Naukowe IUNG-PIB nr 44: 120 pp. ISBN 978-83-7562-181-5.
Received: October 8, 2019 Accepted: November 29, 2019 Associated editor: A. £achacz
