Dziedziczenie ustawowe
gospodarstw rolnych
Agnieszka Kwiecień-Madej
Uwagi ogólne
•
W Polsce w latach 1963–2001 obowiązywał szczególny reżim dziedziczenia gospodarstw rolnych.•
Stosowne przepisy zmieniano kilkakrotnie. Ważne nowelizacje: ustawa z 29.6.1963 r. o ograniczaniu gospodarstw rolnych, Kodeks cywilny oraz jego kolejne nowelizacje z lat 1971, 1982, 1990, wreszcie zmianyspowodowane orzeczeniem TK o niekonstytucyjności przepisów
Kodeksu cywilnego w zakresie dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych.
•
W związku z tym istotne znaczenie przypada określeniu zasięgudziałania tych przepisów w czasie, czyli problemom intertemporalnym.
Przepisy intertemporalne
• Przepisy dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych i wkładów w rolniczej spółdzielni produkcyjnej, które
weszły w życie z dniem ogłoszenia kodeksu (art. I PWKC), tj. 18.5.1964 r., zostały wyposażone w zasadzie w moc
wsteczną (art. LV § 1 i art. LXIII PWKC), co tłumaczy się doniosłym znaczeniem społeczno-gospodarczym tych
przepisów.
• Problemy intertemporalne - art. LV–LXIII PWKC.
• Znaczenie przepisów przechodnich, odnoszących się do
spadków otwartych przed 18.5.1964 r., a obejmujących
gospodarstwo rolne stale się zmniejsza.
Stosunek przepisów o dziedziczeniu ustawowym
gospodarstw rolnych do ogólnych zasad prawa spadkowego
• Przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych zawarte w Tytule X Księgi IV KC nie mają charakteru
samodzielnego.
• Zmieniają one tylko i uzupełniają w oznaczonym w nich zakresie postanowienia zawarte w poprzednich tytułach tej księgi.
• W związku z tym do dziedziczenia ustawowego
gospodarstw rolnych stosuje się postanowienia art. 931–
940 KC z tymi zmianami, które wynikają z art. 1059 i n.
KC.
Zmiany przepisów dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych
1) spadkobierca powołany z ustawy według zasad ogólnych wtedy tylko dziedziczy
gospodarstwo rolne, gdy w chwili otwarcia spadku odpowiada określonym przesłankom, które ustawa nazywa „warunkami”;
2) jeżeli spadkobierca powołany z ustawy do dziedziczenia w najbliższej kolejności nie odpowiada wymaganym przesłankom, gospodarstwo dziedziczy spadkobierca powołany w dalszej kolejności, o ile spełnia przesłankę w takim wypadku przewidzianą; według wersji Kodeksu cywilnego po nowelizacji dokonanej przez ZmKC z 1971 r. była to w zasadzie przesłanka surowsza od
przesłanek określonych dla spadkobiercy powołanego w najbliższej kolejności;
3) w stosunku do spadków otwartych przed 6.4.1982 r. doniosła różnica polega na tym, że Kodeks cywilny w wersji po nowelizacji dokonanej przez ZmKC z 1971 r. ograniczał krąg krewnych
powołanych z ustawy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, wyłączając z niego zstępnych
spadkodawcy dalszych niż jego wnuki oraz zstępnych rodzeństwa dalszych niż dzieci (art. 1060 § 1, art. 1062 § 3KC w brzmieniu nadanym ZmKC z 1971 r.). Ograniczenie to zostało zniesione przez ZmKC z 1982 r.
Możliwe stany faktyczne związane z dziedziczeniem gospodarstw rolnych:
• Do dziedziczenia z ustawy jest powołany według zasad ogólnych tylko jeden spadkobierca, który zarazem
odpowiada przesłankom wymaganym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Jest to przypadek najprostszy, który nie wymaga dalszej analizy,
• 1. Tylko niektórzy spośród spadkobierców powołanych do dziedziczenia z ustawy według zasad ogólnych odpowiadają warunkom wymaganym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego i tylko oni dziedziczą to
gospodarstwo; w tym wypadku udziały tych spadkobierców w gospodarstwie rolnym są określone innym ułamkiem niż ich udziały w całości spadku,
• 2. Tylko niektórzy spośród spadkobierców powołanych do dziedziczenia z ustawy według zasad ogólnych spełniają przesłanki wymagane do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, ale w miejsce przynajmniej jednego ze spadkobierców niemogących dziedziczyć gospodarstwa wstępuje spadkobierca powołany w dalszej kolejności,
• 3. Żaden ze spadkobierców powołanych do dziedziczenia z ustawy według zasad ogólnych w pierwszej kolejności nie spełnia warunków do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, które przypada wyłącznie spadkobiercy lub
spadkobiercom powołanym w dalszej kolejności i spełniającym wymagane w takim wypadku warunki. Jeżeli
spadkobierców takich nie ma, a dziedziczenie podlega przepisom Kodeksu cywilnego w wersji po ZmKC z 1971 r., gospodarstwo rolne dziedziczy Skarb Państwa jako spadkobierca ustawowy. Natomiast pod rządem Kodeksu
cywilnego w wersji po ZmKC z 1982 r. zastosowanie znajdzie art. 1063 KC w brzmieniu nadanym tą nowelą.
Skutki:
•
Przy dziedziczeniu ustawowym losy gospodarstwa rolnego mogą być inne niż losy pozostałych przedmiotów spadkowych.•
Krąg spadkobierców powołanych do dziedziczenia według zasad ogólnych może być częściowo odmienny niż krąg spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne (pkt 1 i 2), a niekiedy może obejmować zupełnie różne osoby (pkt 3).•
Zależnie od konkretnej sytuacji istniejącej w chwili otwarcia spadkudany spadkobierca nabywa z tą chwilą odpowiedni udział bądź w całości spadku, łącznie z gospodarstwem rolnym, bądź tylko w gospodarstwie rolnym, bądź wreszcie tylko w pozostałych przedmiotach spadkowych.
Dziedziczenie ustawowe gospodarstw rolnych w świetle wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 31.1.2001 r.
• Wyrokiem z 31.1.2001 r. TK orzekł niezgodność z Konstytucją RP przepisów art. 1058, 1059, 1060, 1062, 1063, 1064, 1066 KC, które odnosiły się do szczególnych warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych.
• Trybunał Konstytucyjny orzekł jednocześnie niekonstytucyjność przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z 12.12.1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw
rolnych.
• W tym wyroku Trybunał Konstytucyjny zastosował konstrukcję „niekonstytucyjności
podzielonej w czasie”, polegającą na tym, że zaskarżone przepisy są niezgodne z Konstytucją RP, ale mimo to muszą być nadal stosowane co do określonych sytuacji w przeszłości (por. art.
193 Konstytucji RP),
• Do spadków otwartych przed 14.2.2001 r., w których skład wchodzi gospodarstwo rolne, stosuje się przepisy dotyczące warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych,
obowiązujące w chwili otwarcia spadku.
Skutki orzeczenia TK
• Od dnia ogłoszenia tego wyroku nie istnieją ograniczenia w zakresie ustawowego dziedziczenia gospodarstw rolnych.
• Obecnie zarówno w sytuacji dziedziczenia testamentowego, jak i ustawowego gospodarstw rolnych krąg spadkobierców gospodarstw rolnych jest ustalany na podstawie ogólnych zasad dziedziczenia.
• Ze względu na skutki wyroku Trybunału Konstytucyjnego w odniesieniu do spadków
otwartych od 14.2.2001 r., sąd – przy stwierdzeniu nabycia spadku – nie musi badać, czy w skład tego spadku wchodzi gospodarstwo rolne.
• W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku nie wymienia się również oddzielnie spadkobierców gospodarstwa rolnego oraz ich udziałów w tym gospodarstwie i w pozostałej części spadku. Artykuł 1066 KC nakazujący takie wyszczególnienie nie znajduje zastosowania w odniesieniu do spadków otwartych od 14.2.2001 r.
Zasady związane z dziedziczeniem gospodarstw rolnych:
Spadek otwarty przed 14.02.2001 r.
• Przepisy regulujące dziedziczenie
gospodarstw rolnych z chwili otwarcia spadku,
• Wymóg szczególnych kwalifikacji po stronie spadkobierców.
• Krąg spadkobierców – art. 1059 KC,
• Wymóg stałej pracy przy produkcji rolnej,
• Przygotowanie zawodowe,
Spadek otwarty
14.02.2001 r. i później
• Dziedziczenie na zasadach
ogólnych
Dziedziczenie wkładu gruntowego
Art. 1087 KC
§ 1. Należący do spadku wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej dziedziczą ci spośród spadkobierców, którzy w chwili otwarcia spadku:
1) są członkami tej spółdzielni albo
2) bądź są małoletni, bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo 3) są trwale niezdolni do pracy.
§ 2. W braku spadkobierców określonych w punkcie pierwszym paragrafu poprzedzającego wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej dziedziczą również spadkobiercy, którzy pracują w gospodarstwie rolnym spółdzielni albo w ciągu sześciu miesięcy od otwarcia spadku zostaną członkami tej spółdzielni.
§ 3. Przepisy paragrafów poprzedzających dotyczą również działki przyzagrodowej i siedliskowej, jeżeli należą one do spadku.
