1\J °'f Q/ll\ 1c0, i1 Af I Joo 3
Ewa
„Obcy" w kontaktach - obraz Japonii w Polsce na XIX i XX wieku
„Obcy" jako temat badawczy
W ostatnich kilku w z nasilaniem wymiany
migracjami, ,,zmniejszaniem i z tym
nierozerwalnie bardzo intensywnymi kontaktami coraz podejmowane na w tym w Polsce, badania na temat
kulturowej, przyczyn i skutków czy
kategorii „swój - obcy". Szczególnie jest temat
i co wynika z faktu, kategorie te w sposób naturalny na zbiorowego. z wieloma dziedzinami humanistyki, w tym przede wszystkim z kultury i antro-
oraz i rozmaite aspekty tych
kategorii, rozmaite, odpowiednie dla ich dziedzin i metody
badawcze, czasami do prac w pierwszej XX
wieku zarówno na (George Simmel, William G. Sumner, Robert E. Park, Emory S. Bogardus), jak i w Polsce (Jan S. Florian Znaniecki, Józef
2
Dla socjologów temat „swój -obcy" jest jednym z podstawowych problemów.
a nad tymi kategoriami do
kowania spolecznej.3 W antropologii problematyka
Samuel P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 1998.
Zob. : Ewa Nowicka, i jako kategorie socjologicznej analizy", [w]: Swa, i obcy, red. Ewa Nowicka, Instytut Socjologii UW, Warszawa 1990, s. 7- 14 : por. : Jan S. Megalomania narodowa, Ki W, Warszawa 1995 (na podstawie edycji Towarzystwa Wydawniczego „Rój" 1935); Florian Znaniecki, Studia nad antagonizmem do obcych, Rolnicza
Drukarnia i 1931.
Zob. np.: Ewa Nowicka, Obcy u siebie, Oficyna Naukowa, Warszawa 1993; Religia a
_u,a a 44mµ
illlt llts U!ll!N30 Ewa
z i pojawia w ze zbio-
obcymi kulturowo: Opozycja „swój -obcy"
kategorii opisywania i Ostatnio antropologowie kultury, co
dotyczy innych dziedzin, coraz pokonywania
i do na z i dys-
tan sem. jak na Dla historyków kategorie „swój - obcy" szcze-
gólnie 11· historii kontaktów i przyczyn
ni a naszy~h o innych. ' W wieków w
(stale lub zmienne) obrazy - stereotypy innych narodów
i cywilizacji, które nie tylko o ich lub braku ale
o stanie tych, którzy je wytworzyli.
Problem czy pojawia podczas nad
stosunkiem Polaków do w prowadzonych przeze mnie od
lat stud iów nad kontaktów której przebieg
wptyw na wizerunku Japonii w Polsce. tu
kilka etapów, ze specyfiki kontaktów naszymi dwoma kr:ij ami : I . okres izolacji Japonii (do lat 60. XIX w.);
2. okres stosunków oficjalnych (lata 60. XIX w.- I 9 I 9 r.); 3. okres (1919-1939); 4. okres powojenny (po 1945 r.).
w dotychczasowych badaniach na drugiej
XIX i pierwszej XX wieku, a okres wojnami przeze mn ie omówiony,7 tym razem przedstawienia obrazu Japonii w Polsce w drugim okresie. Szczególnie wydaje tu
Kraków 199 1: Swoi i obcy, op .cit. i inne.
Ed11 ard T. Hall, Ukryry wym iar, PIW, Warszawa l 976; Taniec ±ycia, Warszawskie Wydaw- nicm o Li1ei ackie MUZA SA. Warszawa 1999: Zbigniew Benedyk1owicz, Portrety „ obcego",
Wydawnictwo Uniwersy(e(u Kraków 2000.
Sqsied=i i inni, red . Andrzej Garlicki, Czytelnik, Warszawa 1978; Obrazy red.
Andrzej PIW, Warszawa J 973 ; Schayer, ,,Orozumieniuobcych kultur", [w:] O filozofowan iu Hindusów, red. Marek Mejor, PWN, Warszawa 1988, s. 313 -320; Jan Ki enie11 icz. Spotkania Wschodu , Nov us Orbis, Warszawa 2000; ,.Looking at the Othcr", red.
K. Alenius. O. K. Fall, S. Jalagi n, (w :] ,.Acia Universi1a1is Ouluensis-Humaniora ", B 42, Dep!.
of Hi s101y. Universi1y of Oulu, Oulu 2002 .
E11 a Andrzej T. Romer, Historia stoszmków 1904-/945,
Be liona. Warszawa I 996; Ewa Polityka Japonii wobec Polski I 9 I 8- I 941, N ozom i, Warszawa I 998; ,,Polish-Japanese Co-operation during World War Jl", [w:] ,,Japan Forum ", vol. 7, nr 2/ 1995, s. 285 - 3 J 7; ,,Major Fukushima Yasumasa and His Influence on the Japanese Paception of Poland at the Tum ·of the Century", [w:] The Japanese and Europe.
lmages and Perceptions, Japan Library, London 2000 i inne.
E11 a ,, Pragmatyzm czy szczery podziw dla 'duszy Japonii' - obraz Japonii w " ybran) eh pub likacjach polskich lat 20. i 30. XX wieku", [w :] ,,Japonica" nr 10/1999, s. 67 - 81.
,,Obcy" w kontaktach ... 31
XIX i XX wieku, do roku 1905, czyli do wojny wojny
niezmiernie dla kontaktów znacznie
wówczas zainteresowanie Polaków tym krajem.
publikacje z tamtego okresu.
to zarówno nieliczne jeszcze opracowania naukowe, jak i wspomnienia
literatura w tym Celowo jednak
czy wzmianki o Japonii w prasie codziennej, które
Czynniki obraz „obcego" - generalnie
Do podstawowych, mnie, czynników, które obraz „obcego", obraz innej, ,,obcej" kultury,
a) kulturowe i
b) rodzaj kontaktów, historyczne kulturowe,
c) cel tworzenia obrazu „obcego".
kulturowe i który posiadamy tylko dlatego, pochodzimy z kraju, cywilizacyjnego kulturowego,
do wyznaczników czy w kontak-
tach
Jednak musimy o tym, nasz sobie
dopiero w trakcie kontaktu To „innego - obcego"
pozwala nam siebie, nam
granice naszej pozwala Te dwie ka-
tegorie ustalenie miejsca jednostki i grupy w a poczucie, kto jest „swój", wizerunek „obcego" i stosunek do niego.9 W kontakcie
dzykulturowym dochodzi do cech odmien-
jednostki, co prowadzi do zaklasyfikowania jej do odmiennej.
takiego zaszeregowania i kulturowo ustalone
czyli stereotypy uprzedzenia. o kulturze,
o jej pozycji wobec innych kultur prowadzi w trakcie konkretnego kontaktu (z konkretnym czy cywilizacyjnym) do
poczucia lub i w kategoriach
„lepsi - gorsi", ,,cywilizowani - niecywilizowani". W ludzkiej od zarania dziejów, na co badania historyczne, antropologiczne czy
Bcfu Harumi, ,,Framework of Analysis", [w :] Othernesses of Japan . Historical and C1tltural Jnfluences on Japanese Studies in Ten Countries, Iudicum, MUnchen 1992, s. 15.
Por. : Ewa Nowicka,,, ... ", op.cit., s. 18.
Ewn Pnlasz-R111kuwskn , _
LllllWCL C. 1-.ulmra nic tylko stanowi odniesienia w ocenie innych kultur . . tk jedno.:7dn ic zaj muj e uprzywilejowune miejsce w Swe ziemie z.1 ccntrnm Sll'inta przedstawiciele widu kultur (australijscy aborygeni,
rn ieszbr\cy l·l,ti ti, z Jerozolimy, Grecy), siebie tylko za
ludzi - prawdzi\\'ych ludzi (np. Egipcjanie. Irokezi. Ajnowie) i w z tym mianem barbarzy(1ców „obcych" (np. nazywali tak zarówno .'\ jnów. j ak i przedstawi cieli kultur Zachodu). W tym tylko
uznajemy zajedyny prawdziwy. co prowadzi do uznania innej kultury
La do a do odrzucenia
jej zrozumienia i do tworzenia postaw etnocentrycznych.
Jak pisze bow iem antropolog Andrzej
f ... ]
Etn oce ntryzm jest jednym z elementów w mechanizmiefo rmowania stereotypów.[ ... ] Jest on przekonaniem, to my To „my" jest powszechne; wszyscy
,, my". My Kowalscy, my Polacy, my a „my" Europej- czycy, czarni Afrykanie i Azjaci. Etnocentryzm jest przekonaniem
w o oczyw istej i nie dowodu
jej kulturowych atrybutów nad atrybutami innych. [ ... ] Trwa- nie w etnocentrycznych wzmocnione jest brakiem zna-
znaczeni a elementów kultury obcej w jej
N ie tego znaczenia - a w nic reakcji psychicznej obcego na dl a niego - etnocentryk oczekuje od owego obcego reakcji , sam w sytuacji takiej by objawia!. '0
Równie czynnikiem na obrazu innej kultury jest
rodzaj kontaktów z historyczne po-
przedstawicielami „naszej" i tej „obcej" kultury. Inaczej
na kraj - naród, z którym wojny {np. dla Polaków Niemcy), a inaczej
na ten, z którym ni e takich jedynie stale
kontakty pokojowe (np . Polska- tu jest czy to dla nas
wojny wygrane, w z czym za silniejszych, lepszych
(np . Niemcy-Po lska; Japonia-Rosja), czy przegrane, które do utraty lub ko loni zacji (np. Polska - Rosja, Korea - Japonia). Wreszcie i tak, z racji geograficznej kontakty te n ie sporadyczne, a brak informacji na temat danej kultury
na uczucia lub (np. Polska-Japonia).
takie na subiektywne odczucie lub oddalenia i na traktowan ie przedstawicieli innych kultur jako „swoich" lub „obcych".
,, Andrzej ,,Obrazy (w] : Obrazy ... , op.cit., s. 280 - 282.
...
,.Obcy" w konrnkmch .\ .\
Kolejnym, niezmiernie mnie, czynnikiem ksztnl!u,i11cym ,ibrn:z innej kultury jest cel jego tworzenia. Generalnie takie cc_le wa:
u) obruzu jak realiom m111.:.1 1-.ul-
tury,
b) obrazu jak najbardziej „naszy m" wyobra- o tej innej kulturze, chcemy i temu , jak chc.:- my, by widzieli nasi rodacy.
Pierwszy cel z do rzetelnych do zdobycia oraz prze-
kazania rzetelnej wiedzy. to badacze za-
wodowo poznawaniem innych kultur. Jednak nawet najbardziej rzetelni uczeni ni c
obiektywni, kulturowym, co
do i cz~sto nawet w sposób na
„obcego". Obraz dopiero wtedy adekwatny do badanej i badacz spojrzy z dystansu na i uwolni od, krytykowanej przez Jana Jakuba Rousseau,' 1 postawy inne kultury z pozycji kul-
tury czyli przestanie jedynie rodaków pod
poznawania
Drugi cel, z obrazu jak najbardziej odpowia-
naszym z wieloma postawami. Przede
wszystkim ze wspomnianego etnocentryzmu, który powoduje,
zawsze patrzymy na w sposób za
naukowych, ale od samego
ukierunkowanych, udowodnieniu tezy lub
propagandzie (typowe np. dla okresu zimnej wojny). z jakie autor w trakcie kontaktu z
a szczególnie czy bardzo (np. Maurycy August
Beniowski), lub pochwalenia jest ona powierzchowna
i daleka od rzetelnej (np. prasowe czy wspomnienia z krótkich Bardzo w tej grupie jest ponadto do potwierdzenia
kultury (np. w Przypadkach Robinsona Cruzoe Daniela
Defoe) czy do (Murzyn jako antyteza w ide-
ologii negritude).
I wreszcie, co bardzo ,,obcy" dla nieak-
ceptowanych elementów naszej kultury albo wzorem godnym czyli celom przeze mnie jako moralizatorskie lub edukacyjne.
Jest to tym bardziej im mniej wiemy o tej innej kulturze. Brak konfrontacji powoduje bowiem, autor tworzy taki obraz, jaki jest dla niego jaki odpowiada jego edukacyjnym celom. jest mu to
11 Jean Jacques Rousseau, Discours sur/ 'origine et lesfondements de / 'ineqalite parmi /es hommes, Editions Sociales, Paris I 954.
34 Ewa
potrzebne dla wad swoich rodaków, co sprawia, spo- wówczas z dystansu na (np. Monteskiusz, Listy perskie)".
Czynniki obraz Japonii w Polsce na XIX i XX wieku
Omówione trzy czynniki generalnie obraz „obcego"
na wizerunek Japonii w Polsce na XIX i XX wieku.
z kulturowych Polaka i nie trzeba
chyba Nasze cywilizacyjne, tradycje i zwyczaje
tak z dla siebie „obcy".
Na odczucia powinien rodzaj
niejszych kontaktów naszymi krajami, czyli ich brak.
on zarówno z ogromnej geograficznej (ponad I O tys. km), jak i nie- biegu historii. Polska od trzeciego rozbioru w 1795 roku do pierwszej wojny nie jako oficjalne Japonia od XVII wieku przez ponad 200 lat w niemal izolacji i nie
oficjalnych kontaktów ze Wiedza o Japonii w Polsce bardzo ograniczona, od XVI wieku sporadycznie informacje. Pierwsze wzmianki o Japonii, rzetelne jak na owe czasy,
w tywotach (1579 r.) oraz w Kazaniach sejmowych (1597 r.) Piotra ( I 536- 1612). 13 Skarga jako jezuita bardzo
na Dalekim Wschodzie. Franciszka
Ksawerego ( 1506-1552),jezuity który do Japonii z
w I 549 roku . 14 Przez lat jezuici
pisali o Japonii, przede wszystkim jednak w misji swojego zakonu, pro- Pod koniec XVI wieku Japonii sto-
sunek do czego skutkiem i egzekucje
wiernych oraz misjonarzy,15 a ostatecznie wyrzucenie z kraju cudzo-
11 Charles de Montesquieu Second•~ listy pers/cie, PIW, Warszawa 1979.
13 Piolr Skarga-Paw~ski, 2ywoly Starego i Nowego Za/eonu na kaidy przez role, Wydawnic1wo Jezui1ów, Kraków 1936; Kazania sejmowe, z pierwodruku r. 1597, Ignacy Chrzanowski, Warszawa 1904.
" Francisco de Javier lub Xavier.jeden z TowarzyslwaJezusowego,jako misjonarz od I 541 w Goa, nasl~pnie w Malakce; 1549- 1551 w Japonii (Kagoshima, Hirado, Yamaguchi, Kio10), 1m arl w drodze do Chin.
'' Pierwsza egzekucja w Japonii (zarówno misjonarzy. jak i wiernych
miejsce w 1597 r. w Nagasaki ; powodem nasilaj11ca si~ rywalizacja mi~dzy jezuilami i franciszkanami oraz obawa Toyolomiego Hideyoshiego przed ich w polityczne '-• ~M;;. ru,sieone edykty wydano na pOCZ11tkU fZ'ldów siogunów z rodu
.,Obcy" w kontaktach mi~dzykulturowy~ 35
ziemców. Do Polski o w Nagasaki
jezuity Wojciecha (1598-1643), pierwszego Polaka w Japonii.16 Dopiero w wieku XVIII w Polsce informacje z dzia-
ale nadal bardzo ogólne i wiarygodne." O Japonii Maurycy August Beniowski w Historii i osobliwych (1797 r.). 11 Znany ze swych licznych, nie zawsze prawdziwych przygód, hrabia Beniowski (1746-1786) jako uczestnik konfederacji barskiej (1768 r.) do niewoli rosyjskiej i na Tam w 1771 roku
udany spisek i wraz z 95 innymi na
Piotr i w do Europy, do Japonii.
te to pierwsza relacja ale o Japonii w nich zawarte dalekie od prawdy, a ton narracji autora wskazuje na pochwalenia
i
Nieco informacji o Japonii, przesyconych jednak subiektywnymi od- czuciami, Polakom O Japonii uwagi Wasilija Golownina (1776-1831), 19 rosyjskiego kapitana statku „Diana", który w 1811 roku podczas penetracji wód Kuryli i Hokkaido zatrzymany przez
izolacji a w 1813 roku wymieniony na pojmanego przez Rosjan kupca Kaheia (1769-1827).
Po izolacji w drugiej XIX wieku, obaleniu woj- skowej20 i restauracji cesarskiej w 1868 roku w Japonii inten- sywny proces modernizacji wszystkich dziedzin jak najszybciej
do likwidacji feudalizmu, stworzenia „bogatego i silnej
armii", by nic tylko ale mocarstwom za-
chodnim. dotychczas dla cudzoziemców Japonia, nadal dowo-
dów starej kultury, a szybko na wzór
Tokugawa (161 I, 1612), a w 1622 r. miejsce kolejna egzekucja.
16 Vita et Mors Glorlos, suscepta R. P. Alberti Menclnski • S. Jesu In odium Sancte Fidei Catholicae apud Japoes una cum al/Is quatuor ex ead,m Socittate Patribus lnterempti A. D.
1643-23 Mar/li a Gaspare Druzbicki S. J. conscripta, Kraków 1661; por. Katarzyna Nowak, .,Pierwszy Polak w Japonii-Wojciech [w:) ,)aponica" nr 12/2000, s. 165 - 179.
11 W. we wszystkich swoich ... o/cryJ/ony, 1740.
11 Historia podróty y osobliwszych Maurycego Hrabi Beniowskiego sz/achcic<1 polskiego I wfglerskiego, .,Gazeta Warszawska i Sukces", Warszawa 1806.
19 O Japonii uwagi B. Golownina, do /cJórych },st przydany
K. P. Thunberga, Warszawa 1823; por.: R. N. (Vassili) Golovnin, Narrative o/my captivity in Japan, during the years 1811, I 8 I 2 and 1813; with observations on the country and the people.
London 1818, reprint [w:] The West 's Encounterwith Japanese Civllization I 800 - 1940, Curzon Press Ltd., I. I i 2, Richmond 2000.
IO Rzlldy wojskowe z niewielkimi przerwami od Xll w., na ich czele stali siogunowie z rodów Minamoto (1192 - 1333), Ashikaga (1338 -- 1S73) i Tokugawa (1603 - 1868).
36 Ewa
Zachodu jednym z odwiedzanych krajów na Dalekim Wschodzie.
do niej wówczas kilku Polaków i infor-
macje na jej temat. Byli to zarówno badacze, którzy mogli w Japonii
lub jej okolicach jedynie w z na za anty-
jak i tych pierwszych zoologa
i lekarza Benedykta Dybowskiego (1833-1930), który badania nad
Ajnami, etnologa (1866-1918)- starszego brata mar-
Józefa etnografa i pisarza Sieroszewskiego (1858 - 1945), etnografa i badacza Oceanii JanaKubarego(1846-1896)i Szymona Syrskiego ( 1829- I 882), profesora zoologii Uniwersytetu Lwowskiego, który w latach I 868 - 1870 rolnictwo, jedwabnictwo i Japonii. W tych drugich byli m.in. Karol (1848-1933), Sapieha i Hugo
( 1852-1917).
Znaczny wzrost zainteresowania Polski i I iczby publikacji na jej temat na XX wieku, w trakcie wojny
(1904-1905). wówczas do nieoficjalnych kontaktów
a przedstawicielami polskiej opozycji, z Polskiej Partii Soc- jalistycznej i Ligi Narodowej, którzy chcieli dla dobra Polski - dla odzyskania Liderzy tych partii, Józef ( 1867- 1935) i Roman Dmowski (1864-1939) odwiedzili wówczas
na armii rosyjskiej poprzez zbrojne Polaków lub na kolei transsyberyjskiej.21 ta nie tak owocna,jak
spodziewano, zrodzone wówczas Polaków uczucie
sympatii do tego niewielkiego kraju, który tak szybko
w kreowaniu obrazu Japonii przez lat.
Podobne nastawienie w okresie Jak wiadomo, po
pierwszej wojnie Polska i
oficjalnych stosunków dyplomatycznych z to na wzrost obustronnych kontaktów22 i tym samym wiado- o Japonii do Polski.
na obrazu Japonii w Polsce w omawianym okresie cele postawione przez autorów-badaczy. Pojawili tacy, którzy próbowali obraz jak najbardziej, w ich przekonaniu, odpowiada-
realiom kultury. jednak, to dopiero
" Por. Ewa ,.Polish-Japanese Co-operation during the Russo-Japanese War.
The Role of Józef and Roman Dmowski", [w:] ,.Rocznik Orientalistyczny", t. 52, nr I / I 999, s. 5 - I 4; lnaba Cbiharu, .,Polish-Japanese Military Collaboration during the Russo- -Japanese War", [w:] .,Japan Forum", vol. 4, nr 2/1992, s. 229-246; Jerzy Lerski, ,.A Poiish Chapter of the Russo-Japanese War", [w:] .,Transaction of the Asiatic Society of Japan", Third Series, vol. 7 / 1959, s. 69-96.
zo b.: E. Andrzej T. Romer, op.cit., s. 60- I 77.
.,Obcy" w kontaktach .. . 37
bardzo jeszcze zarówno z powodu kontaktów, jak
i braku Ponadto, opracowania
na temat Japonii, ich odbiór, szczególnie pod koniec XIX wieku, bardzo ograniczony i niewiele informacji do Polaka. Dlatego w dalszym wykorzystywanie Japonii do celów moraliza- torskich,jako alternatywy dla nieakceptowanych elementów kultury,jako
dóbr i nieprawdziwych), które autorzy chcieli Polakom.
Jak obraz Japonii w wybranym tu przeze mnie okresie? Czy z racji i kontaktów ona dla Polaków „obca", niecy- wilizowana, do zrozumienia i zaakceptowania? Czy
z powodu nielicznych informacji, a kulturowej
godnych które
za za „swoje"?
Obraz Japonii w publikacjach polskich z XIX i XX wieku
Jak w tym okresie w porównaniu z latami
poprzednimi, publikacji na temat Japonii. to zarówno prace oparte na nych autorów,jak i takie, w których w lub mniejszym stopniu korzystano z cudzych prac i zawartych w nich, niesprawdzonych i nieprawdziwych informacji. pierwszych Polaków, którzy dotarli do Japonii, byli badacze, nie wszyscy pozostawili po sobie prace na temat tego kraju, a w pracach, które obraz Japonii nie zawsze jej rea- liom. to przede wszystkim z braku przygotowania badaczy, fragmenta- ich i czasowych. tych, którzy pisali na temat
Japonii na podstawie i obserwacji, przede wszy-
stkim najwybitniejszego badacza i folkloru Ajnów, etnologa
sudskiego oraz etnografa i pisarza Sieroszewskiego. skazany
na od 1887 roku przez lat na Sachalinie, a na
Kurylach i Hokkaido, gdzie wnikliwe i do uznawane za jedne znaj- badania kultury Ajnów.23 Gdy w 1905 roku ponownie
w Japonii, w Tokio, kontakty z wieloma o lewico-
wych, innymi z Senem (l 859-1933), dziennikarzem
Gennosuke (1871:-1915) i Hideko (1865-1927).
ze znanym literatem i literatury rosyjskiej, a
23 zob.: Alfred Majewicz, karta dziejów
i [w:] Chopin - Polska - Japonia, katalog wystawy z okazji
80. rocznicy stosunków oficjalnych a oraz Roku Chopi-
nowskiego, Toppan Printing Co. Ltd., Tokyo 1999, s. 71-73 .
38 Ewa
polskiej, Futabateiem Shimeiem ( 1862-1909). Niestety tylko jedna z jego licznych prac Ajnów opublikowana w tamtych czasach,24 dopiero niedawno drukiem jego zebrane. 25 Nic
wówczas informacji o Japonii. Znacznie na jej temat natomiast Sieroszewski, który z
na Hokkaido (1903 r.) badania nad Ajnów. je w zbele- tryzowanym kosmatych ludzi'6• W drodze powrotnej do kraju odwiedzi! Tokio, Kioto, i Kobe. Zebrane informacje i na temat Japonii w zamieszczanych w czasopismach w 1904 roku, które wznawiano potem wielokrotnie, w tanich, ogólnie nych seriach wydawniczych,27 je w beletrystyce" i w licz- nych prelekcjach.
Na podstawie pisali o Japonii dwaj polscy
Karol hrabia i Sapieha30• Dotarli oni tam, od siebie, w 1889 roku, kiedy to cesarz Japonii
w tym kraju, co zaliczenie
Japonii przez Zachód do cywilizowanych. 16 grudnia 1888 roku w Marsylii na parowca „Ava" i przez Kolombo na
Cejlonie do Indii (m.in. Bengal), a do Chin.
Z Hongkongu do Jokohamy i Tokio, do Otsu, Nagoi, Kioto, Osaki, Kobe, Nikko, do Tokio i po prawie trzech tygodniach pobytu
by do San Francisco.
" Materials for the Study of the A inu language and Folldore, Wydawnicza Polska", Kraków 1912.
" The Co/lected War/es t. I i 2, Berlin- New York 1998.
" Sieroszewski, kosmatych ludzi, Towarzystwo Wydawnicze „Rój", Warszawa 1927.
" na tema! publikacji zob.: ,.Nota Wydawcy", [w:] Sieroszewski, Szkice po- Wspomnienia, [w:] t. 18, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1961, s. 391 -405;
por. m.in.: wyslawa powszechna w Japonii", [w:] ,.Tygodnik Ilustrowany" nr 6, 7 / 1904;
Na wulkanach Japonii, Akcyjnej Wydawniczej, Lwów 1924; Na Dale/ci
Wschód Kart/ci z Kraków 19 I I.
" Zob. m.in.: Nowele, Wiedza, Warszawa 1948; Harakiri Asano Naganori, Oshichi, Pojednanie, Widmo salcurskie i inne, [w:] Z fali na Biblioteka Polska, Warszawa 1931.
" Karol hr. ziemi. I 888-1889. i Gebethner i Spólka,
Kraków I 893 .
30 ks. Sapieha, na Wschód Azyi 1888- 1889, Ksi~gamia Gubrytnowicza i Schmidta, Lwów 1899.
" Konstytucja Wielkiego Cesarstwa Japonii (Dainihon Tei/co/cu Kempó), w Japonii powszechnie znana jako Konstytucja Meiji (Meiji Kempó) . Zob.: Hórei zensho. t. 22, nr 1/1889, Naikaku Kanpiikyoku (reprint: Tiikyii I 978), s. 1- 8.
,,Obcy" w kontaktach .. . 39
Sapieha z Kairu na statku „Posejdon", z okazji, nowo mianowani poselstwa austriackiego nim do Syjamu, Chin i Ja- ponii. Po drodze w Bombaju, Kolombo, Penangu, Singapurze, Bang- koku, Kantonie i Szanghaju. Po Japonii od 24 lutego do I O czerwca.
wówczas m.in. Kobe, Tokio, wyspy Riukiu, Kioto, ponownie Tokio, Nikkó, Hakodate na Hokkaido, w dro- dze powrotnej z Japonii w Sendai, jeszcze raz w Tokio,
a traktem Tókaido z Kioto do Miyanoshity,
Odawary i Shizuoki. Tam do tego samego którym do Nagoi by do Hikone. jeszcze Otsu, Shimonoseki, Naga- saki, gdzie Przez Chiny, mongolskie stepy i
do Kijowa.
We wspomnieniach i Sapiehy rzetelne,
jak na owe czasy, informacje ogólne na temat kultury, nie tylko o teoretycznym przygotowaniu przed ale o wiedzy ogólnej autorów, ich selekcji i o krytycznym stosunku do przeczytanych lektur. Dla czytelnika cenna jest poznania ich
osobistych a szczególnie ocen, porównywania
kultur i do aktualne, a spojrzenie na
W na Wschód Azyi Sapieha przedstawia obraz Japonii i
po analizie ich dziejów oraz szczególnych cech kulturowych
i dlatego krytykuje wielu Europejczyków:
o Japonii, to nie lada zadanie. Wszak tylu- a
te blagiery francuskie, a na ich czele pan Loti32• Co prawda poznali i przedstawili oni tylko z jednej strony -
-liliputowo-herbacianej-zabawnej; z tej strony, w tych kilku mia- stach portowych, w „yoszywarach"33 i „czajach" czyli domkach herbacia- nych poznaje. A ta Japonia ma, a tyle innych ciekawych, wielkich, stron.'14
Wystawiam sobie jak, podczas kiedy tu wszystkie dzienniki europejskie, fakt nadania konstytucji narodowi roz-
przy tej okazji niezliczone, mniej lub znane, przypo-
wiastki, i czytelników o tym tak
dziwnym ludzie i kraju. te które Europej-
" Mowa o: Pierre Loti, Madame Chrysantheme, Paris 1883. W tym i cytatach zachowano pisowni~ i
" Yoshiwara- dzielnica rozrywki w Edo (od 1868 Tokio}, gdzie mieli siogunowie z rodu Tokugawa (1603-1868), znana z domów kurtyzan.
34 ks. Sapieha, op.cit., s. 165.
40 Ewa
czyk ma o Japonii, jak w ogóle o reszcie prawie Tak samo o sztuce i w ogóle produktach
skich,_ to Jest przez dla robionych, nikt prawie nie ma, z lichot rozmaitego gatunku, robionych przez spekulantów na tak samo i jeszcze w stopniu Europa o Japonii, powiedzmy o Azji, z
nader z i spisywanych na kolanie w wa-
gonie lub na statku entre deux repas, przez tzw. czyli ludzi,
którzy w dobrej wierze z pozorów o istocie
rzeczy 36
opisów po Japonii, nabywa mimo woli ta przyroda tutaj to miniatura przyrody gdzie indziej, ludzie to liliputy i to liliputy dzieci, rzeczy w bronzie
figurki z
nader malutko malutkie ciwoce i [ ... ).
go narodem dlatego, nagle,
ni ni do przekonania, cywilizacja europejska stoi ze wszystkich innych, z istotnie
siebie i swój kraj na wzór europejski. [ ... ] Ale zaiste trzeba nader ogra- niczonym, by nistety coraz podobno bardziej w niepa-
i i wszystkich[ ... ]
za dno charakteru narodu, a nie za[ ... ] objawy temperamentu z natury a w formy starannego wychowania. [ ... ) przecie ci
ugrzecznieni z
i woli proces przeistoczenia
w kilkunastu latach! ( ... ] nie o utworzeniu wygodnego dla kupców europejskich targowiska ze swego kraju, z Europy i Ameryki
to, co za i Euro-
pejczyków za dla siebie, za po wyrzuca
w krótkim do swych ziemi
jak bardzo podobne do siebie procesy w kul~-
rach na i jak jest porównywanie, które pozwala nam
lepiej nie tylko ale
" Aluzja do Rudyarda Kiplinga i jego listów z Japonii (por. wydanie: Biblioteka Tygodnika Ilustrowanego nr 12, Gebethner i Wolff. Warszawa 1904);jest to fragment Japonii z From Sea to Sea and Other Slcetches o/Trave/, London 1900; por.: Kipling 's Japan.
Collected Writings, The Athlone Press, London I 985.
" ks. Sapieha, op.cit., s. 174.
·" Ibidem, s. I 76-I 77.
,.Obcy" w kontaktach mi~dzykulturowych ...
Nie zamiaru geografii, albo statystyki zwiedzonych kra-
jów, lecz tak, jak go zew-
i okiem. kto inny, pod-
tu analogie dalekich okolic i obcych stosunków z takimi, z którymi oswojeni i od dawna obznajomieni. Co opisywanym krajom egzotycznego uroku wskutek tych ... ] to dla niektó- rych satysfakcja znalezienia niespodziewanego
objawami dalekimi od siebie czasem i na który nie byli przy- gotowani.
Nic,jak taka nie poucza nas lepiej o prawdzie, wszystko na wzajemnie wspiera i podtrzymuje i te same przyczyny wy- zawsze i te same skutki. [ ... ] Co wiemy o
lub pokrewnych narodów, to pozwala nam nieraz prawdziwiej zrobione dzisiaj w obcych ziemi ;jak prze- ciwnie to, co tam czyni nam
zbiory zapylonych dokumentów i nam przedmiotowe naszych dzisiejszych stosunków."
41
Dalej, po zapoznaniu czytelnika ze swymi na temat wybranych dziedzin kultury, zarówno w jak i szerokim znaczeniu wydarzenia historyczne, stosunki z problem wiary, malarstwo i repre- zentatywni malarze, poetki, teatr, i inne), stwierdza jednak, niewielu badaczy sobie znaczenie Azji Wschodniej w tworzeniu historii i krytykuje to, w pewnym sensie europocentryczne,
do historii cywilizacji:
z nas szuka tylko siebie, tylko tego, co odnosi, tylko tego, co jego obchodzi. [ ... ] Dla takich postaci jak Kiyomori [Taira (1118-1181) - EPR], jak leyasu [Tokugawa (1542-1616) - EPR) i tym podobnych wielkich Japonii kto z nas wzbudzi sobie prawdziwy, raz dlatego, z postaciami tymi nie zaraz
w po wtóre i dlatego, to, co lub czego
nie widocznego, tylko
na nasze wierzenia, uczucia, czyny, [ ... ] Nie jest atoli dziejami powszechnymi tych jedynie
ludów, które na [ ... ].
Przedmiotowo rzecz historia Chin, Japonii i np.
cywilizowanych ludów,[ ... ] ma to samo znaczenie jak inna; tylko podmiotowo dla nas mniej ma bo losy tych
" Karol hr. op.cit., s. VI - Vll.
42 Ewa
nie na nas albo tylko bardzo
jednak mówimy o dziejach t.j . o dziejach rodzaju ludz- kiego, to winna w nich tak sarno historia wschodnich Azjatów, jak Chaldejczyków, Celtów, Niemców albo Polaków.39
Obaj autorzy nich cechy charakteru
cechy, na które zwracali inni europejscy (np. Kip- ling) i które inni polscy autorzy o Japonii na XIX i XX wieku. to: poczucie honoru, odwaga i duch rycerski, uprzej-
i pogoda ducha, a do Sapieha twierdzi,
[ ... ] Jest jeden albo raczej, rys charakteru[ ... ], który ku wielkiej jego chwale, od wszystkich, zdaje mi narodów kuli zi emskiej, przede wszystkim jednak od i ... ].
Rysem tym charakteru jest [: .. ] do Jak kraj i szeroki , biedny i bogaty, i stary, czy kobieta, wszyscy
i w i to ... ] Jest to
instytucja, nad doprawdy warto aby u nas
przynajmniej po miastach.40
Drugim, niezmiernie czynnikiem jest mycie
Takich jak tu, nigdzie nie widzi. [ ... ] Jak kraj i szeroki, co rano myje Och, nie w Galicji tego
Sapieha wskazuje na cechy negatywne.jakimi, niego, twar-
serca, pycha, a wiele za które typowe dla
czyków unikanie kategorycznych i i odpowiedzi :
Istotnie naród na ziemi ( ... ] nie z chleba co- dz iennego w tym stopniu, co [ ... ] nigdy i w razie ni e powie, nie prawdy! Nigdy nie odpowiada na zapytanie: tak lub nie! - ten rodzaj odpowiedzi nie egzystuje bynajmniej w j ego wokabularzu, przez nikogo i nigdy nie bywa by
za wychowanie, za sprzeczne z który dru-
gi emu, przede wszystkim sobie, jest winien. 42
" Ibidem, s. 245 - 247.
• 0 ks. Sapieha, op.cit., s. 221.
41 Ibidem, s. 223.
" Ibidem, s. 20 I.
,.Obcy" w kontaktach mi~dzykulturowych ... 43
natomiast wspomina o „pogodzie ducha", ,,usposobieniu do sztuki" typowym dla dzieci", a nieco ironicznie, o dobrym wychowaniu:
[ ... ] uszlachetnionych obyczajów i dobrych manier wielkich i maluczkich. te dobre maniery swoje strony, wie o tym który w poczekalni dworca przypatry-
witaniu dwóch rodzin i jak i przed i dwa albo trzy razy jak scyzoryk, tak kilka minut
nim te grzeczne osóbki do siebie.43
Za uznaje poczucie honoru, które jest
[ ... ] albo [ ... ] jeszcze i subtelniejsze, a w konsekwen- cjach swych bardziej stanowcze, nawet u Hiszpanów w wiekach. Gdy bowiem poczucie honoru u Hiszpanów
zemsty albo kary krwi obcej, to równie
jak obce i uroczystym samobójstwem harakiri t.j . rozpruciem brzucha. upór i pogarda gdzie tego wyma- rzeczywiste, czy urojone przykazania honoru albo ojczy- zny, niejako dziecinnie pogodnego charakteru,
który widzimy u [ ... ] EPR]
wszystkich ludów pozostali narodem rycerskim w najwybitniejszym tego znaczeniu.44
Do grupy autorów, którzy o Japonii w omawianym okresie, korzystali jedynie z prac w Polsce, zarówno badacze, jak i dziennikarze, politycy czy literaci. informacji dla nich z rozmaitych prac pisanych zarówno przez Europejczyków i Amerykanów, np. : Humorystyczna po Wschodzie pn.ez hrabiego de Gabriac (drukiem Józefa Ungra, Warszawa 1874 ), Wilhelm Depping, Japonia ( drukarnia A. T . Jezierskiego, t. 1, 2, Warszawa 1904), Rudyard Kipling, Listy z Japonii (Gebethner i Wolff, Warszawa 1904), G. Weulersse, Japonia (Gebethner i Wolff, Warszawa 1904),
Lafcadio Heam, Kokoro (Warszawa 1906),jak i po-
z europejskich): Tamenaga Shunsui, Wierni do ( I 896;
przeróbkaJroha bunko ), Tokutomi Kenjiro (Roka) Namiko ( oryg. Hototogisu ; druk Józefa Sikorskiego, Warszawa 1905), Takeda lzumo, Terakoja albo wiejska i Yamada Kakashi, Asagao (Powój; obie i drukiem Wilhelma Zuker-
43 Karol hr. op.cit., s. 226-227.
44 Ibidem, s. 267-268.
44
Ewa
kandla, Lwów 1905), Okakura Kakuzo, herbaty (Warszawa 1904) oraz Przebudzenie Japonii (Gebethner i Wolff, Warszawa 1905), Nitobe Inazo,
Bushi~6 ~H- ~ltenberg, Lwów 1904). tych
macze~, Jak I prac Polaków poc?odzi z okresu wojny kiedy znacznie zainteresowanie Polaków Pisano na temat samej WOJny: Z powodu wojny obecnej kilka Wydawnicza Polska, War- szawa 1904), Wojna w obrazach (Warszawa 1904), Parvus, Sprawa wschodnia. (,,Proletarjat", Kraków 1904), Oficer, Jaki koniec wojny (Lwów 1904), Aleksander Czechow-
ski, Historia wojny Zamoyski i S-ka, Warszawa
1906) i inne.
ówczesnych prac Polaków na temat Japonii do opra- teoretycznych, w których zawarto stosunkowo realny, jak na owe czasy, obraz Japonii, to nadal, z racji ograniczonej informacji, obraz frag-
mentaryczny i niepozbawiony tu prace
literatury: Julian Adolf Literatura i ([w:] Historia literatury powszechnej, t. 2, drukarnia A. T. Jezierskiego, Warszawa 1901), Re- migiusz Kwiatkowski, Literatura i drukiem M. Arcta, War- szawa 1908), teatru: Jan A. Kisielewski, Szkic o teatrze ( 1902) i tycie dramatu (Towarzystwo Wydawnicze, Lwów) oraz opracowania ogólne: A. Okszyc, Japonia i (Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa 1904), Zygmunt Japonia (Towarzystwo Wydawnicze, Lwów 1904), Posner, Japonia. i prawo Naukowa, Warszawa 1905), Juliusz Starkel, Obrazki z Japonii (,,Ziarno", Warszawa 1904), Studnicki, Japonia (Maniszewski i Lwów 1904) i inne.
Stosunkowo liczne i chyba najbardziej miarodajne prace na temat sztuki (drukowane np. w „Chimerze"), co z na
w Europie i jej na artystów na prze-
XIX i XX wieku. tu Feliksa „Mangghi"
( 1861 -1929), wielkiego propagatora i kolekcjonera sztuki
który swe zbiory, m .in. kilka drzeworytów w 1920
roku Muzeum Narodowemu w Krakowie. Przewodnik po
Dziale Muzeum Narodowego (Kraków 1906), po raz
pierwszy polski czytelnik charakterystyczne cechy sztuki.
prace moralizatorskie, w których autorzy pokazywali taki obraz Japonii, jaki chcieli a w nim takie cechy które im za rzekomy dowód na poparcie rozmaitych tez. Z chciano w ten sposób Polakom ich wady (na zalet „obcego", czyli nieznanego, lub w „obcego") i do cech wskazanych
jako godne co z kolei poprawie sytuacji
lub pozycji Polski w o Kraju i cechy
,,Obcy" w kontaktach ... 45
jego z autorzy ci wybierali zgodnie z sobie jak trudno te informacje lub bez
weryfikacji. Nadal bowiem z powodu a
i braku stosunków oficjalnych kontakty sporadyczne, liczba specjalistów bardzo ograniczona, a w przypadków rzetelna. z tym wiedza o Japonii wyrywkowa i w
Najlepszym obrazu Japonii stworzonego w celach moralizatorskich jest ten przedstawiony przez jednego z najwybitniejszych polskich pisarzy, Prusa ( 1847-1912) w Kronikach tygodniowych, drukowanych w latach 80. i 90. XIX wieku na gazet i czasopism, m.in. w naj- bardziej poczytnym wówczas „Kurierze Warszawskim" lub Warszaw- skim".0 Prus, podobnie jak Monteskiusz,
o nieprawdziwym, ale egzotycznie, nie po nazwisku Ya-la-pa46, który rzekomo pisze raport o Polsce. Pisarz przekazuje tu przede wszystkim swe uwagi krytyczne na temat Polaków,
m.in. braku higieny, zabaw i
do pracy, ich -tam, gdzie mu to potrzebne - z
Kraj, w którym obecnie nie ma jeszcze ustalonej nazwy i dlatego jej nie wymieniam. jego miastem jest Warszawa,
zbudowana na pagórku skutkiem czego tu
zapachy, niezdrowe powietrze i .. [ ... ] Kraj bez kraj, w którym ludzie tak idealni, aby nie o rzeczach brzydkich
na kraj, którego najmilszym bóstwem jest Kar-naw-
a taniec. [ ... ] Wszak i my czcimy
rozmaite bóstwa nie mniej gorliwie od Polaków, lecz mimo to dbamy o interesa doczesne i przyjmujemy rzetelne ulepszenia nawet od bar-
jakimi Anglicy i Francuzi.47 Kilka lat Prus ponownie wykorzysta szybko
go problem braku Polaków. Pisze:
Mój przyjacielu[ ... ], czy wiesz, o czym w tej chwili w Japonii? ...
W tej prawdziwej Japonii, która, mnie nie zawodzi, na
" Jubileuszowe„ Zbigniew Zob.: 1958-1968; Por.: Sekiguchi Tokimasa, Prus, Ksi~gamia Akademicka, Cz~stochowa u Prusa". Kroniki, opr. Z. Szweykowski, PIW, t. z Prus o Japonii i 1998, sesji prusowskiej w 1997 r., s. 8, 12, 16, 18, 319-331. Warsu,.wa [w:] red.
" Jak podaje Sekiguchi (ibidem, s. 320}, w lutym 1884 r. z Wiednia do Petersburga apteki w Tokio, Shibata.
41 Prus, op.cit., t. 7, s. 45 - 51 (zdn. 17.02.1884}.
46 Ewa
wschód od Chin na Oceanie Spokojnym [ .. . ]. Mój przyjacielu,
od kilku lat byli narodem bardzo zacofanym. Nie znali ani loko- motyw, ani druku, ani z równym apetytem szczury,
Jak i nie stosowali do mody i za naj-
doskonalszy naród pod Lecz przed dwudziestu albo trzydziestu laty postanowili narodem ucywilizowanym, no - i zrobili
spodnie, statki i odtylcowe karabiny; telegrafy, maszyny parowe, reporterów, - wszystko, czego potrzeba ucywilizowanemu narodowi.
im tylko jednej drobnej rzeczy, mianowicie( ... ] -
[ ... ] Stara która doskonale odpowiada/a obszernym koszulom i pantoflom z zakrzywionym nosem, nie mogla tej nowej Japonii, która posiada dziennikarstwo i nosi spodnie. [ ... ] Na poczeka- niu ucywilizowana Japonia (i to w kilkunastu lat), ani telegrafy, ani prasy drukarskie, ani uniwersytet, nie
wszystkich i jeszcze potrzebna im jest ...
My, kochany przyjacielu, my, Polacy, nie doznajemy pod tym
dem [ ... ] nie wydaje im zby-
jak naszym ultraliberalom. oni bowiem [ ... ], jest to po prostu zbiór przepisów, ,,w jaki sposób ma
do osobistego nie tylko nie innym, ale owszem im".48
W 1899 roku49 Prus powraca do postaci agenta, który w raporcie do ministra spraw zagranicznych w Tokio przekazuje informacje rzekomo zdobyte przez ambasadora Japonii w Monte Carlo od hrabiego Obelgalskiego „herbu od ucha do ucha", który niebezpiecznie konkurencyjnej na rynkach Polski . Agentowi udaje
te informacje i
Polacy nigdy nie niebezpieczni dla naszej rasy przede wszyst- kim dlatego, nie praktycznie najprostszych i niejszych stosunków. so
Prus krytykuje tu Polaków za brak
wniosków z dotychczasowych do
zrozum ienia narodowych, np.
" Ibidem, t. 12, s. 234-237 (z dn. 08.06. 1890).
49 Ibidem, t. 16, s. 90-94 (z dn. 26.03.1899).
'" Ibidem, s. 9 I.
,,Obcy" w kontaktach mi~dzykulturowych ...
My, nieraz w podobnym
wobec rasy obcej, dla nas szkodliwa, albo
by/a Tu innego."
47
Wskazuje na te cechy, które zawsze u Polaków w swych
pozytywistycznych pracach, zarówno fakt ne-
gatywnych cech przez cudzoziemca, jak i wskazanie na pozytywne cechy zawstydzi Polaków i na zmiany w ich
w cyklu „Japonia i drukowanym
w „Kurierze Codziennym" (w okresie od 19 kwietnia do 30 czerwca 1904 roku),
czyli w trakcie wojny zrozmaitych informacji
zawartych we wspomnianych pisze znacznie
o samej Japonii. Zdaje sobie jednak jak trudno jest, na podstawie prawdziwy obraz tego kraj u. W tych pisze o cechach które, niego,
do nad na
honor, i a
i opanowanie, i milczenia.
zamieszczony w Porannym":
nie tylko zwrócili na siebie ale i tymi zaletami, które w nich nawet Rosjanie. Opinia ale szacunek wydaje patent na
·
duszy jest wielkie poczucie osobistej [ ... ], tej jest odwaga, której tyle
dowodów w obecnej wojnie, jej nie potrzebujemy.
[ ... ] Zdaje w pogardzaniu naród nie i to stanowi ich
Japonia z bardzo wielu wysp górzystych, ich w sobie przymioty górali i silni i niepospolicie
olbrzymiej jest panowanie nad
który nie nad swoim gniewem,
albo jest w Japonii za [ ... ] Ja-
rozmawia zawsze z uprzejmym ale - tajemnicy nie zdradzi, go zabito, go torturowano.
" Ibidem.
" Ibidem, t 18, s. 52-58 (z dn. 22.01.1905).
n Ibidem, s. 55 .
48 Ewa
Nie mniej ich zalety, z których
patriotyzm. patriotyzm nie polega na albo lekcewa- obcych, ale na do wszystkiego, co swoje. Kiedy dla dobra armii potrzeba, aby kilku ludzi na
nie kilku, lecz ... kilka ochotników."
Tak naród, który jeszcze przed dwoma laty europejscy dowcipnisie nazywali a któremu nawet jego przeciwnicy publiczny szacunek. W takich kierunkach musi nad
chce, by go
W okresie wojny Japonia postrzegana jako
silnemu narodowi i które potrzebne
w nadal pod zaborami Polsce. Polakom zarówno
odwaga którzy nie na niewielkie w kon-
taktach z zachodnimi mocarstwami, zaledwie lat po
procesu modernizacji do wojny z - trady-
cyjnym wrogiem Polski, jak i z wykorzystali odpowiednie wzory z innych kultur do budowania je w ramy kultury ro- dzimej.
O tych cechach, a szczególnie patriotyzmie i dla dobra pisze Roman Dmowski, który, jak w 1904 roku, podobnie jak dla celów poli-
tycznych. Szczególnie dobrym tu trzy pod wspól-
nym „Ex oriente lux", drukowane w Wszechpolskim" po- a grudniem 1904 roku. '6 Dmowski zachwyca w nich Japonii, obywatelskimi i ludzkimi narodu
sobie, jak moralne i jednostki ze oraz
jego historia. Pisze:
Nieznany dotychczas, przez Wschód
Daleki wyprowadza na moralne, jakich w nim nie po- dejrzewano, bo zapatrzone w siebie, europejskie nie nad tym, kraj, dwa kilkaset lat nie-
przerwanego bytu i rozwoju
przecie w zakresie polityczno-moralnym pewne nie odpo- naszym miarom. Jestem przekonany,
" Ibidem, s. 56.
" Ibidem, s. 57.
" Roman Dmowski, ,.Ex Oriente lux - niektóre nauki z obecnej wojny", [w:]
Wszechpolski", nr 9/1 904, s. 648 - 655; nr 10/1904, s. 748- 755; nr 11/1904, s. 909 - 918.
.,Obcy" w kontaktach ...
Japonii na wspólnych z dziejów wywrze niepospolicie silny moralny na
I naród ten ... ). I dla jest widoczne,
mu nie ukryte zasoby materialne [ ... ], ale ukryte przy- mioty duszy których nie oceniano, ani nawet nie znano dotych-
czas. ona tern, co do
szukania wiedzy w Europie, nie dla osobistej ale w celu
[ ... ) Japonii - to moralnej nad
powszechnie
Miliony, setki milionów[ ... ] na utrwalenie panowania rosyjskiego w Azji [ ... ) - i wszystko to w proch rozlata pod uderzeniem nagromadzonej w duszach tej która skupia je wszystkie w jednem pragnieniu, która w jednym okrzyku: ,,Dai Nihon banzai! banzai!"
Japonia musi wielka i musi po wsze czasy - tego chce jej syn i za to gotów jest wszystko. To pragnienie i ta
wszystkiego-jest skarbem Japonii,
jej [ ... ]
Dwudziestowiekowy byt swej tak
tak ten naród, w instynkty zbiorowe
nad indywidualnymi; jest on
w swoim ma na dobro
i mu idzie o o byt narodu, o
49
Gdy u instynkty zbiorowe tak silne,
w znacznej mierze u narodów z i
niejednolitymi one tak wszystko staje dowolne. Dlatego to my narodem, „wolnej woli", która przybiera
samowoli i swawoli, o ile nie czujemy w niewoli.60
W podobnym tonie Dmowski ocenia w przedmowie do wspom- nianej Aleksandra Czechowskiego Historia wojny
Silna rodzina patriarchalna, silna monarchia, patriarchalna, pomimo form konstytucyjnych, tradycyjnie lojalny stosunek
a ... ) wszystko oparte na tak wielkim, dla naszego
57 Ibidem, nr 9/1904, s. 648.
" Ibidem, s. 652.
59 Ibidem, nr 10/1904, s. 751.
60 Ibidem, s. 753 .
