Działalność gospodarcza uczestników powstania styczniowego i ich potomków na Syberii

Wydawnictwo­Uniwersytetu­Wrocławskiego

W

S

Uniwersytet­Ałtajski­w­Barnaule­(Rosja)

Działalność­gospodarcza­uczestników powstania­styczniowego­i­ich­potomków

na­Syberii

Problematyce­syberyjskiego­zesłania­uczestników­powstania­styczniowe- go­poświęcono­wiele­badań­zarówno­w­polskiej,­jak­i­rosyjskiej­historiografii.­

Ale,­jak­słusznie­zauważyła­S.A.­Mulina,­przed­latami­dziewięćdziesiątymi­

XIX­wieku­w­polskiej­i­rosyjskiej­historiografii­kwestie­adaptacji­politycz- nych­zesłańców­faktycznie­nie­były­rozważane,­dopiero­po­roku­1991­w­pra- cach­na­ten­temat­zaczął­pojawiać­się­termin­„adaptacja”¹.­W­opracowaniu­

danego­ tematu­ praca­ Muliny­ jest­ nowatorska­ i­ jako­ całość­ wnosi­ istotny­

wkład­ w­ historię­ polskiego­ zesłania­ na­ Syberię.­ W­ tym­ czasie­ omawia- na­ w­ niniejszym­ artykule­ kwestia­ działalności­ gospodarczej­ zesłanych­ na­

Syberię­ uczestników­ powstania­ styczniowego­ nie­ była­ poruszana­ w­ rosyj- skiej­ikonografii.­Problematyka,­której­poświęcony­jest­niniejszy­artykuł,­nie­

zajmuje­najważniejszego­miejsca­w­dziejach­polskiego­zesłania,­gdyż­tylko­

nielicznym­powstańcom­spośród­tych,­którzy­znaleźli­się­na­Syberii,­udało­

się­całkiem­nieźle­urządzić­pod­względem­materialnym,­a­nawet­dorobić­się­

majątku.­Fakty­takie­jednak­miały­miejsce­i­zasługują­one­na­odrębne­omó- wienie.­

Zainteresowanie­dziejami­przedsiębiorczości­w­przedrewolucyjnej­Rosji­

wzrosło­w­okresie­poradzieckim­i­Syberia­nie­była­tu­wyjątkiem.­Badania­nad­

składem­ osobowym­ syberyjskich­ przedsiębiorców­ ujawniły­ wiele­ polskich­

nazwisk,­co­znalazło­odzwierciedlenie­przede­wszystkim­w­Słowniku ency-

1 S.А.­ Mulina,­ Migranty ponevole: adaptaciâ ssyl'nych učastnikov pol'skogo vosstaniâ 1863 roda v Zapadnoj Sibiri,­SPb.­2012,­s.­21.

klopedycznym historii kupiectwa i handlu Syberii²,­jak­również­w­wielu­publi- kacjach,­w­tym­L.K.­Ostrowskiego³,­S.W.­Leonczyka⁴­i­innych­autorów⁵.

W­badaniach­przytacza­się­różne­liczby­zesłanych­na­Syberię­powstańców­

styczniowych.­ S.­ Maksymow­ podaje­ 18­ 623­ osób,­ S.F.­ Kowal­ —­ 22­ tys.,­

L.P.­Roszczewskaja­—­23­tys.­osób.­L.­Zawsztow­zwrócił­uwagę­na­wzrost­

liczby­katolików­na­Syberii­w­latach­1863–1871­r.­o­24­tys.­osób,­wiążąc­ten­

wzrost­z­zesłaniem­uczestników­powstania­styczniowego⁶.­Najczęściej­jed- nak­badacze­Polonii­Syberyjskiej­wykorzystują­wyniki­przedrewolucyjnego­

badania­S.­Maksymowa,­a­według­jego­danych­z­okresu­od­wiosny­1863­r.­do­­

20­grudnia­1866­r.­ogółem­na­Syberię­przybyło­18­623­byłych­powstańców,­

łącznie­z­1830­osobami,­które­dobrowolnie­towarzyszyły­zesłańcom.­Spośród­

nich,­jeśli­użyć­terminologii­tego­autora,­ponad­połowa­została­skazana­na­

„łagodne­kary”,­tzn.­na­„pobyt”­i­„osiedlenie”⁷.­Właśnie­przedstawiciele­tej­

grupy­zesłańców­mieli­szansę­na­zajmowanie­się­rzemiosłem,­handlem­i­inny- mi­rodzajami­działalności­gospodarczej.­Zdarzały­się­zresztą­wypadki,­kiedy­

kara­na­skutek­pewnych­okoliczności­została­zmieniona.

Interesujące­ są­ pod­ tym­ względem­ losy­ Stanisława­ (Wojciecha)­ Koper- skiego.­W­roku­1864­za­udział­w­powstaniu­styczniowym­został­on­skazany­

na­15­lat­katorgi.­Był­szlachcicem,­ale­podczas­przesłuchania­podszył­się­pod­

chłopa­i­zataił­swoje­prawdziwe­imię­Stanisław,­podając­się­za­Wojciecha.­

Został­ wysłany­ do­ Irkucka.­ Jeszcze­ w­ Warszawie­ uczył­ się­ snycerstwa,­

a­ w­ Irkucku­ zatrudniono­ go­ w­ charakterze­ stolarza­ ­ przy­ remoncie­ domu­

generała-gubernatora.­W­roku­1878­otrzymał­on­zezwolenie­na­zamieszkanie­

w­ Irkucku,­ pracował­ tam­ jako­ stolarz,­ wyrabiał­ biżuterię,­ malował­ ikony,­

z­czasem­nabył­na­własność­piętrowy­dom,­w­którym­założył­warsztat­stolar- ski,­zatrudniający­do­20­robotników.­W­roku­1884­budynek­spłonął,­po­tym­

Koperski­prowadził­warsztat­stolarski­w­szkole­rzemieślniczej­znanego­kupca­

N.P.­Trapieznikowa,­do­ojczyzny­nie­powrócił­nigdy,­zmarł­w­1919­r.⁸ Obiektywnie­ rzecz­ biorąc,­ same­ warunki­ Syberii,­ z­ jej­ słabo­ rozwinię- tym­rzemiosłem­i­przemysłem­oraz­brakiem­specjalistów­w­najróżniejszych­

2 Enciklopedičeskij slovar' po istorii kupečestva i kommercii Sibiri.­V­2-ch­tomach,­Novo- sibirsk­2012–2013.

3­L.K.­Ostrovskij,­Polâki v Zapadnoj Sibiri (1890-e–1930-e gody),­Novosibirsk­2011.

4­S.V.­ Leončik,­ Narciz Vojcechovskij — ssyl'nyj učastnik vosstaniâ 1863 g,­ Minusinsk, Krasnoârsk,­Tomsk, [w:]­Istoriâ i kul'tura polâkov Sibiri,­Krasnoârsk­2006,­s.­29–36.

5­V.A.­ Skubnevskij,­ Predprinimatel'stvo polâkov v Sibiri. Vtoraâ polovina XIX–načalo ХХ v.,­[w:]­Predprinimateli i predprinimatel'stvo v Sibiri,­vyp.­3.­Barnaul­2001,­s.­139–152.

6 S.А.­Mulina,­Migranty ponevole,­s.­32–33.

7­S.­Maksimov,­Sibir' i katorga,­č.­3.­SPb.­1871,­s.­80.

8­I.E.­Novoselova,­J.P.­Lychin,­Vojcech Koperskij: sud'ba izgnannika,­[w:]­Sibirsko-pol'- skaâ istoriâ i sovremennost': aktual'nye voprosy. Sbornik materialov meždunarodnoj naučnoj konferencii (Irkuck, 11–15 sentâbrâ 2000 r.),­Irkuck­2001,­s.­248–249.

zawodach,­umożliwiały­rozwój­przedsiębiorczości­w­wielu­dziedzinach,­tzn.­

istniały­warunki­sprzyjające­wykorzystaniu­wiedzy­i­umiejętności­zesłańców.­

W­owym­czasie­społeczność­syberyjska­nader­życzliwie­traktowała­zesłań- ców,­a­zwłaszcza­Polaków⁹.

Chociaż­ukazy­z­Petersburga­w­latach­sześćdziesiątych­XIX­wieku­zaka- zywały­zesłańcom­prowadzenia­wielu­rodzajów­działalności­gospodarczej,­na­

przykład­handlu­napojami­alkoholowymi­(„Przepisy­o­urządzeniu­bytu­zesłań- ców­ politycznych­ zesłanych­ na­ Syberię­Wschodnią­ z­ Królestwa­ Polskiego­

i­guberni­zachodnich”),­na­Syberii­przepisy­te­często­nie­były­przestrzegane.

Specyfiką­ Syberii­ była­ swoista­ demokratyzacja­ lokalnych­ społeczności­

i­tradycji.­Jak­zauważył­S.­Maksymow,­

O­zezwolenie­na­handel­i­rzemiosło­wykonywane­na­miejscu­nikt­nie­pyta,­za­patent­nikt­

nie­płaci,­pod­tym­względem­na­Syberii­więcej­jest­wolności,­niż­gdziekolwiek­w­Europie.­Tu­

ma­się­więcej­swobody,­niż­w­Rosji­(pod­względem­pracy­i­jej­świadczenia)¹⁰.

Sytuacja­materialna­większości­zesłańców­była­trudna.­­Maksymow­pisze,­

że­„większość­zesłańców­przybyła­na­Syberię­nie­tylko­bez­porządnej,­ale­

nawet­bez­wystarczającej­odzieży­(najczęściej­w­tej­samej,­w­której­zostali­

doprowadzeni­ do­ sądu);­ ubóstwo­ w­ jej­ najbardziej­ skrajnych­ przejawach­

budziło­ powszechne­ współczucie”¹¹.­ W­ warunkach,­ w­ jakich­ się­ znaleźli,­

często­narażeni­na­zimno­i­głód,­stawianie­pierwszych­kroków­w­działalności­

gospodarczej­było­skrajnie­trudne.

Nierzadko­ zesłańcy­ znajdowali­ pracę­ jako­ sprzedawcy­ u­ miejscowych­

kupców.­Na­przykład,­z­przeglądu­wykazu­osób­oddanych­pod­nadzór­poli- cji­w­okręgu­bijskim­w­guberni­tomskiej­za­rok­1866­wynika,­że­sprzedażą­

alkoholu­ w­ straganach­ miejscowych­ kupców­ zajmowali­ się­ Iwan­ Bogusz­

(we­wsi­Nowoczemrowskoje),­Władysław­Surwiłło,­Iwan­Żukowski,­Marcin­

Komocki,­ Konstanty­ Stefanowicz,­ T.­ Słabaszewicz­ (we­ wsi­ Pleszkowaja),­

Ignacy­Meriłło,­Wincenty­Kamiński­(we­wsi­Biełowaja),­Wiktor­Snarski¹².­

Ale­już­w­wykazie­osób­nadzorowanych­na­rok­1867­podaje­się,­że­niektóre­

z­wymienionych­osób­przeprowadziły­się­do­­Bijska,­te­osoby­to­W.­Surwiłło,­

W.­Kamiński­i­K.­Stefanowicz¹³.

­ 9­N.N.­Skorobogatova,­Problemy psichologičeskoj i sociokul'turnoj adaptacii malych dis- persnych grupp ssyl'nych polâkov v selach juga Ènisejskoj gubernii v XIX veke,­[w:]­Sibirskaâ derevnâ: istoriâ, sovrementnoe sostoânie, perspektivy razvitiâ. Sbornik naučnych trudov,­Omsk­

2010,­s.­364.

10 Maksimov.­Sibir' i katorga,­s.­89.

11 Ibidem,­s.­85.

12 Archiwum­Państwowe­Kraju­Ałtajskiego­(GAAK).­Fond­(zespół)­170,­Opis­(inwentarz)­

1,­Dieło­(teczka)­729.­List­(karta)­2,­2об.,­3,­3оb.

13­GAAK.­F.­170.­Op.­1.­D.­730а.­L.­оb.,­7.

Ponadto­w­wykazie­osób­będących­pod­nadzorem­policji­w­okręgu­bijskim­

w­ 1867­ r.­ podane­ były­ informacje­ o­ zasiłkach,­ które­ otrzymywały­ one­ od­

państwa.­Na­liście­były­nazwiska­nie­tylko­nadzorowanych,­lecz­w­niektórych­

przypadkach­ także­ członków­ ich­ rodzin.­ Na­ przykład­ Leopold­ Kozłowski­

otrzymywał­miesięcznie­1­rub.­50­kop.,­tyle­samo­jego­żona­Andżelika,­a­dwaj­

synowie­ —­ po­ 75­ kop.­ Spośród­ 25­ osób­ 16­ otrzymywało­ 1­ rub.­ 50­ kop., 6­osób­—­po­4­rub.­50­kop.,­а­Franciszek­Kozłowski­oprócz­zasiłku­w­wyso- kości­4­rub.­50­kop.­otrzymywał­jeszcze­1­rub.­50­kop.­„mieszkaniowego”,­

tzn.­pieniądze­na­wynajem­mieszkania.­Jego­żona­Paulina­otrzymywała­4­rub.­

50­kop.­i­75­kop.­„mieszkaniowego.­F.­Sawicki­otrzymywał­tylko­1­rub.­20­

kop.­„mieszkaniowego”¹⁴.

Aby­ przedstawić­ realną­ siłę­ nabywczą­ rubla­ na­ Syberii­ tego­ okresu,­

przytoczmy­niektóre­dane­dotyczące­cen­i­wynagrodzeń­za­pracę.­Do­naszej­

dyspozycji­są­wskaźniki­za­rok­1865­dla­Bernaułu,­gdzie­pud­(16­kg)­mąki­

żytniej­kosztował­25–35­kop.,­mąki­pszennej­—­40–55­kop.,­mięsa­—­od­80­

kop.­do­1­rub.­50­kop.,­śmietany­—­od­4­rub.­50­kop.­do­5­rub.,­buty­koszto- wały­7–8­rub.,­pantofle­—­1­rub.­50­kop.,­kożuch­(najpewniej­barani)­—­od­

5­do­10­rub.­Cieśla­zarabiał­od­40­kop.­do­1­rub.­dziennie,­murarz­—­od­90­

kop.­do­1­rub­50­kop.,­stolarz­—­1–2­rub.,­robotnik­niewykwalifikowany­—­

40–50­kop.,­służącemu­płacono­od­4­do­6­rub.­miesięcznie¹⁵.

Oczywiście,­praca­sprzedawcy­to­jeszcze­nie­przedsiębiorczość­w­całym­

tego­słowa­znaczeniu,­lecz­niekiedy­mogła­z­czasem­przyczynić­się­do­założe- nia­własnego­interesu.­Pod­tym­względem­bardzo­znamienne­są­fakty­z­życia­

zesłańców­Gotowskich­i­Rybińskich,­o­których­opowiedziała­w­swoich­wspo- mnieniach­mieszkanka­Irkucka­Lidia­Tamm¹⁶.

Jej­ dziadek­ Iwan­ Gotowski­ (syn­ Innocentego)­ razem­ ze­ swoimi­ braćmi­

ciotecznymi­ Anastazym­ i­ Wasylem­ Rybińskim­ oraz­ Wasylem­ Gotowskim­

brał­udział­w­powstaniu­styczniowym­i­wszyscy­zostali­zesłani­na­Syberię­

Wschodnią.­ Według­ L.­ Tamm­ przybyli­ do­ wsi­ Telma­ w­ guberni­ irkuckiej­

w­ kajdanach,­ które­ zdjęto­ im­ i­ przydzielono­ ich­ do­ miejscowych­ chło- pów.­ Wkrótce­ dwaj­ młodzi­ Polacy­ —­ I.­ Gotowski­ i­ jego­ cioteczny­ brat­

W.­ Rybiński­ ożenili­ się­ z­ miejscowymi­ wieśniaczkami,­ siostrami.­ Ojciec­

dziewcząt­był­Rosjaninem,­matka­Buriatką,­obie­dziewczyny­służyły­w­domu­

kupca­ o­ nazwisku­ Biełogołowyj.­ Po­ ślubie­ bracia­ również­ znaleźli­ zatrud- nienie­u­tego­kupca.­I.­Gotowski,­zazwyczaj­na­zlecenie­gospodarza,­jeździł­

do­Mongolii­po­zakup­bydła.­Autorka­wspomnień­nie­podaje­daty,­być­może­

wyjazdy­za­granicę­stały­się­możliwe­po­amnestii.­Gotowski­świetnie­sobie­

14­Ibidem,­s.­2.

15­Rosyjskie­Państwowe­Archiwum­Historyczne­(RGIA).­F.­1281.­Op.­7.­D.­77.­L.­280,­

282,­283.

16 L.I.­Tamm,­Zapiski irkutânki,­Irkuck­2001.

radził­ z­ zakupem­ bydła­ w­ Mongolii,­ do­ tego­ nauczył­ się­ języka­ mongol- skiego.­ Kupcy­ irkuccy­ Biełogołowyj­ i­ Wintowkin­ udzielili­ Gotowskiemu­

pożyczki­na­otwarcie­w­Irkucku­własnego­sklepu­mięsnego­na­bazarze,­w­tym­

sklepie­ pracowało­ trzech­ sprzedawców.­ Sam­ Gotowski­ w­ dalszym­ ciągu­

jeździł­do­Mongolii,­kupując­bydło­dla­tych­­kupców­i­do­swojego­sklepu¹⁷. Anastazego­Rybińskiego­kupiec­Biełogołowyj­zatrudnił­w­swoim­młynie­

jako­młynarza.­Niestety,­Rybiński­zginął­podczas­napadu­bandytów­na­młyn.­

Ciekawe,­że­jego­syn­Wasyl­po­pewnym­czasie­ożenił­się­z­bogatą­wdową­po­

irkuckim­kupcu­Wierzbie,­i­to­z­jej­inicjatywy,­przy­czym­była­ona­starsza­od­

niego­o­16­lat.­Sam­Wasyl­po­ślubie­mógł­zająć­się­handlem.

Historia­Gotowskich­i­Rybińskich­w­pewnym­stopniu­jest­typowa,­poka- zuje,­że­zesłani­na­Syberię­uczestnicy­powstania­styczniowego­mogli­zaadap- tować­ się­ do­ nowych­ warunków,­ żeniąc­ się­ z­ miejscowymi­ kobietami,­

co­ umożliwiło­ im­ prowadzenie­ działalności­ gospodarczej.­ Synowie­ i­ córki­

zesłańców­także­czasami­zawierali­związki­małżeńskie­z­przedstawicielami­

stanu­kupieckiego.

Syn­ powstańca­ styczniowego­ Stanisław­ Pietkiewicz­ ożenił­ się­ z­ córką­­

najbogatszego­na­Ałtaju­kupca­A.I.­Winokurowa,­Teodozą.­Został­zarządza- jącym­we­młynie­parowym­tego­kupca­we­wsi­Kamień­(od­1915­r.­miasto)­

w­ ujeździe­ barnaulskim­ w­ guberni­ tomskiej,­ tam­ handlował­ też­ drewnem­

i­otworzył­pierwsze­w­tej­miejscowości­kino¹⁸.

Dla­wielu­zesłanych­Polaków­najważniejsza­być­może­nie­była­sytuacja,­

a­ dążenie,­ aby­ wcześniej­ czy­ później­ powrócić­ do­ historycznej­ ojczyzny.­

Dylemat,­jak­powiedział­B.S.­Szostakiewicz,­„powrót­—­osiedlenie­się”,­to­

problem­wyboru­—­zostać­na­Syberii­czy­wrócić­do­ojczyzny.­Szostakiewicz­

całkiem­słusznie­zauważył:

Realna­rzeczywistość­wnosiła­swoje­poprawki­do­postrzegania­świata­przez­byłego­pol- skiego­powstańca,­polskiego­zesłańca.­Czy­chcieli­tego­sami­polscy­zesłańcy­lat­60.,­czy­nie,­

decydującymi­w­rozstrzygnięciu­dylematu­powrotu­czy­osiedlenia­okazały­się,­w­ostatecznym­

rozrachunku,­czynniki­socjalno-ekonomiczne¹⁹.

Należy­ zwrócić­ uwagę­ na­ mieszane­ pod­ względem­ narodowościowym­

małżeństwa­Polaków­z­kobietami­rosyjskimi­i­kobietami­innych­narodowo- ści.­Wśród­zesłańców­przeważali,­jak­wiadomo,­mężczyźni,­wielu­z­nich­to­

byli­ludzie­młodzi,­którzy­nie­zdążyli­ożenić­się­w­ojczyźnie.­I­choć­polscy­

patrioci­ nie­ byli­ zachwyceni­ mieszanymi­ małżeństwami,­ w­ rzeczywistości­

przypadki­ zawierania­ przez­ polskich­ zesłańców­ małżeństw­ z­ sybiraczkami­

17­Ibidem,­s.­14.

18­V.A.­Skubnevskij,­T.N.­Zanuchina,­Vinokurovy,­[w:]­Delovaâ elita staroj Sibiri,­Novo- sibirsk­2005,­s.­54.

19­B.S.­Šostakovič,­Istoriâ polâkov v Sibiri (XVII–XIX vv.): učebnoe posobie,­Irkuck­1995,­

s.­89.

były­częste²⁰.­Zgodnie­z­rosyjskim­prawem­dzieci­z­małżeństw­mieszanych­

(pod­względem­wyznania)­nie­mogły­być­ochrzczone­w­obrządku­katolickim.­

Należy­ przy­ tym­ dodać,­ że­ w­ rodzinach­ mieszanych­ dzieci­ najczęściej­ nie­

znały­języka­polskiego.­Następował­proces­adaptacji­do­warunków­syberyj- skich,­co­z­kolei­nie­sprzyjało­powrotom­części­zesłańców­do­ojczyzny­po­

ogłoszeniu­amnestii.

Omawiając­już­bezpośrednio­kwestię­przedsiębiorczości­polskich­zesłań- ców,­postaramy­się­pokazać,­na­ile­pozwalają­na­to­źródła,­nie­tylko­sfery­

ich­ działalności,­ lecz­ także­ skalę­ przedsiębiorczości­ na­ podstawie­ przedre- wolucyjnych­ wydawnictw­ statystycznych­ i­ informacyjnych­ oraz­ zasobów­

archiwalnych²¹.

W­ literaturze­ niejednokrotnie­ podnoszono,­ że­ Polacy­ przyczynili­ się­ do­

rozwoju­ na­ Syberii­ rzemiosła,­ przemysłu,­ handlu,­ nowych­ metod­ rolnic- twa­ i­ innych.­ Bronisław­ Piłsudski­ w­ znanym­ przemówieniu­ wygłoszonym­

w­1927­r.­tak­mówi­o­zesłanych­na­Syberię­Polakach:­

Rozwijali­on­nieznane­tam­wcześniej­rzemiosła,­uczyli­miejscową­ludność­różnego­ro- dzaju­prac…­Rozwój­produkcji­fabrycznej­był­zasługą­przede­wszystkim­Polaków,­im­sybira- cy­zawdzięczają­ulepszenie­istniejących­już­fabryk­i­urządzeń.­Na­przykład,­Polacy­zakładali­

w­różnych­miejscach­fabryki­produkujące­świece,­mydło,­wytwarzali­cygara­z­mongolskie- go­tytoniu,­rozpoczęli­produkcję­cygarniczek­z­brzozowego­drewna,­zbudowali­garbarnie,­

rozwijali­garncarstwo,­produkowali­wyroby­artystyczne­z­gliny,­budowali­nieznane­do­tej­

pory­ w­ kraju­ wiatraki,­ znacznie­ ulepszyli­ produkcję­ oleju­ z­ orzechów­ cedrowych,­ dzięki­

czemu­zapewnili­zbyt­tego­produktu­nawet­w­Rosji,­nauczyli­sybiraków­produkować­polskie­

i­szwajcarskie­sery­itd.²²

Chociaż­z­tej­przesadnej­wypowiedzi­wynikałoby,­że­to­przede­wszystkim­

Polakom­Syberia­zawdzięcza­powstanie­produkcji­fabrycznej,­to­jednak­traf- nie­odzwierciedla­ona­cywilizacyjną­działalność­Polaków­na­Syberii.

Niekiedy­kapitał­początkowy­na­prowadzenie­interesu­zdobywano­stop- niowo­ i­ okupiony­ był­ on­ ciężką­ pracą.­ Za­ przykład­ posłużyć­ może­ dzia- łalność­ Narcyza­ Wojciechowskiego,­ zesłanego­ do­ guberni­ jenisejskiej²³.­

Przybył­ tu­ do­ wsi­ Sagajskoje,­ gdzie­ na­ początku­ ze­ swoim­ przyjacielem­

M.­Przepiórkowskim­zajął­się­produkcją­papierosów,­a­z­innym­zesłańcem,­

Franciszkiem­ Kińskim,­ zorganizował­ produkcję­ oleju­ konopnego.­ W­ roku­

1870­Wojciechowski­został­pomocnikiem­pisarza­gminnego,­następnie­zarzą-

20 I.N.­Nikulina,­Religiâ i političeskie ssylnye Zapadnoj Sibiri v XIX v. (20-e–pervaâ po- lovina 70-ch gg.),­Irkuck­2011,­s.­194.

21 V.A.­Skubnevskij,­Istočniki izučeniâ chozâjstvennoj deâtelnosti polâkov v Sibiri (vtoraâ polovina XIX–načalo ХХ v.),­[w:]­Vostočnaâ Èvropa i Rossiâ: istoriâ, sovremennoe sostoânie, perspektivy vzaimootnošenij,­СПб.­2008,­s.­82–92.

22 B.­Pilsudskij,­Polâki v Sibiri,­[w:]­Sibir' v istrorii i kul'ture pol'skogo naroda,­Мoskva­

2002,­s.­21.

23­S.V.­Leončik,­Narciz Vojcechovskij,­s.­29–36.

dzającym­we­młynie­parowym­S.­Gusiewa­z­pensją­­25­rub.­miesięcznie.­To­

dosyć­wysokie­wynagrodzenie,­jeśli­uwzględnić,­że­za­taką­kwotę­na­Syberii­

można­było­kupić­krowę­lub­trzy­owce.­W­roku­­1876­Wojciechowski­prze- prowadził­się­do­miasta­Minusińska­w­guberni­jenisejskiej,­gdzie­zatrudnił­

się­w­sklepie­Jana­Prendowskiego.­Później­wraz­z­zesłańcem­Żełtkowskim­

otworzył­mydlarnię,­która­działała­do­roku­1880.­Razem­z­A.­Skoczyńskim­

zajął­się­wydobyciem­złota­i­soli.­W­1890­r.­Wojciechowski­wspólnie­z­leka- rzem­ N.­ Pietkowskim­ i­ kupcem­ I.­ Fuksmanem­ zawierają­ umowę­ założy- cielską­spółki­zajmującej­się­wydobyciem­złota,­która­w­latach­1900–1902­

wydobywała­złoto­w­kopalni­w­Aczyńsko-Minusińskim­Okręgu­Górniczym.­

W­ kopalniach­ soli­ Wojciechowskiego­ w­ 1902­ r.­ pracowało­ 28­ robotni- ków.­ Po­ amnestii­ Wojciechowski­ pozostał­ na­ Syberii,­ stając­ się­ nie­ tylko­

przedsiębiorcą,­ale­i­działaczem­społecznym.­Działalność­Wojciechowskiego­

i­ skład­ jego­ rodziny­ dosyć­ dokładnie­ przedstawił­ w­ swoim­ artykule­ S.W.­

Leończyk²⁴.­ Przytoczone­ w­ nim­ dane­ na­ temat­ działalności­ gospodarczej­

Wojciechowskiego­są­o­tyle­interesujące,­że­pokazują­wysoki­stopień­inicja- tywy­i­mobilności­tego­człowieka,­czemu­zresztą­zawdzięcza­on­swój­sukces.

Jedną­z­tradycyjnych­dziedzin­działalności­gospodarczej­na­Syberii­w­dru- giej­ połowie­ ХIХ­ wieku­ było­ gorzelnictwo­ i­ browarnictwo­ oraz­ handel­

napojami­alkoholowymi.­Rozwój­tej­branży­związany­był­z­wprowadzeniem­

w­Rosji­w­latach­seśćdziesiątych­ХIХ­wieku­systemu­akcyzowego,­zezwala- jącego­na­prowadzenie­tego­rodzaju­działalności­przedstawicielom­różnych­

warstw­ społecznych.­ Spośród­ zesłanych­ powstańców­ styczniowych­ w­ tej­

branży­ sukcesy­ odnosili­ H.I.­ Andronowski­ i­ K.J.­ Zieleniewski,­ zwłaszcza­

ten­ pierwszy.­ Na­ fakt,­ że­ Hipolit­ Andronowski­ był­ zesłańcem,­ wskazuje­

w­ swojej­ pracy­ W.A.­ Haniewicz²⁵.­ L.K.­ Ostrowski­ w­ monografii­ pisze­

o­zesłanym­uczestniku­powstania­Józefie­Androwskim,­który­został­właści- cielem­gorzelni­w­Tomsku­i­browaru­w­Barnaule²⁶.­Ale­w­tej­samej­pracy­

autor­wymienia­też­H.I.­Andronowskiego­—­właściciela­gorzelni­w­Tomsku­

i­ browaru­ w­ Barnaule²⁷.­ Możemy­ założyć,­ że­ chodzi­ tu­ o­ jedną­ i­ tę­ samą­

osobę.­Ale­w­wykazach­zakładów,­w­informatorach­i­wykazach­właścicieli­

nieruchomości,­ które­ zachowały­ się­ w­ archiwach,­ napotykamy­ nazwisko­

H.I.­Andronowskiego,­który­był­właścicielem­­gorzelni­w­Tomsku­i­browaru­

w­Barnaule.

W­1890­r.­Hipolit­Andronowski­kupił­w­Tomsku­gorzelnię­od­Gorbato- wskiego.­ Zakład­ ten­ został­ zbudowany­ w­ 1884­ r.­ przez­ Kazimierza­

24­Ibidem.

25­V.A.­Chanevič,­Katoliki v Kuzbasse (ХVII–XX vv.). (Očerki istorii, materialy i dokumenty),­

Kemerowo­2009,­s.­54.

26 L.K.­Ostrovskij,­Polâki v Zapadnoj Sibiri,­s.­129.

27­Ibidem,­s.­138–140.

Zieleniewskiego²⁸.­ W­ Barnaule­ Andronowski­ otworzył­ browar,­ przypusz- czalnie­pod­koniec­lat­osiemdziesiatych­XIX­wieku,­w­roku­­1892­jego­obroty­

wyniosły­4,7­tys.­rub.,­dwóch­hurtowni­wina­i­piwa­—­około­18­tys.­rub.,­

dwóch­ karczm­ —­ około­ 4­ tys.­ rub.,­ „piwnicy­ reńskiej”­ (punkt­ sprzedaży­

win­na­wynos)­—­3,5­tys.­rub.­i­6­sklepików­piwnych­—­ponad­10­tys.­rub.,­

а­razem­—­ponad­40­tys.­rub.²⁹­O­wydajności­barnaulskiego­browaru­w­roku­

1895­ świadczy­ ankieta­ wypełniona­ przez­ samego­ właściciela.­W­ roku­ tym­

browar­wyprodukował­8000­wiader­piwa­(objętość­wiadra­—­12­litrów)­na­

kwotę­12,8­tys.­rub.,­a­przy­produkcji­było­zatrudnionych­pięciu­pracowni- ków³⁰.­Wartość­nieruchomości­Hipolita­Andronowskiego­w­Bernaule­wyno- siła­w­tym­czasie­­4,5­tys.­rub.³¹

Hipolit­Andronowski­zmarł­w­roku­1905­i­w­tym­samym­roku­jego­trzej­

jego­synowie­założyli­dom­handlowy­„H.I.­Andronowski­i­synowie”­z­kapi- tałem­założycielskim­30­tys.­rubli­i­z­biurem­w­Barnaule³².­Później­działal- ność­ handlowa­Andronowskich­ kwitła­ aż­ do­ wybuchu­ I­ wojny­ światowej.­

W­ Barnaule­ w­ roku­ 1913­ Andronowscy­ posiadali­ browar,­ którego­ obroty­

wynosiły­110­tys.­rub.­i­produkowano­w­nim­60­tys.­wiader­piwa,­23­placówki­

handlowe,­w­tym­restaurację­„Metropol”,­gospodę­i­21­sklepików­piwnych³³.­

Andronowscy­byli­też­właścicielami­nieruchomości­wycenianej­w­1914­r.­na­

51­tys.­rub.³⁴­Działalność­handlowa­rodziny­mocno­podupadła­w­1914­r.­po­

wprowadzeniu­w­Rosji­prohibicji,­tzn.­zakazu­produkcji­i­handlu­alkoholem,­

z­piwem­włącznie.­Dom­handlowy­Andronowskich­opierał­się­zwłaszcza­na­

tego­ rodzaju­ działalności,­ co­ nadwyrężyło­ ich­ biznes.­ Jednak­ w­ dokumen- tach­ archiwalnych­ z­ 30­ czerwca­ 1917­ r.­ podaje­ się,­ że­ w­ Tomsku­ mieścił­

się­zakład­Andronowskiego­zajmujący­się­produkcją­cukru­winogronowego,­

w­ którym­ zatrudnienie­ znalazło­ 16­ robotników­ i­ urzędników³⁵.­ Rodzina­

W.I.­Andronowskiego­(załóżmy,­że­był­on­przedstawicielem­rodziny,­o­któ- rej­była­mowa­wyżej)­wymieniana­jest­w­dokumencie­z­16­sierpnia­1921­r.,­

w­którym­podaje­się,­że­był­on­członkiem­zarządu­I­Tomskiej­Studenckiej­

Spółdzielni­Spożywców³⁶.

28­N.М.­ Dmitrienko,­ Den' za dnem, god za godom. Chronika žizni Tomska v XVII–XX stoletiâch,­Tomsk­2003,­s.­58.

29­Archiwum­Państwowe­Obwodu­Tomskiego­(GATO).­F.­3.­Op.­4.­D.­2408.­L.­55.

30­GATO.­F.­3.­Op.­19.­D.­1150.­L.­6.

31­GATO.­F.­3.­Op.­4.­D.­2408.­L.­137.

32­Sbornik svedenij o dejstvuûščich v Rossii torgowych domach (tovariščestvach pol'nych i na vere),­SPb.­1912,­s.­21.

33­GAAK.­F­52.­Op.­1.­D.­36.­L.­52–72.

34­GAAK.­F.­219.­Op.­1.­D.­50.­L.­103–103ob.

35­GATO.­F.­Р63.­Op.­1.­D.­86.

36­Sibirskaâ potrebitel'skâ kooperaciâ na perelome epoch (1911–1931): sbornik dokumen- tov,­Novosibirsk­2012,­s.­262.

Kazimierz­Zieleniewski­(syn­Jakuba)­rodem­z­guberni­mińskiej,­„z­chło- pów”,­ jak­ wskazują­ dokumenty,­ uczył­ się­ w­ szkole­ rolniczej­ w­ mieście­

Gorki­w­guberni­mohylewskiej.­Za­udział­w­powstaniu­styczniowym­został­

zesłany­ na­ Zachodnią­ Syberię,­ w­ latach­ 1865–1869­ mieszkał­ w­ Omsku³⁷.­

W­1870­r.­pracował­w­gorzelni­kupców­Jerofiejewych­w­Kaińsku­w­guberni­

tomskiej­(współcześnie­Kujbyszew­w­obwodzie­nowosybirskim),­ale­pozo- stał­tam­niedługo,­wkrótce­z­małżonką­Adelajdą­(z­domu­Juszkiewicz,­córką­

Tomasza)­ przeprowadził­ się­ do­ Tomska,­ gdzie­ mieszkał­ do­ końca­ swoich­

dni­­(1917­r.).­Próba­powrotu­w­1875­r.­do­ojczyzny­nie­powiodła­się³⁸.­Od­

1880­r.­Zieleniewski­był­posiadaczem­świadectwa­kupca­2.­gildii­w­Tomsku.­

W­1884­r.­otworzył­fabrykę­drożdży,­wkrótce­przekształcił­ją­w­gorzelnię,­ale­

w­­1887­r.­fabryka­spłonęła.­W­1886­r.­Zieleniewski­postawił­browar,­które- go­wartość­produkcji­w­1887­r.­wynosiła­2,5­tys.­rub.,­w­1890­r.­—­40­tys.­

rub.³⁹­W­1903­r.­Zieleniewski­miał­w­Tomsku­dziewięć­sklepików­piwnych,­

jeden­w­Nowonikołajewsku­i­6­we­wsiach­tomskiego­ujezdu⁴⁰.­W­przeddzień­

I­wojny­światowej­produkcja­w­tym­zakładzie­znacząco­wzrosła,­zatrudnienie­

znalazło­w­nim­15­robotników,­wartość­produkcji­oceniano­na­15­tys.­rub.⁴¹ Zieleniewski­ nie­ został­ wielkim­ przedsiębiorcą,­ ale­ działalność­ handlowa,­

którą­prowadził,­zapewniła­jego­rodzinie­materialny­dobrobyt.­Na­marginesie,­

Zieleniewski­zbudował­dla­swojej­rodziny­w­centrum­miasta­piękną­piętrową­

willę­ zdobioną­ rzeźbami­ z­ drewna,­ co­ było­ charakterystyczne­ dla­ syberyj- skiej­architektury.­Sławę­rodzinie­Zieleniewskich­przyniósł­syn­Kazimierza,­

również­imieniem­Kazimierz­(1888–1931),­który­został­znanym­malarzem,­

studiował­w­Genewie,­Krakowie,­Wiedniu,­po­rewolucji­­1917­r.­wyemigro- wał,­mieszkał­we­Francji,­zmarł­w­Neapolu.­Duży­zbiór­jego­obrazów­prze- chowywany­jest­w­Tomskim­Muzeum­Sztuki.

Zesłaniec­ Iwan­ Krasimowicz­ (syn­ Maksyma)­ osiadł­ w­ Kuźniecku,­

w­guberni­tomskiej,­był­tam­kupcem­2.­gildii.­Na­początku­ХХ­wieku­otwo- rzył­niewielki­browar,­w­1908­r.­wartość­jego­produkcji­wyniosła­6­tys.­rub.­

przy­6­robotnikach⁴².­Po­jego­śmierci­w­1908­r.­interes­poprowadziła­wdowa­

po­ nim,­ Zofia­ —­ córka­ Fabiana,­ a­ po­ jej­ śmierci­ w­ 1912­ r.­ spadkobiercy,­

dzieci­ —­ syn­ Albert­ oraz­ córki­ Antonina­ i­ Zofia.­ Zarządzanie­ browarem­

37­S.A.­ Mulina,­ Učastniki pol'skogo vosstaniâ 1863–1864 gg. v omskoj ssylke: analiz čislennosti i personal'nogo sostava,­[w:]­Voprosy social'noj istorii Rossii konca XVIII–načala ХХ vv.,­Omsk­2004,­s.­100

38­L.­Ovčinnikova,­Sud'ba Kazimira Zelenevskogo, dlâ kotorogo Sibir' stala vtoroj rodinoj,­

„Sibirskâa­starina”,­Tomsk­1997,­nr­12,­s.­24–26.

39­N.M.­Dmitrenko,­Zelenevskij Kazimir Jakovlevič,­[w:] Ènciklopedičeskij slovar' po is- trorii kupečestva i kommercii Sibiri,­t.­1.­Novosibirsk­2012,­s.­247.

40­Ibidem.

41­Fabriki i zavody vsej Rossii, Svedeniâ о 31 523 fabrikach i zavodach,­Kiev­1913.

42­Spisok fabrik i zavodov Rossijskoj imperii,­SPb.­1912,­s.­249.

powierzono­Franciszkowi­Korytkowskiemu,­mężowi­jednej­z­córek,­on­sam­

był­synem­zesłańca,­uczestnika­powstania­styczniowego⁴³.

Znaczącym­przedsiębiorcą­spośród­zesłańców,­uczestników­powstania­sty- czniowego,­ był­ Mikołaj­ Ciawłowski,­ który­ dzięki­ małżeństwu­ stał­ się­

człowiekiem­ zamożnym.­ Został­ jednym­ z­ najbogatszych­ przedsiębiorców­

w­ branży­ węglowej­ Zagłębia­ Czeremchowskiego­ na­ Syberii­Wschodniej.­

W­ 1905­ r.­ założył­ spółkę­ wydobycia­ węgla­ z­ kapitałem­ założycielskim­

w­wysokości­100­tys.­rub.,­kopalnie­zatrudniały­­65­robotników.­W­roku­1909,­

według­ danych­ Departamentów­ Górnictwa,­ w­ kopalniach­ Ciawłowskiego­

wydobyto­1,3­mln­pudów­węgla⁴⁴.­W­roku­1913­został­zatwierdzony­statut­

spółki­akcyjnej­„Kopalnie­Węgla­Kamiennego­N.A.­Ciawłoskiego”­z­kapi- tałem­założycielskim­2,5­mln­rub.⁴⁵­Oprócz­tego­podczas­I­wojny­światowej­

Ciawłowski­zbudował­w­Nowonikołajewsku­cegielnię,­w­której­pracowało­

60­robotników⁴⁶.

W­ Tobolsku­ działalność­ gospodarczą­ prowadził­ uczestnik­ powsta- nia­ styczniowego­ Jan­ Pieczokas,­ a­ później­ jego­ synowie­ Aleksander­

i­ Konstanty⁴⁷.­ Założył­ tartak­ i­ młyn,­ zatrudniał­ w­ 1902­ r.­ dziewięciu,­

a­ w­ latach­ 1913–1914­ dwunastu­ robotników⁴⁸.­Aleksander­ Pieczokas­ na­

początku­ХХ­wieku­­przeprowadził­się­do­Omska­i­tam­zajął­się­budow- nictwem.­ Jego­ majątek­ własny­ wyceniano­ w­ 1911­ r.­ na­ kwotę­ 42,5­ tys.­

rub.⁴⁹­S.­Fil­wymienia­również­innych­polskich­zesłańców­prowadzących­

działalność­gospodarczą­w­Tobolsku,­wśród­nich­był­Nowicki,­który­miał­

piekarnię­oraz­żona­zesłańca­Franciszka­Rymkiewicza,­która­założyła­bro- war,­i­inne⁵⁰.

Włodzimierz­ Orelski­ (syn­ Iwana)­ zajmował­ się­ na­ Syberii­ Wschodniej­

wydobyciem­złota,­garbarstwem­i­handlem.­Jego­garbarnie­były­eksponentem­

Wszechrosyjskiej­Wystawy­Przemysłowej­i­Artystycznej­1896­r.­w­Niżnim­

Nowogorodzie.­W­jego­dwóch­zakładach­garbarskich­nie­tylko­wyprawiano­

skóry,­szyto­też­obuwie,­ale­nie­były­to­duże­garbarnie⁵¹.

43­L.K.­Ostrovskij,­Polâki v Zapadnoj Sibiri,­s.­141–142.

44­Otčet gornogo departamenta za 1909 god,­SPb.­1911,­s.­497.

45­G.H.­Rabinovič,­Krupnaâ buržuaziâ i monopolističeskij kapital v ekonomike Sibiri kon- ca XIX–načala ХХ vv.,­Tomsk­1975,­s.­172.

46­RGIA.­F.­23.­Op.­16.­D.­142.­L.­14оb.

47­L.K.­Ostrovskij,­Polâki v Zapadnoj Sibiri,­s.­126­–­127.

48­RGIA.­F.­23.­Op.­16.­D.­124.­L.­61оb.

49­„Vestnik­Omskogo­gorodskogo­obščestvennogo­upravleniâ”,­1912,­nr­2,­s.­38.

50­S.­Fiel,­Polacy na ziemi Tiumenskiej,­[w:]­Polonia w Rosji. Historia i dzien dzisiejszy,­

Moskva­2000,­s.­84.

51­Podrobnyj ukazatel' po otdelam Vserossijskoj promyšlennosti i chudožestvennoj vystavki 1896 g. v Nižnem Novgorode. Otdel XIII: Sibirskij,­Мoskva­1896,­s.­116.

D.­ Karczewski­ wraz­ z­ rodziną­ w­ mieście­ Kurhan­ w­ guberni­ tobolskiej­

na­przełomie­­ХIХ–ХХ­wieku­otworzył­dwie­mleczarnie,­w­których­rocznie­

przerabiano­do­30­tys.­pudów­mleka⁵².

W­ niniejszym­ artykule­ najwięcej­ uwagi­ poświęca­ się­ przedsiębiorcom­

wywodzącym­się­z­grona­polskich­zesłańców,­ale­jeszcze­większa­ich­liczba­

była­ majstrami,­ kierownikami­ i­ zwykłymi­ robotnikami­ w­ licznych­ zakła- dach­przemysłowych,­przyczyniając­się­do­przemysłowego­rozwoju­regionu.­

Przykładowo,­w­hucie­w­Abakanie­w­guberni­jenisejskiej­w­latach­1869–1874­

pracowało­ ponad­ 50­ polskich­ zesłańców,­ w­ tym­ mechanicy,­ odlewnicy,­

kowale,­księgowi.­Zesłańcy­pracowali­w­kopalniach­złota­na­stanowiskach­

inżynierów,­kowali,­stolarzy,­księgowych,­lekarzy⁵³.

Przedsiębiorczość­wielu­Polaków,­w­tym­również­zesłańców,­realizowała­

się­na­Syberii­w­branży­handlowej.­Przed­powstaniem­Kolei­Transsyberyjskiej­

(lata­90.­ХIХ­wieku)­nawet­w­miastach­Syberii­nie­było­sklepów­na­euro- pejskim­ poziomie,­ tzn.­ z­ szerokim­ asortymentem­ towarów,­ dobrze­ zaopa- trzonych.­Pod­tym­względem­wyjątkiem­był­Irkuck,­sklepy­w­tym­mieście­

odpowiadały­europejskim­standardom.­Istniała­zatem­na­Syberii­przestrzeń­

dla­rozwoju­przedsiębiorczości­w­dziedzinie­handlu,­a­do­tego­potrzebna­była­

inicjatywa­i­pieniądze.­Polacy­wnieśli­znaczący­wkład­w­rozwój­handlu­na­

Syberii.­Nieprzypadkowo­na­wielu­szyldach­syberyjskich­sklepów,­hoteli­czy­

restauracji­zaczęły­pojawiać­się­nazwa­„Warszawski”,­„Warszawska”.­Karol­

Matuszewski­otworzył­w­Jenisejsku­„Sklep­warszawski”⁵⁴.­Stefan­Maciesza,­

mieszkający­w­Tomsku­w­latach­1868–1889,­otworzył­sklep­spożywczy­i­łaź- nię­publiczną⁵⁵.­Jan­(Iwan)­Płoński­został­kupcem­w­mieście­Iszym­w­guberni­

tobolskiej,­handlował­produktami­tłuszczowymi,­w­roku­1894­i­1899­został­

wybrany­radnym­Iszymskiej­Dumy­Miejskiej,­swoim­spadkobiercom­pozo- stawił­10­tys.­rub.⁵⁶­Stanisław­Szczepanowski,­zesłany­na­Syberię,­mieszkał­

w­Omsku­w­latach­1866–1901⁵⁷,­był­kupcem­2.­gildii,­posiadał­sklep­optycz-

52­L.V.­Riabucho,­Vklad soslannych posle 1863 g. polâkov i ich potomkov v razvitie Urala i Rossii,­[w:]­Istoriâ i kultura polâkov Sibiri,­Krasnoârsk­2006,­s.­42.

53­S.V.­Leončik,­Polâki ûga Ènisejskoj gubernii: istoriâ ssylok i zaseleniâ,­[w:]­Sibir' v is- torii i kul'ture pol'skogo naroda,­Мoskva­2002,­s.­55.

54­А.­Lernika,­V dobryj put', «Polonâ Ènisejska»,­„Rodacy”­2005,­nr­1,­s.­24.

55­B.S.­ Šostakovič,­ Aleksandr — Boleslav Macešča — istorik tomskoj polonii,­ [w:]­ Si- birskaâ poloniâ: prošloe, nastoâščee, buduščee. Materialy meždunarodnoj naučno-praktičeskoj konferencji. Tomsk, 20–23 maja 1999 g.,­Tomsk­1999,­s.­119.

56­I.V.­Menšikov,­I.V. Plonskij — išimskij kupec konca XIX v. (social'no-psichologičeskij portret),­ [w:]­ Sibirsko-pol'skaâ istoriâ i sovremennost': aktualnye voprosy,­ Irkuck­ 2001,­

s.­250–252.

57­S.A.­Mulina,­Učastniki pol'skogo vosstaniâ 1863–1864 gg. v omskoj ssylke,­s.­106.

ny,­a­od­roku­1898­hotel.­Z­dokumentów­archiwalnych­wynika,­że­przyjmo- wano­w­nim­gości­również­w­latach­1915–1916⁵⁸.

Adaptacji­polskich­zesłańców­na­Syberii,­w­tym­ich­działalności­gospo- darczej,­sprzyjało­tworzenie­ziomkostw,­w­skład­których­oprócz­zesłańców­

wchodzili­także­„miejscowi”­Polacy,­mieszkający­tu­już­urzędnicy,­wojskowi,­

zwykli­obywatele⁵⁹.­Niejednokrotnie­pisano­w­literaturze­o­pomocy­udziela- nej­zesłańcom­przez­największego­uralskiego­i­syberyjskiego­przemysłowca­

A.­Koziełła-Poklewskiego­oraz­gubernatora­guberni­tobolskiej­A.­Despota- Zenowicza.­ W­ Tobolsku­ przy­ wsparciu­ A.­ Despota-Zenowicza­ w­ latach­

sześćdziesiątych­ХIХ­wieku­powstawały­warsztaty­szewskie,­stolarskie,­kra- wieckie­ i­ inne,­ kuźnia,­ pralnia,­ stołówka,­ a­ we­ wszystkich­ tych­ zakładach­

zatrudnienie­znaleźli­polscy­zesłańcy,­uczestnicy­powstania­styczniowego⁶⁰.­

Polscy­zesłańcy­prowadzili­działalność­gospodarczą­także­w­innych­regio- nach­ Rosji,­ na­ przykład­ w­ guberni­ wiackiej,­ w­ której­ R.D.­ Szenkarzewski­

został­właścicielem­tartaku,­a­S.O.­Jakubowski­właścicielem­cukierni⁶¹. W­niniejszym­artykule­podane­są­nazwiska­tylko­części­przedsiębiorców­

spośród­zesłańców,­uczestników­powstania­styczniowego.­Można­zakładać,­

że­ było­ ich­ znacznie­ więcej.­ Działalność­ gospodarcza­ zesłańców­ stała­ się­

jedną­z­form­adaptacji­w­nowym­dla­nich­środowisku.­Po­pierwsze,­potrafili­

oni­zapewnić­sobie­byt,­a­po­drugie­—­wnieść­znaczący­wkład­w­zagospoda- rowanie­regionu,­w­stworzenie­tu­przemysłowej­i­handlowej­infrastruktury.­

W­okresie­po­wprowadzeniu­reformy,­a­szczególnie­po­zakończeniu­budowy­

Kolei­Transsyberyjskiej,­tzn.­już­na­początku­­ХХ­wieku­otwierały­się­znacz- nie­ większe­ możliwości­ dla­ różnorodnych­ form­ działalności­ gospodarczej­­

niż­ w­ pierwszej­ połowie­ ХIХ­ wieku.­ Było­ to­ związane­ z­ burżuazyjnym­

rozwojem­Imperium­Rosyjskiego­po­wprowadzeniu­reform­lat­sześćdziesią- tych–siedemdziesiątych­ХIХ­w.,­z­określonymi­zwrotami­w­polityce­samej­

carskiej­administracji.­Można­tu­wskazać­przepisy­z­1866­r.,­przyjęte­w­celu­

poprawy­bytu­zesłańców,­które­zapewniały­im­określone­możliwości­w­sferze­

gospodarczej⁶².

Obiektywnie­sam­skład­polskiej­diaspory­na­Syberii­sprzyjał­jej­aktywnej­

roli­w­najróżniejszych­sferach­—­w­gospodarce,­nauce,­kulturze.­Specyfika­

58­Centralnyj­gosudarsvennyj­archiv­Respubliki­Kazachstan.­F.­342.­Op.­1.­D.­659.­L.­467–

468.59­R.V.­Oplakanskaâ,­Zemlâčestva polâkov v Sibiri kak faktor sochraneniâ nacional'noj identičnosti v usloviâch inoj etnokultornoj sredy (pervaâ polovina XIX v.),­ [w:]­ Sibirskij plavil'nyj kotiol: social'no-demografičeskie processy v Severnoj Azii XVI–načala ХХ veka,­No- vosibirsk­2004,­s.­123–137.

60 S.­Maksimov,­Sibir' i katorga,­č.­3,­s.­87–88.

61 Т.А.­ Dvoreckaâ,­ Učastniki pol'skogo vosstaniâ 1863–1864 gg. v vâtskoj ssylke,­ [w:]­

Pol'skaja ssylka v Rossii XIX–ХХ vekov: regional'nye centry,­Kazań­1998,­s.­58.

62 B.­Pilsudskij,­Polâki v Sibiri,­s.­20–21.

jej­struktury­polegała­na­znaczącej­przewadze­liczebnej­mężczyzn­nad­kobie- tami,­ znacznym­ udziale­ osób­ młodych­ i­ stosunkowo­ wysokim­ poziomie­

wykształcenia­ oraz­ kultury­ w­ porównaniu­ z­ ludnością­ miejscową.­ Polską­

diasporę­ na­ Syberii­ można­ zaliczyć­ do­ mniejszości­ przedsiębiorców,­ która­

aktywnie­ uczestniczyła­ w­ ­ procesach­ modernizacyjnych.­ Nie­ tylko­ Polacy,­

lecz­ także­ Niemcy­ i­ Żydzi­ na­ Syberii­ drugiej­ połowy­ ХIХ–początku­ ХХ­

wieku­byli­„rynkowymi­katalizatorami”,­„czynnikami”­modernizacji­społecz- no-ekonomicznej­i­w­tym­czasie­sami­doświadczali­potężnego­oddziaływania­

społeczeństwa,­które­ich­przyjęło⁶³.

Przekład z języka rosyjskiego Jerzy Rossienik

Предпримимательская­деятельность­участников­Январского­

восстания­и­их­потомков­в­Сибири

Резюме

Проблема­адаптации­в­Сибири­ссыльных­участников­Январского­восстания­в­исто- риографии­разработана­меньше,­чем­прочие­вопросы­истории­польской­ссылки.­В­статье­

делается­ попытка­ показать­ предпринимательскую­ деятельность­ ссыльных­ участников­

восстания.­ Конечно,­ таких­ лиц­ было­ меньшинство­ и­ все­ же­ в­ разных­ отраслях­ про- мышленности­и­в­торговле­в­Сибири­второй­половины­ХIХ–начала­ХХ­в.­было­немало­

примеров­удачной­коммерческой­деятельности­сосланных­участников­Январского­вос- стания.­Для­одних­такой­вариант­стал­возможен­в­результате­женитьбы­на­состоятельных­

сибирячках­ (Н.­ Цявловский,­ И.­ Готовский,­ братья­ Рыбинские­ и­ др.),­ другие­ начинали­

с­работы­продавцами­у­местных­купцов,­постепенно­«пробивая»­себе­дорогу­к­коммер- ческому­ успеху.­ Больше­ всего­ предпринимательская­ деятельность­ поляков­ в­ Сибири­

реализовывалась­ в­ производстве­ спиртных­ напитков,­ пива,­ торговле­ этой­ продукцией­

(И.­Андроновский­и­его­сыновья,­К.­Зеленевский,­И.­Красимович),­в­других­отраслях­

промышленности­(Ян­Печокас,­Н.­Войцеховский).­Н.­Цявловский­стал­одним­из­круп- нейших­ предпринимателей­ в­ угольной­ отрасли.­ Польскую­ диаспору­ в­ Сибири­ можно­

отнести­ к­ предпринимательскому­ меньшинству,­ которая­ способствовала­ модернизаци- онным­процессам­восточной­окраины­России.

63­I.I.­ Krott,­ „Čužaki” v sibirskom sociumie konca XIX–načala ХХ veka: sovremennye podchody izučeniâ social'no-ekonomičeskogo povedeniâ migrantov,­ [w:]­ »Svoi« i »čužie«:

nacional'no-kul'turnyie aspekty sibirskogo predprinimatel'stva (XIX–načalo ХХ veka),­Omsk­

2009,­s.­10.

Economic­activity­of­participants­in­the­January­uprising and­their­descendants­in­Siberia

Summary­

Adaptation­of­Poles­exiled­to­Siberia­after­the­January­Uprising­is­a­topic­to­which­schol- ars­devote­less­attention­than­to­other­topics­in­the­history­of­Polish­exiles.­The­article­is­an­

attempt­ to­ present­ the­ economic­ activity­ of­ the­ exiled­ insurgents.­ Obviously,­ such­ individ- uals­constituted­a­significant­minority,­but­both­in­various­branches­of­industry­and­in­trade­

between­the­second­half­of­the­19th­and­the­early­20th­century­in­Siberia­there­were­quite­a­

lot­of­examples­of­successful­businesses­run­by­exiled­participants­in­the­January­Uprising.­

For­some­economic­activity­became­possible­thanks­to­marriages­to­wealthy­Siberian­women­

(e.g.­N.­Ciawłowski,­I.­Gotowski,­Rybiński­brothers),­others­began­as­vendors­with­the­local­

merchants,­gradually­working­their­way­up­the­success­ladder­in­trade.­Usually,­Poles­engaged­

in­economic­activity­produced­spirits­and­beer,­traded­in­these­products­(I.­Andronowski­and­

his­sons,­K.­Zieleniewski,­I.­Krasimowicz),­or­were­active­in­other­sectors­of­industry­(Jan­

Pieczokas,­N.­Wojciechowski).­N.­Ciawłowski­became­one­of­the­biggest­entrepreneurs­in­the­

coal­industry.­The­Polish­diaspora­in­Siberia­can­be­regarded­as­an­entrepreneurial­minority­

contributing­significantly­to­the­modernisation­processes­of­Russia’s­eastern­frontier.

Translated by Anna Kijak