Elementy racjonalizmu w empiryzmie Johna Locke'a

Sylwia Zawadzka

Elementy racjonalizmu w

empiryzmie Johna Locke’a

Studia Philosophiae Christianae 42/1, 204-222

204 MATERIAŁY [100]

gerichtete inhaltliche Symbol war. Der Name Bildung wurde von Friedrich Nietz­ sche zur Bekämpfung der geistigen Philisterei, der Halbgebildeten in den Eliten der ausgebildeten Menschen benutzt.

„Der ausgebildete Philister” das heißt die neue Menschart als politisch gestal­ tet und mit ihm zugeschriebener Weltanschauung war im XIX Jahrhundert mas­ senhafte Erscheinung. Die Philisterei war das Synonym der passiven, konservati­ ven Stellung, die den aktuellen Sachverhalt akzeptierte. Diese bildete die spezifi­ sche Kultur. Sie war ausschlie_lich auf die öffentliche Meinung gestützt und förderte das originale Schaffen nicht, was zur Stagnation und Hemmung aller Kulturschaffenden Vorhaben führte. Das Effekt war Vernichtung der Individu­ alität zum Besten der namenlosen Masse „der Herde” und geistige Bemüßigkeit, die noch nie war. Die Allgemeinheit der Philisterei war das Zeichen der Zeiten. Indem Friedrich Nietzsche sie kritisierte, erschien er sich als unzeitiger Philosoph „der Unzeitgemässe, der zur Epoche der rapiden Entwicklung der lehre und des totalen Rationalismus nicht passte. Karl Löwith schrieb: durch die vollgebrachte Kritik der (Aus) bildung suchte Nietzsche den Rückweg zur urtümlichen (Aus) bildung, die den wirklichen Bedürfnissen entsprechen würde, das heißt solcher, die den Menschen als Ganzes seiner wirklichen Menschlichkeit formt und bildet.

SYLWIA ZAWADZKA

ELEMENTY RACJONALIZMU W EMPIRYZMIE JOHNA LOCKE’A

1. WSTĘP

Jo h n Locke nazywany jest ojcem nowożytnego empiryzmu. B a­ dając m etodam i empirycznymi ludzki umysł, dał odpowiedź na py­ tanie o źródła i granice ludzkiego poznania. Swoimi poglądam i wy­ w arł on ogrom ny wpływ n a dalsze losy filozofii, w tym szczególnie n a racjonalistyczną filozofię wieku Oświecenia. Fakt ten stał się źródłem pytania, czy w empiryzmie Jo h n a Locke’a istnieją elem en­ ty racjonalistyczne? Powyższe pytanie jest problem em niniejszego artykułu. Problem ten jest obecny w literaturze dotyczącej Johna Locke’a, nie odnaleziono jed nak całościowego ujęcia tego p ro ble­ m u w jednym opracow aniu, stąd też niniejsza p ró ba jego opracow a­

nia. A rtykuł jest jedynie w stępem do dalszych bad ań nad tym p ro ­ blem em . O bszar poszukiwań elem entów racjonalizm u w empiry- zmie Jo h n a L ocke’a ograniczono w niniejszym artykule do dzieła pt. Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego. Powyżej sformułowany problem przedstaw i się w trzech punktach, w każdym z nich opisu­ jąc jed en elem ent racjonalistyczny w empiryzmie J. L ocke’a.

P unkt pierwszy zatytułowany Materiał poznania i mechanizm p o ­

znawczy, ukazuje pierwszy elem ent racjonalizm u, za który uważa

się koncepcję m echanizm u poznawczego. W prow adzenie tego punktu uzasadnia fakt, iż Locke, uznając za źródło poznania ludz­ kiego jedynie doświadczenie, przyjmował, iż ludzki m echanizm p o ­ znawczy jest obecny w umyśle przed doświadczeniem. M echanizm poznawczy jest wspólny wszystkim ludziom, co wskazuje, według L ocke’a, n a jego wrodzony charakter. K oncepcja m echanizm u p o ­ znawczego jako wrodzonego zbliża filozofię Locke’a do stanowiska racjonalizm u genetycznego1.

D rugi punkt niniejszego artykułu, poświęcony jest wyróżnionym przez Locke’a rodzajom poznania, zatytułowany został: Poznanie

doświadczalne i poznanie rozumowe. Locke nie ogranicza poznania

jedynie do doświadczenia. U znaje on również poznanie rozumowe, które wprawdzie nie zaopatruje umysłu w nowe idee proste, to jest ono właściwą przyczyną ludzkiej wiedzy, k tó ra polega na znajom o­ ści relacji między ideam i. Poznanie rozum owe przybiera u Locke’a dwie formy, jest to poznanie bądź intuicyjne, gdzie umysł działa spontanicznie, odkrywając relacje między posiadanym i id e­ ami, bądź jest to poznanie dem onstratyw ne, które jest oparte na rozum owaniu. Przyjęcie poznania rozum owego obok poznania do ­ świadczalnego jest drugim elem entem racjonalistycznym w empiry- zmie Locke’a.

Trzeci, o statn i punkt, zatytułow any Wiedza empiryczna i wiedza

naukow a, jest odpow iedzią n a pytanie, czym jest, w edług

L o ck e’a, w iedza naukow a. Locke używał pojęcia w iedza n a o k re ­ ślenie rezultatów p o zn an ia zmysłowego, chociaż tw ierdził, że w iedza ta k pojm ow ana nie jest w iedzą naukow ą. Locke uznawał, iż n a m iano wiedzy naukow ej zasługuje jedynie w iedza o praw ­ dach ogólnych, pochodząca z p o zn an ia intuicyjnego i dem

206 MATERIAŁY [102]

tywnego, sp ełniająca kry teria naukow ości: konieczności, pew no ­ ści i oczywistości. O drzu cen ie przez L o ck e’a wiedzy o faktach jednostkow ych, pochodzących z dośw iadczenia zmysłowego, jako wiedzy nie spełniającej kryteriów naukow ości i uznanie jak o n a ­ ukowej wiedzy o praw dach ogólnych są właściwe dla stanow iska racjonalistycznego.

2. MATERIAŁ POZNANIA I MECHANIZM POZNAWCZY Locke zakładał, że umysł ludzki jest n a początku swojego istnie­ nia „kartą nie zapisaną żadnymi znakam i, że nie m a on idei”2. Wszystkie idee umysłu są pośrednio, bądź bezpośrednio wynikiem doświadczenia. Locke pisze: „N a początku zmysły wprow adzają do umysłu idee szczegółowe, napełniając p ustą do tąd izbę”. Z araz po tych słowach czytamy: „tym sposobem umysł zostaje zaopatrzony w idee, wyrazy mowy, w m ateriał na którym m oże ćwiczyć swą zdol­ ność rozum ow ania”3. Zauw aża się tu rozróżnienie, jakie czyni Locke, między m ateriałem poznawczym, a m echanizm em obróbki tego m ateriału. M echanizm obróbki m ateriału poznawczego, p o ­ chodzącego z doświadczenia, nie jest traktow any jako nabyty, ale jest traktow any jako obecny w człowieku już w chwili urodzenia. Człowiek potrzebuje m ateriału doświadczalnego po to, by ten spo­ wodował, by wrodzony umysłowi m echanizm poznawczy zaczął działać. Poniżej opisze się, jak Locke rozum iał m ateriał poznania, a jak m echanizm poznawczy, ukazując, że m ateriał poznania tłu ­ maczył w sposób empirystyczny, natom iast m echanizm poznawczy w sposób racjonalistyczny.

2.1. IDEE PROSTE JAKO MATERIAŁ POZNANIA

W edług Jo h n a L ocke’a, pierwotnym m ateriałem poznawczym są zawsze idee, pochodzące z doświadczenia zmysłowego bądź reflek­ syjnego. Locke na pierwszych stronach Rozważań dotyczących rozu­

m u ludzkiego wyjaśnia, co rozum ie przez term in „idea”, pisze on:

„Uważam, że term in ten najlepiej przedstaw ia wszelką rzecz, która jest przedm iotem myśli, używałem go więc, by oznaczyć wszystko to, co rozum iem y przez obraz fantazji, pojęcie, gatunek i wszystko

2 J. Locke, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, t. 1, tłum. z ang. J. Gawecki, Kraków 1955, 119.

to, czym umysł m oże się zajmować, gdy myśli”4. Słowo „idea” w fi­ lozofii Locke’a m a bardzo szerokie znaczenie5. Najogólniej ozna­ cza ono m ateriał poznania, który pochodzi bezpośrednio lub p o ­ średnio z doświadczenia. Zaznaczyć należy, iż idee tak, jak rozum ie je Locke, nie odzwierciedlają rzeczywistości, nie posiadają one więc wartości poznawczej6. W edług Locke’a człowiek nie poznaje rzeczy samych w sobie, tak jak istnieją one poza podm iotem pozna­ jącym, ale poznaje jedynie idee rzeczy. Nie znaczy to jednak, że idee istnieją realnie poza umysłem podm iotu poznającego. Idee nie istnieją w sensie substancjalnym, „są one czymś - jak tłumaczy Z. Ogonowski - co pośredniczy w procesie poznania między pozna­ jącym podm iotem a poznawanym przedm iotem będącym źródłem idei”7. Powyższe rozum ienie słowa „idea” jest źródłem nazwy kie­ runku epistem ologicznego określanego jako idealizm 8.

Id ee pochodzące bezpośred nio z dośw iadczenia zmysłowego oraz refleksyjnego są ideam i prostym i, jasnym i i niepodzielnym i. Jak o takie nie tw orzą żadnego p o rządku, nie m a m iędzy nim i żad­ nej hierarchii, żadnego ładu. Są u k ład an e w umyśle tak, jak d o ­ starcza je dośw iadczenie. Um ysł chwyta idee pro ste zupełnie b ie r­ nie, niezależnie od woli, co znaczy, że umysł nie m oże ich nie przyjąć i nie m oże niczego w nich zmienić. O ne to stanow ią cały możliwy m ateriał ludzkiego poznania, to znaczy, są one pierw o t­ nym m ateriałem , n a którym umysł dokonuje różnych operacji, tw orząc idee złożone. Id ee złożone stają się rów nież m ateriałem p o zn an ia pochodzącym po części z działania um ysłu, po części z doświadczenia.

Locke w Rozważaniach dotyczących rozumu ludzkiego dokonuje dokładnego podziału idei prostych. R ozróżnia cztery rodzaje idei prostych, kierując się w klasyfikacji sposobem , w jaki umysł je zdo­ bywa, a są nimi: idee proste jed n eg o zmysłu, idee proste wielu zmysłów, idee proste refleksyjne oraz idee proste refleksyjno-zmy- słowe. Id ee te składają się na pierw otny m ateriał poznawczy. Pierwsze, czyli idee proste jednego zmysłu, są to idee jakości w tó r­

4 Tamże, 30.

5 Zob. Z. Ogonowski, Locke, Warszawa 1972, 233.

6 Zob. B. Suchodolski, Rozwój nowożytnej filozofii człowieka, Warszawa 1967, 390. 7 Z. Ogonowski, dz. cyt., 236.

8 Zob. T. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1990, 72.

208 MATERIAŁY [104] nych9. Id ee tych jakości, umysł otrzym uje od jednego zmysłu, szczególnie przystosow anego do odbioru danego w rażenia zmysło­ wego. Takimi ideam i są np. barw a o d b ieran a przez zmysł wzroku, dźwięk odbierany prze zmysł słuchu i tak dalej. Jeżeli dany zmysł jest uszkodzony, to id ea tego zmysłu nie m oże znaleźć się w um y­

śle. Innym i słowy, tak a idea nigdy nie zostanie poznana, gdyż nie m a dla niej drogi zastępczej, a jedyną drogą, k tó rą m oże się do niego dostać, to ów zmysł wyspecjalizowany w jej postrzeganiu. Idei prostych jed neg o zmysłu jest bardzo wiele, tak że niem ożli­ wym byłoby ich wszystkich wymienić, również i z tego względu, że nie wszystkie one posiadają swoje nazwy10. D rugi rodzaj idei p ro ­ stych to idee rozm aitych zmysłów, a więc idee jakości pierwotnych. Tu Locke wym ienia takie idee jak: id ea przestrzeni, rozciągłości, kształtu, spoczynku i ruchu. Podm iot poznający zdobywa je za p o ­ średnictw em więcej niż jednego zmysłu, np. przez w zrok i dotyk11. Trzeci rodzaj idei prostych to idee refleksyjne. Locke wym ienia tu dwie główne idee: postrzeżenia i chcenia. Um ysł zdobywa te idee dopiero wtedy, gdy p osiada jakieś idee zmysłowe. D opiero gdy umysł p o siada idee zmysłowe, m oże poprzez obserwacje swoich czynności n a d tymi ideam i zdobywać idee refleksyjne wyżej wy­ m ienione. Pierw szą ideą, któ rą człowiek zdobywa drogą refleksji, jest id ea postrzegania. Id e a p ostrzegania jest najprostszą, zdaniem L ocke’a, id eą refleksyjną. Człowiek tworzy ją przez doświadczenie w ew nętrzne czynności zwanej postrzeganiem lub percepcją. D rugą co do ważności ideą refleksyjną jest dla L ocke’a idea woli. Umysł poznaje tę ideę, gdy podm iot poznający zaczyna czegoś chcieć. Locke pisze: „(...) chcenie albo akt woli jest aktem umysłu, który kieruje swą myśl ku w ykonaniu pew nego działania i przez to reali­ zuje swą m oc w ykonania owego d ziałania”12. Tylko wtedy, gdy ów akt umysłu nazywany chceniem zachodzi, człowiek m oże poprzez poznanie refleksyjne tego aktu zdobyć idee woli. Dwie te idee, p o ­

9 Idee bowiem, jako wrażeniowe obrazy rzeczy, pochodzą według Locke’a, zarówno od obiektywnych cech rzeczy nazywanych jakościami pierwotnymi, jak i subiektywnych cech, czyli od jakości wtórnych. Jakości pierwotne stale przysługują danej rzeczy. Są one postrzegane więcej niż jednym zmysłem. Jakości wtórne podlegają percepcji tylko jednego zmysłu.

10 J. Locke, dz. cyt, t. 1, 145. 11 Tamże, 154.

strzegania i woli, są dla L ocke’a ideam i pierwszymi i najw ażniej­ szymi. W szystkie inne idee refleksyjne pochodzą od tych dwóch. Te dwie idee posiada każdy człowiek, niezależnie od tego jak wyso­ ce rozw inięta jest u niego refleksja. Jeżeli bowiem każda inna idea refleksyjna pochodzi od którejś z tych dwóch, to niemożliwym by- loby nie posiadać idei, od których one pochodzą. N ie m a więc człowieka, któryby nie wiedział, czym jest postrzeżenie oraz wola, choćby w iedza ta była w najprymitywniejszym stadium . O statnim rodzajem idei prostych, wymienionym przez L ocke’a, są idee zdo­ bywane zarów no przez zmysły, jak i refleksję, są to np. idea przy­ krości i przyjemności, zadow olenia i niezadow olenia, ale także idea istnienia i jedności oraz id ea następstw a13. Locke wyróżnia p o n ad to idee proste powstające z b raku jakiejś własności w przed ­ m iocie. Przykładem takiej idei m oże być np. cień, który jest b ra ­ kiem światła. Id ea ta, chodź wywołana przez nieobecność w łasno­ ści, traktow ana jest przez umysł jako realna, istniejąca tak, jak in­ ne id e e 14. W ym ienione powyżej idee proste zam ykają w sobie wszelki m ateriał doświadczenia, co oznacza, że umysł nie może i nie posiada niczego, co by nie pochodziło od tych idei. Nie ozna­ cza to jednak, że ludzkie poznanie ogranicza się do inform acji o ideach prostych. D zięki pracy umysłu człowiek zdobywa dalsze idee, nazywane przez L ocke’a ideam i złożonymi.

2.2. MECHANIZM TWORZENIA IDEI ZŁOŻONYCH

Umysł, który posiada idee proste pochodzące z doświadczenia zmysłowego, m oże dokonywać na nich różnych operacji, tworząc tym samym idee złożone. „Gdy umysł zostanie zaopatrzony w idee p roste - pisze Locke - to m a m ożność pow tarzać, porównywać i łą­ czyć je n a nieskończenie niem al rozm aite sposoby, tworząc tak do woli nowe, złożone id ee ”15. Przy czym umysł, tworząc idee złożone, nie wykracza poza treści zaw arte w ideach prostych. W czasie tw o­ rzenia idei złożonych ujaw nia się zatem czynna rola umysłu, p o le­ gająca n a aktywnej m anipulacji ideam i prostym i16. Zaznaczyć nale­ ży, że w edług L ocke’a, czynna rola umysłu nie polega n a stw arza­

13 Tamże, 154-155. 14 Tamże, 161-164. 15 Tamże, 142.

2 1 0 MATERIAŁY [106] niu idei nowych, to znaczy umysł ludzki nie m oże tworzyć takiej idei złożonej, jakiej poszczególne elem enty nie były ideam i prosty­ mi, zdobytymi przez doświadczenie zmysłowe lub refleksyjne. D o ­ konywanie różnych czynności n a ideach prostych jest możliwe dzięki specjalnej budowie umysłu ludzkiego. Umysł ludzki od chwili narodzin jest zaopatrzony, w edług L ocke’a, w m echanizm y umożliwiające dokonywanie różnego rodzaju operacji na ideach prostych. Um ysł m a „przyrodzoną zdolność - pisze Locke - by d o ­ strzegać logiczny związek, albo jego b rak między ideam i i układać je popraw nie”17. M echanizm obróbki w rażeń zmysłowych jest więc wpisany w umysł ludzki i dzięki zdobytym ideom prostym uaktyw­ nia się tak, że sam stać się m oże przedm iotem doświadczenia w e­ w nętrznego. W tedy to umysł zdobywa idee proste własnych zdol­ ności poznawczych, któ re to idee, p oprzez te zdolności, stają się sa­ me m ateriałem poznawczym i m ogą być używane do tw orzenia n o ­ wych idei złożonych. Praw dą jest więc, że w edług L ocke’a wszyst­ kie idee i pojęcia znajdujące się w umyśle ludzkim pow stają tylko i wyłącznie n a drodze dośw iadczenia zew nętrznego czy też w e­ w nętrznego. Locke przyjm uje natom iast w rodzoność samych dys­ pozycji do określonego typu poznania. Podobnie, jak zmysł wzroku posiada w rodzoną zdolność o dbierania barw, zmysł słuchu odbie­ rania dźwięków, tak samo umysł ludzki posiada w rodzoną zdolność dokonywania określonych operacji n a ideach. Dyspozycje te są w spólne wszystkim ludziom. Innym i słowy nie są one nabyte na drodze doświadczenia zmysłowego bądź refleksyjnego, lecz z n a tu ­ ry umysłowi właściwe18.

Locke wyróżnia trzy rodzaje czynności nad ideam i prostym i, k tó ­ re nazywa się tu m echanizm em obróbki m ateriału doświadczalne­ go. Pierwszą w yróżnioną przez niego w rodzoną zdolnością umysłu jest zdolność łączenia idei prostych w jed n ą złożoną. Dzięki tej zdolności powstają wszystkie idee złożone. D rugą zdolnością jest zestawianie obok siebie dwóch idei prostych lub złożonych tak, aby były one jednocześnie widoczne, w ten sposób dochodzi się do zło­ żonej idei stosunków. Trzecią zdolnością jest zdolność oddzielania lub odrywania jednych idei od innych idei. Locke nazywa tę czyn­ ność abstrahow aniem . N a tej drodze tw orzą się idee ogólne, k tó ­

17 J. Locke, dz. cyt., t. 2, 417.

rym odpow iadają nazwy ogólne19. Dzięki zdolności abstrahow ania „idee, jakie dają rzeczy poszczególne - pisze Locke - stają się p o ­ wszechnymi przedstaw icielam i wszystkich rzeczy tego samego ro­ dzaju, a ich nazwy stają się nazwami ogólnymi, które dają się stoso­ wać do wszelkich rzeczy, jakie odpow iadają tym ideom oderw a­ nym ”20. Gdyby nie ta zdolność, każda rzecz m usiałaby posiadać osobną nazwę, tak że ilość nazw rzeczy byłaby niezliczona. A b stra­ howanie, tak jak określa je Locke w Rozważaniach dotyczących ro­

zum u ludzkiego, polega n a rozważaniu idei, „tak jak się zjawiają

w świadomości, w oderw aniu od wszelkich innych bytów i od oko­ liczności rzeczywistego istnienia, takich jak czas, miejsce, czy też ja ­ kieś inne idee im towarzyszące”21.

W ymienione powyżej trzy zdolności umysłu ludzkiego, jak już było powiedziane są wrodzonymi zdolnościam i poznawania. Bez tych zdolności człowiek nie mógłby zdobywać wiedzy22. Locke pi­ sze: „Ci, którzy nie potrafią odróżniać porównywać abstrahować, b ęd ą jedynie zaledwie zdolni pojmować mowę i posługiwać się n ią ”23. Ludzka wiedza bowiem nie polega n a znajom ości idei p ro ­ stych, ale n a znajom ości idei złożonych. Te przyrodzone zdolności poprzez ćwiczenia m ogą się doskonalić. „N atura daje nam dopiero zaczątek tej rozum ności, abyśmy stali się, jeśli chcemy, istotam i ro- zum nym i”24. Zarów no dla Locke’a, jak i wszystkich nowożytnych racjonalistów jed no było pewne: wszyscy ludzie są tacy sami pod tym względem, że posiadają rozum 25. „Rozum - pisze Locke - wy­ wyższa człowieka ponad pozostałe istoty czujące i daje m u nad nimi przewagę i panow anie”26. W drugim tom ie dzieła Rozważań doty­

czących rozumu ludzkiego po nad to czytamy: „Rozum jest n atu ral­

nym objawieniem , przez które odwieczny ojciec światła i źródło

19 J. Locke, dz. cyt., t. 1, 209. 20 Tamże, 202. 21 Tamże. 22 Tamże, 205. 23 Tamże, 204. 24 Tamże, t. 2, 512.

25 Locke, pisząc o rozumie ludzkim, nie zawsze odróżnia go w sposób wyraźny od umysłu. Wydaje się jednak, że pojęcie „umysłu” częściej używane jest w znaczeniu „zbiornika” dla idei, które człowiek zdobywa bezpośrednio lub pośrednio z doświad­ czenia, pojęcie „rozumu” zaś używane jest w znaczeniu narzędzia służącego do obróbki tych idei.

2 1 2 MATERIAŁY [108]

wszelkiego poznania przekazuje ludzkiem u rodzajowi tę część prawdy, jak ą położył w zasięgu naturalnych ludzkich zdolności p o ­ znawczych”27. Różnice między ludźmi biorą się stąd, że jedni dzięki swojej pracy p otrafią korzystać z otrzym anego od Boga daru i robią to lepiej niż inni. Pom im o wnikliwej krytyki natywizmu, jak ą John Locke przeprow adził n a kartach Rozważań dotyczących rozumu

ludzkiego, nie udało m u się odejść dużo dalej od natywistycznych

poglądów K artezjusza28. Z a Kartezjuszem przyznał, iż m echanizm poznawczy umysłu jest wrodzony i bez względu n a treści, jakim i za­ pisze go doświadczenie, ten działa tak sam o u wszystkich ludzi bez względu na czas i miejsce ich życia. Jak zauważył B. Russell, John Locke nie zdołał zakwestionować tego, iż umysł m a pewne w rodzo­ ne dyspozycje, i naw et nie próbow ał tego czynić29. Podobieństwo między koncepcją m echanizm u poznawczego, tak jak rozum iał go Jo h n Locke i tak jak Kartezjusz, w szczególności widoczne jest, gdy uwagę zwróci się na deklaracje składane przez K artezjusza w p o le­ mice z Regiusem . K artezjusz pisze: „Nigdy bowiem nie pisałem , ani nie sądziłem, że umysł potrzebuje idei wrodzonych, które byłyby czymś różnym od jego zdolności m yślenia”30. Fakt, iż Jo h n Locke uznał koncepcję m echanizm u poznawczego jako w rodzonego um y­ słowi ludzkiem u, uważa się tu za elem ent racjonalizm u w jego em- piryzmie.

3. POZNANIE DOŚWIADCZALNE I POZNANIE ROZUMOWE Jo h n Locke w Rozważaniach dotyczących rozumu ludzkiego wy­ różnił dwa rodzaje poznania. Pierwszym z nich było doświadczenie. Dośw iadczenie jed n ak pojm ow ał inaczej niż jego poprzednicy. J a ­ ko pierwszy rozszerzył on zakres pojęcia doświadczenia n a to, które daje inform acje o świecie zewnętrznym, ale również takie, jakie in­ form uje o stanach psychicznych podm iotu poznającego. D ośw iad­ czenie tak rozum iane jest procesem zupełnie biernym , dostarczają­ cym jedynie m ateriału do poznania właściwego. Poznanie właściwe odbywa się bowiem w umyśle podm iotu poznającego i jest po zna­

27 Tamże, t. 2, 459.

28 Zob. Z. Ogonowski, dz. cyt., 228.

29 B. Russell, Mądrość zachodu, tłum. z ang. W. Jagórzyński, M. Wichrowski, Warsza­ wa 1995, 215.

30 Descartes, Listy do Regiusa, Uwagi o pewnym pisemku, tłum. z łac. J. Kopania, Warszawa 1996, 85.

niem rozumowym. Umysł, który posiada m ateriał poznawczy b ęd ą­ cy wynikiem doświadczenia, dokonuje n a nim różnych operacji, opisanych w rozdziale poprzednim . O peracje te sprow adzają się bądź do spontanicznego zauważenia związku między ideam i p o ­ chodzącymi z doświadczenia, wtedy dochodzi do poznania intuicyj­ nego, bądź sprow adzają się do poznania dem onstratyw nego, które nie dokonuje się spontanicznie. Zarów no poznanie intuicyjne, jak i poznanie dem onstratyw ne są poznaniem rozumowym, gdyż doko­ nują się w umyśle podm iotu poznającego, gdzie przedm iotem p o ­ znania jest m ateriał pochodzący z doświadczenia. U znanie obok doświadczenia poznania rozum owego jest typowe dla racjonalizm u wersji um iarkowanej.

3.1. DOŚWIADCZENIE I DWA JEGO ŹRÓDŁA

Jo h n Locke w Rozważaniach dotyczących rozumu ludzkiego term i­ nu „doświadczenie” używa w znaczeniu potocznym i oznacza nim bezpośredni, spontaniczny, kontakt podm iotu poznającego z jakimś przedm iotem , zmysłowym lub niezmysłowym, wynikiem którego jest znajom ość tego przedm iotu. Tak rozum iane doświadczenie w fi­ lozofii Locke’a jest źródłem bądź idei będących wrażeniowym odbi­ ciem świata zewnętrznego wobec podm iotu poznającego, doświad­ czenie takie określa jako doświadczenie zmysłowe, bądź jest źró­ dłem idei będących odbiciem przeżyć psychicznych podm iotu po­ znającego, doświadczenie takie określa jako doświadczenie reflek­ syjne. Umysł zatem zaopatrywany jest w m ateriał poznania za spra­ w ą doświadczenia, m ającego dwa źródła, zewnętrzne i wewnętrzne. Locke, wyróżniając dwa źródła doświadczenia, pierwsze z nich ze­ w nętrzne, czyli doświadczenie zmysłowe, określa jako pierwotne, drugie w ew nętrzne, czyli doświadczenie refleksyjne, określa jako w tórne. Rozróżnienie tych dwóch rodzajów doświadczenia miało bardzo doniosłe znaczenie w empiryzmie Locke’a31.

D ośw iadczenie zmysłowe, jak już było w spom niane, zaopatruje umysł we w rażenia o świecie zewnętrznym w obec podm iotu p o ­ znającego. Dośw iadczenie to polega na odebraniu przez zmysły, bądź to zmysł wzroku, bądź słuchu, bądź każdy inny zmysł, wyraź­ nych w rażeń pochodzących od przedm iotów , z którym i ów zmysł

2 1 4 MATERIAŁY [110]

się zetknął. Locke pisze: „W tej dziedzinie umysł zachowuje się tylko biernie: czy chce czy nie chce, otrzym uje te początki, te - że­ by się tak wyrazić - m ateriały poznania; i sprzeciwić się tem u nie jest w jego mocy, poniew aż liczne przedm ioty zmysłowe narzucają nam swe swoiste idee, niezależnie od naszej w oli”32. W jaki jednak sposób ciała m ogą wytwarzać u ludzi swoje idee? Locke tłum aczy możliwość przeniknięcia zew nętrznych przedm iotów do w nętrza zmysłów, a potem ze zmysłów do sam ego umysłu czysto m echani- stycznie. Locke uważa, że działania ciał nie m ożna inaczej rozu­ m ieć jak tylko w te n sposób, iż ciała działają przez m echaniczne impulsy, czy też mówiąc inaczej, przez uderzenia. Locke twierdzi, że ud erzen ia te, są dokonywane poprzez pośrednictw o nied ostrze­ galnych ciałek wysyłanych od rzeczy postrzeganych do organów postrzegających. C iałka te są m niejsze od najm niejszych znanych nam cząstek, a więc od cząstek wody i pow ietrza. Cząstki te p o ­ średnicząc między ciałam i i zmysłami, poruszają się w rozm aity sposób i każda w różnym stopniu. K ażda z nich posiada, według L ocke’a, swój własny kształt i różną wielkość. Przekaźniki te tak sam o działają w przypadku ciał złożonych i nie złożonych, przek a­ zując do umysłu ich idee jak o idee proste i jednolite. Znaczy to, że jeżeli człowiek doznaje jednocześnie barw ę i tw ardość jed neg o cia­ ła, to idea tego ciała będzie tak sam o w umyśle prosta, jak w przy­ padku ciała oddziałującego tylko n a jed e n zmysł, n a przykład tylko na wzrok.

D ośw iadczenie refleksyjne jest źródłem idei, których człowiek nie jest w stanie poznać n a podstaw ie rzeczy zewnętrznych. Tymi ideam i są np.: idea w ątpienia, id ea postrzegania, id ea chcenia. O becność tych idei w umyśle jest tłum aczona przez L ocke’a d ru ­ gim rodzajem doświadczenia, które nazywa refleksją. Idee pocho ­ dzące z refleksji nie są dla L ocke’a mniej wyraźne od idei poch o­ dzących z dośw iadczenia zmysłowego, dlatego pisze on, iż owo d o ­ świadczenie w ew nętrzne m ogłoby być z pow odzeniem określane jako zmysł wewnętrzny. Je d n ak sam nie określa jeszcze refleksji m ianem zmysłu, gdyż jak pisze, „nie m a do czynienia z rzeczami zew nętrznym i”, a jedynie um ożliwia to, że „umysł dostrzega swe czynności i ich c h a ra k te r”33. Dziś takie rozum ienie refleksji nazy­

32 J. Locke, dz. cyt., t. 1, 140. 33 Tamże, 121.

w ane jest introspekcją, czyli zdolnością do obserwacji swoich w ła­ snych doznań i przeżyć.

O ba źródła poznania ludzkiego, zmysłowe i refleksyjne, były dla L ocke’a równie ważne w zdobywaniu m ateriału poznania. Przy czym doświadczenie zmysłowe, jak już było w spom niane, jest p ier­ w otne wobec doświadczenia refleksyjnego. Jest pierw otne w tym znaczeniu, iż aby zdobyć idee refleksyjne, najpierw należy zdobyć idee zmysłowe. Inaczej mówiąc, człowiek nie mógłby zdobywać idei refleksyjnych, takich jak postrzeżenie, gdyby wpierw nie otrzymał idei pochodzących z doświadczenia zmysłowego. Percepcja zmysło­ w a jest u Locke’a ściśle pow iązana z percepcją umysłu, któ ra pow o­ duje „zauw ażenie” treści poznania. Gdyby do owego „zauw ażenia” nie dochodziło, umysł nie mógłby dochodzić drogą refleksji do idei prostych refleksyjnych. Idee przechow ują się w naszym umyśle nie w zmysłach. Zmysły są jakby drzwiami, przez które m ogą się prze­ dostać w rażenia rzeczy zewnętrznych wobec umysłu. Idee, które człowiek zdobywa poprzez zmysły, są niejako potem „oglądane” przez umysł34. Doświadczenie w ew nętrzne, czyli refleksja, jest w tym znaczeniu niezbędnym uzupełnieniem doświadczenia ze­ w nętrznego35. Jak zauważył Z. Kuderowicz, relacja pom iędzy do ­ świadczeniem zewnętrznym i wewnętrznym nie jest w pism ach Loc- k e ’a wyjaśniona w sposób dostateczny. Z tego też pow odu istnieją różne interpretacje jego myśli, od sensualistycznych po in te rp re ta ­ cje przyznające prym at doświadczeniu w ew nętrznem u36. W edług S. Kam ińskiego to właśnie dzięki koncepcji doświadczenia w e­ w nętrznego Locke’a zaczęła rozwijać się introspekcyjna psycholo­ gia asocjacyjna37. Nie znaczy to jednak, że refleksja, według Johna L ocke’a, za każdym razem daje umysłowi idee, które nie mogłyby być uchwycone przez poznanie zmysłowe. Istnieją takie idee, jakie pochodzą z doświadczenia zew nętrznego, jak i wew nętrznego, o czym była już mowa.

Błędnie twierdzi się, iż doświadczenie, tak jak rozum iał je Locke, jest jedynym źródłem ludzkiej wiedzy. Doświadczenie jest źródłem m ateriału poznania, który nie jest tożsam y z wiedzą ani

34 Tamże, 137.

35 Por. Z. Ogonowski, dz. cyt., 235. 36 Z. Kuderowicz, dz. cyt., 315.

2 1 6 MATERIAŁY [112]

w znaczeniu potocznym , ani naukowym. Praw dą jest natom iast, że, według Locke’a, nie m a wiedzy bez doświadczenia38. W iedza je d ­ nak nie ogranicza się do rezultatów poznania doświadczalnego. Umysł przez doświadczenie zmysłowe i refleksyjne nie m oże p o ­ znać relacji między ideam i. Te umysł poznaje jedynie n a drodze p o ­ znania, które sprow adza się do poznania intuicyjnego i dem onstra- tywnego.

3.2. POZNANIE INTUICYJNE I DEMONSTRATYWNE

Locke wyróżnia dwa rodzaje poznania umysłowego, są nimi: p o ­ znanie intuicyjne i poznanie dem onstratyw ne. Przez poznanie in tu ­ icyjne oraz dem onstratyw ne człowiek poznaje relacje między id e­ ami prostym i pochodzącym i z doświadczenia zmysłowego i reflek­ syjnego, oraz między ideam i złożonymi utworzonym i przez umysł z idei prostych.

Poznanie intuicyjne jest samoistnym narzuceniem się umysłowi zajętem u porównywaniem dwu idei, ich zgodności lub niezgodno­ ści, „tu bowiem umysł - pisze Locke - nie zadaje sobie wcale trudu dow odzenia i badania, lecz postrzega praw dę, tak jak oko postrze­ ga światło, przez to samo, że zwraca się ku n iem u ”39. N a tej zasa­ dzie, człowiek intuicyjnie, bez dowodzenia, rozróżnia np. kolory. Kiedy postrzegam y kolor biały, wiemy bez rozum owania, że nie jest on czarny, kiedy natom iast postrzegam y trójkąt wiemy, że nie jest on kw adratem . Podobnie, tak samo intuicyjnie człowiek wie, że 2 jest m niejsze od 3, a 3 większe od 2. Są to prawdy, które umysł p o ­

strzega od razu, dzięki intuicji. Ten rodzaj poznania Locke uważa za najbardziej jasny i najbardziej oczywisty ze wszystkich.

Poznanie dem onstratyw ne jest dostrzeżeniem zgodności lub nie­ zgodności dwu idei, ale nie bezpośrednio tylko za pośrednictw em innych idei (jednej lub więcej). Poznanie to jest więc wynikiem przeprow adzonego rozum ow ania n a danym m ateriale empirycz­ nym. W przypadku poznania intuicyjnego umysł potrafił dostrzec od razu, bez rozum ow ania zgodność lub niezgodność dwu idei, gdyż zestawienie ich jasno i wyraźnie wskazywało na ich stosunek. W przypadku poznania dem onstratyw nego, zgodność ta nie jest od

38 Zob. Filozofia i Nauka, zarys encyklopedyczny, red. Z. Cackowski, Wrocław-War- szawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1987, 107.

razu widoczna, gdy tylko zestawi się idee obok siebie. Poznanie de- m onstratyw ne nie jest więc tak samo oczywiste i jasne jak poznanie intuicyjne. Podczas poznania intuicyjnego nie w ystępują żadne w ąt­ pliwości co do związku, jaki zachodzi między ideam i. Wątpliwości te obecne są przy poznaniu demonstratywnym , stąd też potrzeba p ośrednika w postaci innych idei, które pom ogą umysłowi ową zgodność dostrzec. Poszukiwanie stosunku zgodności lub niezgod­ ności dwu idei za pom ocą innych idei Locke nazywa dowodem. Idee pośredniczące natom iast nazywają się elem entam i dow odu40. Sam dowód Locke określa jako jasne i wyraźne ujrzenie zgodności między ideam i, za pom ocą idei pośredniczących. „Dowód pokazu­ je, czyli dem onstruje umysłowi, że jest tak a tak i sprawia, że umysł to p oznaje”41. Poznanie dem onstratyw ne nie dokonuje się sponta­ nicznie, ale wymaga wiele pilności i wytrwałości, by na jego pod sta­ wie osiągnąć pew ną wiedzę. „Krok po kroku, stopień po stopniu musimy się posuwać, nim w ten sposób umysł osiągnie pew ność”42. Pewność wiedzy osiągniętej n a podstaw ie poznania demonstratyw- nego jest zagw arantow ana przez to, że w każdym kroku, jaki umysł czyni w poznaniu dowodowym, jest poznanie intuicyjne. Każdy więc krok dowodu m a pewność i oczywistość intuicyjną. Aby do­ wód był poprawny, umysł musi zachować w pam ięci pewność każ­ dego etapu dowodu i żadnego z tych etapów nie opuścić. „Przy dłu­ gich dedukcjach - pisze Locke - i przy wielu członach dowodu, p a­ m ięć nie zawsze łatwo i w iernie zachowuje wszystkie jego elem en­ ty”43, dlatego poznanie dem onstratyw ne m oże wprowadzać w błąd, jeśli nie było przeprow adzone popraw nie. K oncepcja poznania in­ tuicyjnego i dem onstratyw nego Locke’a jest pow tórzeniem Karte- zjańskiej koncepcji intuicji i dedukcji. Podobnie bowiem Kartezjusz wyróżnił dwie drogi poznania rozum owego, które jako jedyne p ro ­ w adzą do wiedzy pewnej, a były nimi intuicja jako „łatwe i wyraźne pojęcie umysłu czystego i uważnego, że o tym, co poznajemy, zgoła już wątpić nie m ożem y”44, oraz poznanie odbywające się za pom ocą

40 Tamże, 204.

41 Tamże, 205. „Zdolność szybkiego znajdowania takich idei pośredniczących (które mają wykrywać zgodność i niezgodność jakiś idei) i trafne ich stosowanie jest, jak są­ dzę, tym, co nazywamy bystrością umysłu”.

42 Tamże. 43 Tamże, 207.

2 1 8 MATERIAŁY [114]

dedukcji, której poszczególne człony są poznaniem intuicyjnym45. Poznanie intuicyjne zarów no dla L ocke’a, jak i dla K artezjusza było poznaniem , którego wynikiem jest zawsze wiedza pewna. Ponadto uważali oni, że wiedzę pew ną zdobyć m ożna jedynie n a drodze p o ­ znania intuicyjnego. Poznanie dedukcyjne jest bowiem niczym in­ nym jak wieloetapowym poznaniem intuicyjnym. Poznanie intuicyj­ ne, jak i dem onstratyw ne prowadzą, w edług L ocke’a, do wiedzy pewnej, gdyż w obu rodzajach poznania dochodzi się do postrzeże­ nia zgodności lub niezgodności idei. Locke pisze: „Gdziekolwiek postrzegam y zgodność lub niezgodność jakichkolw iek naszych idei, tam m am y wiedzę pewną, a kiedykolwiek jesteśm y pewni, że idee te są zgodne z realnością rzeczy, m am y wiedzę pew ną i realn ą”46. U znanie poznania rozum owego jako poznania prow adzącego do wiedzy pewnej i realnej uważa się tu za elem ent racjonalizm u w empiryzmie Locke’a.

4. WIEDZA EMPIRYCZNA I WIEDZA NAUKOWA

Cała ludzka wiedza, zarów no prawdziwa, jak i fałszywa, według Jo h n a L ocke’a, jest wynikiem wglądu umysłu w idee, które zdobył przez doświadczenie zmysłowe lub refleksyjne i dostrzeżenia zgod­ ności lub niezgodności tych idei ze sobą. Locke, wyróżniając opisa­ ne powyżej trzy rodzaje poznania: doświadczalne, intuicyjne i de- m onstratywne, wyróżnił na tej podstaw ie trzy rodzaje wiedzy: w ie­ dzę empiryczną, wiedzę intuicyjną i wiedzę dem onstratywną. Trzy te rodzaje wiedzy różnią się między sobą stopniem oczywistości, pewności i konieczności ich twierdzeń. Oczywistość, pewność i ko­ nieczność były traktow ane przez Locke’a jako w arunki naukowości. D latego m ożna go uznać za kontynuatora tradycji Platońsko-So- kratejskiej, jak to czyni B. Russell47. W iedza, któ ra nie spełnia tych warunków, nie jest wiedzą naukową. W arunki te, według Locke’a, spełnia tylko w iedza dotycząca praw d ogólnych. Tę wiedzę zdobyć m ożna jedynie n a drodze poznania umysłowego, a więc n a drodze poznania intuicyjnego i dem onstratywnego. Z tego też powodu tyl­ ko tę wiedzę Jo h n Locke nazywa wiedzą naukową. W iedza em pi­

45 Na ten temat zob. E. Morawiec, Przedmiot i metoda w filozofii Kartezjusza, Warsza­ wa 1970; I. Kopania, Funkcje poznawcze Descartesa teorii idei, Białystok 1988.

46 J. Locke, dz. cyt., t. 2, 267. 47 B. Russell, dz. cyt., 216.

ryczna, pochodząca z doświadczenia zmysłowego, w edług L ocke’a, nie spełnia wymienionych wyżej w arunków naukowości, nie m ożna więc mówić o niej, iż jest wiedzą naukową. W ładysław Tatarkiewicz z tego powodu empiryzm Jo h n a Locke’a nazywa empiryzm em p o ­ łowicznym48.

W iedza em piryczna dotyczy, w edług L ocke’a, własności rzeczy zmysłowych. Jed yną m eto d ą p o zn an ia tych własności jest d o ­ świadczenie zmysłowe. Pewność, oczywistość i konieczność sądów opartych n a m etodzie dośw iadczalnej, ogranicza się jedynie do aktualnego dośw iadczenia własności rzeczy i nie wykracza poza nie. D ośw iadczenie zmysłowe inform uje bowiem , iż własności rzeczy są zm ienne, dlatego w iedza zdobyta przez to dośw iadcze­ nie nie jest w iedzą pew ną, ale jest w iedzą, k tó rą Locke określa ja ­ ko pogląd czy m niem anie i odm aw ia jej m iana nauki. Fakt te n jest wyraźnym odsunięciem się od em piryzm u. Lock bow iem zap rze­ czył, iż n a drodze pozn an ia dośw iadczalnego człowiek zdobywa w iedzę pewną. W edług L ocke’a istnieją tylko dwa stopnie pew no­ ści wiedzy: intuicyjna, k tó rą osiąga się n a drodze p o znania in tu ­ icyjnego, i dem onstratyw na zdobyw ana n a drodze p o zn ania de- m onstratyw nego. O wiedzy em pirycznej Locke pisze natom iast, „że jest to inn a percepcja umysłu, k tó ra dotyczy poszczególnych bytów skończonych poza nam i, wychodzi o na poza gołe praw do ­ podobieństw o, ale nie osiąga w zupełności żadnego ze w skaza­ nych wyżej stopni pewności, niem niej bywa rów nież nazyw ana w iedzą”49. D alej Locke pisze: „Poniew aż poznanie zmysłowe nie sięga dalej niż istnienie rzeczy, k tó re są ak tualnie dane naszym zmysłom, więc jest ono bardziej jeszcze ograniczone niż każdy z po p rzed nio wym ienionych gatunków p o zn a n ia ”50. R easum ując, pew ność wiedzy em pirycznej jest ograniczona do aktualnych in­ form acji o w łasnościach rzeczy i poza te n zakres nie wykracza. N ie m ożna bow iem w sposób całkowicie pewny stw ierdzić n a p o d ­ stawie dośw iadczenia zmysłowego, iż np. ogień zawsze po ze­ tknięciu z ołowiem w prow adzać go będzie w stan ciekły. W edług L o cke’a jest b ard zo p raw dopodobne, że tak się stanie i chociaż p raw dopodobieństw o to jest b ard zo bliskie pewności, jed n a k jej

48 W. Tatarkiewicz, dz. cyt., 101. 49 J. Locke, dz. cyt., t. 2, 212. 50 Tamże, 216.

2 2 0 MATERIAŁY [116] nie osiąga51. W iedza em piryczna p o n ad to , w edług L ocke’a, nie m oże być trak tow an a jak o konieczna, gdyż nie daje się uogólnić. N ajcenniejszym i praw dam i w nauce są te, k tó re m ożna uogólniać, bo tylko takie posuw ają wiedzę do przodu. D ają one możliwość przewidywania, gdyż m ożna z nich dedukow ać. Przew idyw anie na gruncie wiedzy empirycznej jest niem ożliwe, gdyż w iedza tak a jest tylko nagrom adzeniem pojedynczych faktów. W iedzą prawdziwie naukow ą dla L ocke’a jest w iedza ogólna, abstrakcyjna, m ate m a ­ tyczna, gdyż w niej dochodzi się do sądów zarów no prawdziwych, jak i powszechnych. Zaznaczyć należy, iż w iedza em piryczna, o ile nie jest w iedzą pew ną, jest za to, w edług Jo h n a L ocke’a, wiedzą najbardziej dla człow ieka pożyteczną52.

Locke twierdził, iż naukow ą wiedzą jest tylko ta, która dotyczy praw d ogólnych. W iedzę o praw dach ogólnych umysł ludzki zdoby­ wa jedynie n a drodze poznania rozum owego, nie zdobywa jej n a to ­ m iast n a drodze poznania doświadczalnego. Poznanie doświadczal­ ne dostarcza jedynie m ateriału, który wykorzystywany jest do p o ­ znania rozum owego. W iedza, k tó ra dotyczy praw d ogólnych, uzy­ skana przez poznanie rozum owe, spełnia, według L ocke’a, wszyst­ kie trzy w arunki naukowości: pewność, oczywistość i konieczność. W iedza naukowa, rozum iana jako wiedza o praw dach ogólnych, sprow adza się, według Locke’a, głównie do wiedzy m atem atycznej, do której stosuje się m etody dowodzenia, chodź nie ogranicza się ona jedynie do nauk m atematycznych. D ow odzenie jest m etodą polegającą n a odszukiwaniu zależności między ideam i oderw any­ mi, które są esencjam i zarów no nom inalnym i, jak i realnymi, d late­ go pewność o p arta n a dowodzeniu m oże być obecna również w in ­ nych dziedzinach wiedzy, m ianowicie wszędzie tam , gdzie m a się do czynienia z odkrywaniem praw d ogólnych. W iedza naukow a do ­ tyczy również praw d m oralnych, które są praw dam i ogólnymi. N a drodze dow odzenia umysł odkrywa bowiem prawdy m oralne, które są pewne, oczywiste i konieczne zawsze, a nie tylko w m om encie przeprow adzania dowodu. Pogląd L ocke’a n a kwestię wiedzy n a ­ ukowej przypom ina m atem atyczną koncepcję wiedzy naukowej Kartezjusza, gdzie jedyną m eto d ą poznania świata empirycznego jest m eto d a m atem atyczna. Jedynie wiedza będąca wynikiem p o ­

51 Tamże, 401. 52 Tamże, 378, 379.

znania dedukcyjnego zarów no u K artezjusza, jak i u Locke’a jest w iedzą naukową, natom iast w iedza będąca wynikiem doświadcze­ nia zmysłowego wiedzą naukow ą nie jest, gdyż nie posiada należy­ tej wiarygodności. Jak twierdzi S. Kamiński, Jo h n Locke pom im o, że uznał, iż nau ka posiada genezę doświadczalną, nie różnił się od K artezjusza i innych ówczesnych racjonalistów, gdyż podobnie jak oni twierdził, że nauka jest wartościowa jedynie wtedy, gdy zawiera prawdy konieczne, rozum owo uzasadnione53. K oncepcja wiedzy n a­ ukowej L ocke’a jest uznana w niniejszym artykule za elem ent ra ­ cjonalizm u w empiryzmie L ocke’a.

5. PODSUMOWANIE

W niniejszym artykule wyróżniono trzy elem enty w empiryzmie Jo h n a Locke’a, które uznano za racjonalistyczne. Pierwszym ele­ m entem jest pogląd Locke’a n a tem at ludzkiego m echanizm u p o ­ znawczego. W Rozważaniach dotyczących rozumu ludzkiego Locke stwierdza, że m echanizm poznawczy człowieka jest wrodzony, nie zaś nabyty n a drodze doświadczenia. Pogląd, że ludzki m echanizm poznawczy jest człowiekowi wrodzony, jest typowy dla stanowiska racjonalizm u, między innymi jest obecny w racjonalizm ie Kartezju- sza. D rugim elem entem racjonalizm u jest uznanie przez Loc- k e ’a dwóch rodzajów poznania: poznania rozum owego i poznania doświadczalnego. W edług niego człowiek m oże zdobywać idee na tem at świata otaczającego go oraz idee o własnych przeżyciach i stanach psychicznych jedynie n a drodze doświadczenia zmysłowe­ go i refleksyjnego, natom iast n a tej drodze człowiek nie m oże zdo­ bywać wiedzy n a tem at koniecznych stosunków między ideami. W iedzę tę człowiek zdobywa jedynie n a drodze poznania rozum o­ wego. Trzecim elem entem racjonalizm u jest pogląd Locke’a na te ­ m at wiedzy naukowej. W brew doktrynie empirystycznej, twierdził on, iż w iedza na tem at jednostkow ych faktów doświadczalnych nie jest wiedzą naukową, gdyż nie spełnia kryteriów naukowości: ko ­ nieczności, oczywistości i pewności. Jedynie wiedza n a tem at praw d ogólnych, k tó rą zdobyć m ożna poprzez poznanie rozum owe, speł­ nia wszystkie te kryteria, stąd jedynie ten rodzaj wiedzy był przez L ocke’a traktow any jako naukowy. Pogląd ten jest charakterystycz­

2 2 2 MATERIAŁY [118]

ny dla stanowiska racjonalistycznego i odróżnia on empiryzm J o h ­ na L ocke’a od późniejszych doktryn empirystycznych, gdzie odrzu­ ca się całkowicie wiedzę na tem at praw d ogólnych n a rzecz jed n o st­ kowych faktów doświadczalnych.

ELEMENTS OF RATIONALISM IN JOHN LOCKE’S EMPIRISTIC APPROACH

Summary

John Locke had an immense influence on philosophy, especially on philosophy of rationalism in the period of Englightment. The question this article tries to an­ swer is: what elements of rationalism exist in John Locke’s empiricism? This artic­ le looks for an answer in Locke’s paper: Essay Concerning Human Understanding. There are three main points describing each element of rationalism in Locke’s empiristic approach.

The first one shows Locke’s view on human mechanism of knowledge. In Essay

Concerning Human Understanding, Locke states that human mechanism of know­

ledge is in-born. This view is also present in Descartes rationalism. The second element is the acceptance of two ways of knowledge: through understanding and through experience. According to Locke, a human being can absorb ideas about the surrounding world only due to sensual experience. This happens also with psy­ chological ideas. Whereas relationships between ideas can be absorbed through understanding and thinking. The third element of John Locke’s rationalism is his view on scientific knowledge. Locke, against empiristic theory of knowledge, sta­ tes that knowledge about separate experiences is not scientific, because it doesn’t fulfill scientific criterions, which are evident, certain and necessary statements. Only knowledge about general truths, which can be gained through understanding and thinking, fulfills all these criteria and is scientific. Locke’s attitude towards scientific knowledge is characteristic of the rationalistic approach.

The issues mentioned above are tackled in many papers concerning John Loc­ ke’s thought. This paper is just an attempt to embrace the broad subject of John Locke’s rationalistic approach.