Wiktor Weintraub
Coleridge i Sarbiewski
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 54/2, 535-539
II. M A T E R I A Ł Y
I
N O T A T K I
WIKTOR WEINTRAUB
COLERIDGE I SARBIEWSKI
Przypom niany świeżo przez Romana Pollaka1, Coleridge’a przekład czy raczej, idąc za określeniem poety angielskiego, swobodne „naśladow nictw o” („imitation”) Sarbiewskiego ody II, 3, w arto uzupełnić pew ny mi danym i bio- i bibliograficznymi, umiejscowiającymi w ersję Colerid ge’a w interesującym i bardzo niebanalnym kontekście kulturalnym i wymownie unaoczniającym i kult, jaki młody Coleridge żywił dla S a r biewskiego. Okazuje się bowiem, iż „naśladownictwo” to jest odpryskiem bardzo am bitnego — inna rzecz, że od samego początku mało realnego — planu sprezentowania angielskiem u czytelnikowi Sarbiewskiego w ob szernym, krytycznie skomentowanym wyborze przekładów.
Najwcześniejszą w zmiankę o zainteresowaniach Coleridge’a Sarbiew - skim znajdujem y w liście jego do brata G eorge’a, z 26 marca 1794. Co leridge ma w tedy niew iele ponad dwadzieścia jeden lat. Mimo olśniewa jących zdolności jego studia uniw ersyteckie w Cambridge nie przebie gają dobrze. Miota się w utopijnych projektach, ma starcia z władzami uniw ersyteckim i. Pod koniec r. 1793 rzuca studia, w stępuje do wojska i zostaje w cielony do pułku dragonów stacjonującego w Reading. List pochodzi właśnie z ostatnich tygodni tego krótkiego, „dragońskiego” okresu jego życia, kiedy m yślał już o powrocie do studiów i zajęć lite rackich. Skarży się w nim bratu, że w Reading sprzedał za bezcen trzy wartościowe książki. Szczególnie dokucza m u u trata jednej z nich, „bardzo cennego” w ydania poezyj Sarbiewskiego (wymienionego tu, jak i gdzie indziej w pismach i korespondencji Coleridge’a, zgodnie ze starą, jeszcze siedem nastowieczną tradycją angielską, pod zanglicyzowaną for m ą imienia jako „Casim ir”) nakładem B a rb o u 2. A wydanie to jest m u
1 R. P o 11 a k, Coleridge o Sarbiew skim . „Pam iętnik Literacki”, 1962, z. 2. 2 Katalog paryskiej Bibliothèque Nationale w ym ienia dwa paryskie wydania S a r b i e w s k i e g o nakładem Barbou: z r. 1759 i 1791.
5 3 6 W I K T O R W E I N T R A U B
potrzebne. Ma już bowiem gotowe tłum aczenie „dwóch czy trzech ód” Sarbiewskiego i po powrocie do college’u chce posłać je znanem u w y dawcy, Jamesowi Dodsleyowi jako próbkę zamierzonej w iększej im pre zy translatorskiej. Zależy mu zaś na w ydaniu Barbou specjalnie, bo to jedyne, które „zawiera wszystkie dzieła” polskiego poety3.
Jakoż w rzeczy samej po powrocie do Cam bridge Coleridge do pla nów tych wrócił i zaczął od — ogłoszenia prospektu. Pojaw ił się on w „Cambridge Intelligencer” z 14 i 16 czerwca. W ydrukow ał go też Coleridge, z datą 22 września, przy tekście swego d ram atu poetyckiego
The Fall of Robespierre, wydanego w Cambridge w tym że 1794 roku.
Prospekt zapowiadał dwutomowe dzieło pt. Imitations from the Modern
Latin Poets, with a critical and biographical Essay on the Restoration of Literature. Miało ono przynieść tek sty nowożytnych poetów łaciń
skich, w szczególności „obfity w ybór” z Sarbiewskiego i nowy przekład
Pocałunków Secundusa. „Tomy będą gotowe do wysłania — obiecywał
prospekt — wkrótce po nadchodzącym Bożym N arodzeniu”4.
Wydanie to nigdy nie ujrzało światła dziennego. Ale z planami jego nieprędko się Coleridge pożegnał. Czytamy o tym w liście do p rzy ja ciela i kolegi po piórze, Roberta Southeya. Skarży się w nim Coleridge na spleen. Jednym ze źródeł tych złych nastrojów jest świadomość ogro m u pracy, jaką trzeba będzie wykonać przy opracow yw aniu Naśladow-
nictw. Plany dzieła są coraz to am bitniejsze. Nie mieści się już ono, jak
to pierw otnie planował, w dwóch tomach in octavo. Potrzeba będzie teraz dwóch tomów in quarto 5.
W rok potem słyszymy o N asladownictwach znowu. Coleridge, któ ry tymczasem zdążył już osiedlić się w Londynie, zarzuciwszy myśl o skończeniu studiów uniw ersyteckich, w liście z 7 października 1795 inform uje Thomasa Poole’a, iż zamierza w ciągu pół roku wrócić do Cambridge i tam skończyć swoje „wielkie dzieło Naśladownictwa w dwóch tom ach”6.
O statni ślad tych planów pochodzi z r. 1796, prawdopodobnie z jego początku. Niepoprawny budowniczy zamków na lodzie, ułożył sobie
8 Collected Letters of S. T. Coleridge. Edited by Earl L. G r i g g s . T. 1. Oxford 1956, s. 76—77. Nota bene egzem plarz w ydania Barbou Coleridge odzyskał i wkrótce potem, bo przed 1 IX 1794, zgubił go w podróży. Zob. List do R. Sou theya, z 1 IX 1794 (ibidem, s. 97).
4 Cytuję według tekstu w The Fall of Robespierre. Zob. też Collected Letters, s. 77,
przypisy, a także The Notebooks of Samuel Taylor Coleridge. Edited by К. С o-b u г n. T. 1: Notes. N ew York 1957, przypis 161. „Bollinger Series”, L. (Tom przypi sów do tego wydania nie ma paginacji, a tylko ciągłą num erację zapisek Coleridge’a.)
5 Collected Letters, s. 116. 6 Ibidem, s. 161.
C O L E R I D G E I S A R B I E W S K I 5 3 7
wtedy Coleridge listę tych wszystkich książek, które zamierzał napisać. Zatytułow ał ją „M oje- dzieła”. Miało być tych dzieł dziesięć. Otwiera li stę nasz dobry znajomy: ,,Imitations of the Modern Latin Poets w ith an
Essay Biogr. & Crit. on the Rest, of Lit. — 2 vol. Octavo”7.
Parturiunt montes... Wszystko, co zostało z tych wielkich planów
dwóch tomów in quarto, to szesnaście wersów owego „naśladow nictw a” ody II, 3, napisanych w r. 17948, a w ydanych po raz pierwszy w num e rze 2 redagowanego przez Coleridge’a efemerycznego tygodnika-niety- g c d n ik a9 „W atchm an” z 9 marca 1796. Ogłosił je wraz z krótką, pełną entuzjazm u dla Sarbiewskiego notatką krytyczną, sparfrazow aną już przez Pollaka. O planach dwutomowych Naśladownictw w notatce tej już ani słowa. N ajw yraźniej w tedy były one już zarzucone.
Nie znaczy to jednak, aby entuzjazm jego dla Sarbiewskiego wygasł. Prawdopodobnie inspiracji Coleridge’a zawdzięczać należy, że jeden z jego przyjaciół, Joseph Hucks, zamieścił w tomie swoich poezyj,
Poems, w ydanych w Cambridge w r. 1798, dwa przekłady z Sarbiew
skiego, jeden własny, a drugi pióra Williama H e a ld a 10. Być może, że przez pamięć na Sarbiewskiego nazwał Coleridge jednego z bohaterów swego „dram atycznego poem atu” Zapolya (1817), którego akcja toczy się w fantastycznej Ilirii, „Casim ir”.
Najciekawszy wreszcie i najw ym ow niejszy ślad tego młodzieńczego entuzjazm u znajdujem y w jednym z reprezentacyjnych dzieł jego doj rzałego okresu: literackiej autobiografii w zamierzeniu, a de facto serii rozważań filozoficzno-estetycznych, ogłoszonych w r. 1818 pt. Biogra-
phia Literaria.
Na przykład Sarbiewskiego powołuje się Coleridge w końcowym rozdziale dzieła. N ajbardziej — wywodzi on tam — dręczą nas te do legliwości, których nie rozumiemy, których nie umiemy włączyć w ja kiś sensowny łańcuch przyczyn i skutków. Ten sam instynkt, k tó ry k a że nam szukać pocieszenia w rozum ieniu naszych cierpień, każe nam również dzielić się nim i z drugim i. „Szczęśliwie” wypowiedział tę myśl „C asim ir”. Coleridge cytuje tu piętnaście wersetów z ody III, 5, Ad Pu-
blium Munatium, 11—25, kończących się następującym i słowami:
7 The Notebooks, t. 1, nr 161.
8 Zob. The Poetical Works of S. T. Coleridge. Edited by E. H. C o l e r i d g e . London 1957, s. 59—60.
9 Pism o w ychodziło co ósmy dzień. Coleridge omijał w ten sposób ustaw ę o po datkach na tygodniki.
10 Zob. komentarze do The Notebooks, nr 161 i 168. Egzemplarza tomu poezyj H u c k s a nie ma ani w hardvardzkiej Widener Library, ani w waszyngtońskiej Library of Congress, ani też w londyńskiej bibliotece British Museum. Dlatego nie potrafię tu podać bliższych danych bibliograficznych.
5 3 8 W I K T O R W E I N T R A.UB
Minorque semper dividitu r dolor Per multa permissus vagari
Pectora.
Do przysłówka ,.szczęśliwie” w tekście m amy przypisek następującej treści:
A także i k l a s y c z n i e , o ile zgadza się to z alegoryzującą fantazją n o w o ż y t n y c h [allegorizing fancy of the m odern ] n , która ciągle d ą ż ą c d o p r o j e k c j i tego, co w ew nętrzni, przeciwstaw ia się rzekomej łatwości, z jaką poezja starożytnych o d b i j a św iat zewnętrzny. Casimir dostarcza ch y ba najbardziej uderzającego przykładu tej charakterystycznej różnicy. Gdyż jego s t y l i d y k c j a są naprawdę k la sy cz n e12.
Mamy w tych słowach klucz do fascynacji, jaką na w ielkiego rom an tycznego krytyka w yw ierał polski poeta barokowy. Oto Sarbiewski pięknym, klasycznym stylem potrafił dać w yraz now ożytnej już w ra żliwości, umiał nagiąć klasyczną dykcję do w yrazu uczuciowości czło w ieka nowoczesnego. W swym szczęśliwym zharm onizowaniu klasycznej form y z nowożytną treścią emocjonalną ody jego przeciwstawione zo stały w dalszym ciągu tego dłuższego przypisku łacińskim poematom w ybitnego siedemnastowiecznego angielskiego liryka A braham a Cowleya (1618—1667), „który przypomina Casimira pod wieloma w zględam i” 13, ale w swoich łacińskich utw orach „kom pletnie barbaryzuje swą łacinę”.
Okazuje się zatem, iż spotkanie angielskiego poety i k ry ty k a z „sar m ackim H oracym ” było nie przelotną znajomością, ale ciekawą i nie pozbawioną dram atycznych akcentów przygodą intelektualną.
W arto jeszcze dodać, że Coleridge nie był jedynym w ybitnym rom an tykiem angielskim, k tó ry czytał Sarbiewskiego. Znał go także i W alter Savage Landor, równie jak Coleridge tęgi latynista. Ale Landor, choć cenił Sarbiewskiego wysoko pośród poetów nowołacińskich, odnosił się doń dużo krytyczniej od Coleridge’a. Oto, co miał o nim do
powiedze-11 „Alegoria” i „fantazja” [fancy) — to kluczowe terminy słow nika krytycznego Coleridge’a. Użyte na oznaczanie tego, co mechaniczne, w ym yślone w poezji, prze ciw staw ione są one parze term inów „symbol” i „w yobraźnia” (imagination), uży tych dla nazwania tego, co organiczne i spontaniczne. Zob. R. W e 11 e k, A History
of Modern Criticism. T. 2. N ew Haven 1955, s. 174.
12 Podkreślenia C o l e r i d g e ’ a. Zob. Biographia L iteraria. Edited by J. S h a w с г о s s. T. 2. Oxford 1907, s. 209. Coleridge m usiał cytow ać S a r b i e w s k i e g o z pamięci, bo początek cytatu brzmi u niego: „Me longus silendi edit
a m o r”, gdy tym czasem powinno być: „Te longus...”
13 Jak w ykazały ostatnio badania norweskiej anglistki M.-S. R 0 s t v i g,
C o w l e y w sw oich angielskich utworach pozostawał pod w yraźnym w pływ em S a r b i e w s k i e g o . Zob. M .-S. R o s t v i g : 1) The H appy Man. Studies in the
Metamorphoses of a Classical Ideal, 1600—1700. Oslo 1954, s. 298—309. 2) Casimire S arbiew ski and the English Ode. „Studies in Philology”, 1954, s. 443—460.
C O L E R I D G E I S A R B I E W S K I 5 3 9
nia w swoim eseju о K atullu, The Poems of Catullus, ogłoszonym po raz pierw szy w roku 1842:
Aż po nasze czasy niew iele jest m yśli, niew iele wyobraźni, a nic nie ma namiętności, nic czułości w nowoczesnych łacińskich poetach. Casimir objawia najwięcej talentu i najw iększą łatw ość; ale Casimir w najlepszym swoim wierszu pisze:
Sonora buxi filia s u t H i s 14
Czy była kiedy alegoria traktow ana równie niegodnie? Co stało się z tą ciasno zasznurowaną córą bukszpanu? Została powieszona. Gdzie? Na w yso kiej topoli. Po co? Aby poeta mógł do niej jak najłatwiej d otrzeć15.
Daleko odbiegliśmy tu od entuzjazm u Coleridge’a. Ale mimo to i dla Landora Sarbiew ski jest najbardziej utalentow anym now ożytnym ła cińskim poetą. I przem aw ia tu k ry ty k z autorytetem człowieka obznaj- mionego z twórczością Sarbiewskiego.
Zainteresow anie poezją Sarbiewskiego, tak żywe w Anglii w w. XVII i X V III16, przetrw ało tam i w czasach romantycznych.
14 Oda II, 3. Podkreślenie L a n d o r a . Dla zrozumienia jego krytycyzmu należy m ieć w pam ięci także i następny w ers ody. Poeta zwraca się do swej liry:
Sonora buxi filia sutilis, Pendebis alta, Barbite, populo;
15 The Com plete Works of Walter S avage Landor. Edited by T. Earl W e 1 b y. T. 11. London 1930, s. 183.
16 Zob. R o s t V i g, The H appy Man, zwłaszcza podaną na s. 463 listę prze kładów , a także tej autorki uw agi w stępne do fototypicznego przedruku przekładów H i l s a z r. 1646 The Odes of Casimire, wydanego przez The Augustan Reprint Society (Los A ngeles 1953).
