Wanda Krystyna Roman
Stan i perspektywy badań nad losami
żołnierzy polskich w ZSRR w latach
1939-1958 w aspekcie działalności
Wojskowej Komisji Archiwalnej
-sprawozdanie z konferencji w
Centralnej Bibliotece Wojskowej 18
maja 2001
Piotrkowskie Zeszyty Historyczne 4, 301-304
Wanda Krystyna Roman
STAN I PERSPEKTYWY BADAŃ NAD LOSAMI ŻOŁNIERZY
POLSKICH W ZSRR W LATACH 1939-1958 W ASPEKCIE
DZIAŁALNOŚCI WOJSKOWEJ KOMISJI ARCHIWALNEJ -
SPRAWOZDANIE Z KONFERENCJI W CENTRALNEJ BIBLIOTECE
WOJSKOWEJ 18 MAJA 2001
W ojskow a K om isja A rchiw alna (W K A ), pow ołana przez m inistra obrony naro dowej 29 czerw ca 1992 roku w celu zreprografow ania i sprow adzenia do Polski d o kum entacji dotyczącej losów żołnierzy polskich na terytorium b. ZSRR , prow adziła działalność w archiw ach Federacji R osyjskiej, B iałorusi, Litwy, Łotw y i U krainy do listopada 1997 roku. W w yniku badań archiw alnych i kw erend prow adzonych przez historyków w ojskow ości i archiw istów w ojskow ych, do C entralnego A rchiw um W ojskow ego w W arszaw ie przekazano ok. 1 500 000 kserokopii dokum entów . D ziałalność W K A została przerw ana, co nie oznacza, że całość zaplanow anych i rozw ijających się prac została w ykonana. N ależy podkreślić, że w pracach W K A uczestniczyli także pracow nicy Instytutu H istorii A kadem ii Św iętokrzyskiej Filii w Piotrkow ie Tryb.: prof. dr hab. A ndrzej Felchner, prof. dr hab. C zesław G rzelak, dr Kazim ierz M alak, dr W anda K. Rom an, d r hab. M aciej Szczurow ski, prof. d r hab. H enryk Stańczyk. Po kilku latach ponow nie został podjęty problem m ożliw ości prow adzenia prac archiw alnych w archiw ach państw b. ZSR R w aspekcie tego, co ju ż zostało dokonane i w ykorzystane do badań naukow ych.
18 m aja 2001 roku w Centralnej B ibliotece W ojskow ej odbyła się konferencja „Stan i perspektyw y badań nad losam i żołnierzy polskich w Z SR R w latach 1939- 1958 w aspekcie działalności W ojskowej K om isji A rchiw alnej” . U czestniczyły w niej 52 osoby, w tym 12 osób zajm ujących kierow nicze stanow iska w M inisterstw ie O brony N arodow ej i innych centralnych instytucjach i urzędach państw ow ych. P o nadto przybyło 40 byłych członków W K A i osób zainteresow anych problem atyką obrad.
Z aproszonych gości, w śród których obecni byli uczestnicy prac W K A , pow itał dyrektor C entralnej B iblioteki W ojskow ej dr hab. K rzysztof K om orow ski. K onfe rencję otw orzył Sekretarz Stanu, I zastępca m inistra obrony narodow ej dr hab. R o m uald Szerem ietiew , który podkreślił ogrom ny w kład W K A w odkryw anie „białych plam ” w historii stosunków m iędzy P olsk ą a ZSR R w dw udziestym w ieku. M inister S zerem ietiew ustosunkow ując się do dokonań W ojskow ej K om isji A rchiw alnej uw ypuklił dw a aspekty je j pracy: po pierw sze oddanie należnego zadośćuczynienia Polakom - ofiarom w ojny i kom unistycznych represji; po drugie - konieczność w y
S p r a w o z d a n i a
korzystania rezultatów tej pracy w kształtow aniu patriotycznych postaw m łodzieży. Przesłanie m inistra obrony narodow ej mgr. B ronisław a K om orow skiego odczytał dyrektor G abinetu P olitycznego M O N dr A ndrzej C zesław Żak. M inister obrony n a rodow ej w sw oim przesłaniu, w ysoko oceniając dorobek W ojskow ej K om isji A r chiw alnej, zw rócił uwagę, że w przyszłości w kręgu je j zainteresow ań pow inny rów nież znaleźć się dokum enty z okresu poprzedzającego d ru g ą w ojnę św iatow ą, a w szczególności dotyczące pow stań narodow ych w XIX wieku.
N astępnie przew odnictw o obrad objął przew odniczący W ojskow ej K om isji A r chiw alnej, kierow nik tem atu naukow o-badaw czego pod kryptonim em „K ołym a” prof. d r hab. inż. Jan Pięta. W toku obrad plenarnych zabrało głos osiem osób, które w ygłosiły referaty lub kom unikaty odnoszące się do w ęzłow ych problem ów stano w iących przedm iot konferencji. Ze względu na ograniczenia czasow e obrad, siedem osób złożyło sw oje w ystąpienia do sekretariatu konferencji.
C zęść m erytoryczną konferencji zapoczątkow ało w ystąpienie N aczelnego D y rektora A rchiw ów Państw ow ych d r hab. D arii Nałęcz, którego głów nym wątkiem była niekw estionow ana potrzeba pow ołania zespołu, który kontynuow ałby prace zapoczątkow ane przez W K A. Dyr. N ałęcz zaproponow ała pew ne now e koncepcje odnośnie organizacji pracy, która to organizacja pow inna uniknąć błędów W K A - a te krytycznie zostały w ypunktow ane. Propozycje dyr. N ałęcz dotyczyły m.in. w ery fikacji dotychczasow ego dorobku i określenia aktualnego stanu posiadania odnośnie m ateriałów sprow adzonych przez W K A; w yznaczenia kom petentnego zespołu b a daw czego; ustalenia m etod pracy i technik opracow yw ania pozyskiw anych m ate riałów . R ozpatrując dotychczasow ą działalność W ojskowej K om isji A rchiw alnej ja k o należne spełnienie obow iązku w obec obyw ateli naszego kraju, dyr. N ałęcz zw róciła uw agę n a problem w strzym ania w R osji procesu liberalizacji dostępu do akt w raz z zaprzestaniem działalności W KA. N a sym ptom atyczne pow iązanie tych faktów zw rócili uw agę m iędzy innymi uczestnicy III K ongresu R osyjskiego Stow a rzyszenia H istoryków i A rchiw istów . G orąco popierając inicjatyw ę w znow ienia działalności W ojskow ej K om isji A rchiw alnej, dyrektor D aria N ałęcz zadeklarow ała daleko idącą pom oc organizacyjną i m etodyczną ze strony N aczelnej D yrekcji A r chiw ów Państw ow ych.
Prof. d r hab. A ndrzej A jnenkiel, dyrektor W ojskow ego Instytutu H istorycznego A kadem ii O brony N arodow ej om ów ił głów ne kierunki badań historycznych W KA. N ajw ażniejsze z nich obejm ow ały losy żołnierzy polskich na terytorium Z SR R w latach 1939-1956, represje sow ieckie w stosunku do ludności cyw ilnej w latach 1939-1952, polityczne i w ojskow e stosunki sow ieckie. Prof. A jnenkiel podkreślił, że odnalezione i skopiow ane w archiw ach byłego ZSR R dokum enty stanow ią m ate riał unikatow y, pozw alający na ukazanie zjaw isk i problem ów zw iązanych z historią i losam i nie tylko Polski i Polaków . D latego kolekcja je s t w tak dużym stopniu w y korzystana do badań naukow ych i sięg ają po n ią zarów no studenci, publicyści, ja k i profesjonalni historycy.
N a tem at w ykorzystania K olekcji W K A - czyli m ateriałów przekazanych przez kom isję do C A W - do badań naukow ych oraz w działalności pośw iadczeńiow ej ar
chiw um , obszernie m ów ił sz e f CAW , km dr por. m gr W aldem ar W ójcik. W ystąpie nie km dr. W ójcika ilustrow ały przeźrocza, na których w form ie tabel przedstaw iono w iele interesujących danych statystycznych: np. z ogólnej liczby 89 316 podań, któ re w płynęły w 1. 1993-2000 do C A W , 5625 zw iązanych było z inform acjam i p o chodzącym i z akt K olekcji W KA, a z nich 3313 doczekało się odpow iedzi pozy tyw nej. B rak pozytyw nej odpow iedzi na pozostałe, w w iększości oznacza brak kopii dokum entów w C A W - czyli otw iera now e kierunki poszukiw ań i uzupełnienie ju ż posiadanego m ateriału.
D orobek W K A od strony organizacyjnej i zasięgu terytorialnego je j działalności przedstaw ił prof. d r hab. inż. Jan Pięta, który w 1. 1992-1997 stał na czele W KA. W sposób syntetyczny i sugestyw ny, w ykorzystując m iędzy innym i niezw ykle intere sujące i skrupulatnie przygotow ane schem aty i tabele, scharakteryzow ał pięcioletnią działalność kom isji w latach 1992-1997. Przypomniał, że zebrała ona około 1,2 milio na stron kopii dokumentów w 33 archiwach na terenie 16 miast i 9 państw. Podkreślił, że 85% sprowadzonych do polski akt bezpośrednio dotyczy represji i losów żołnierzy pol skich w ZSRR w latach 1939-1958. Referent wykazał zarówno pewne błędy w pracy komisji, wynikające przede wszystkim z faktu, iż realizowane pod kierownictwem prof. Jana Pięty przedsięwzięcie było pionierskim w działalności zarówno Sił Zbrojnych ja k i polskich służb historyczno archiwalnych. W skazał też na niewątpliwe osiągnięcia i suk cesy oraz wypracowanie optym alnych m etod i sposobów działania, których - ja k w y kazały kolejne lata - nie są w stanie przejąć i realizow ać z należnym skutkiem inne instytucje i organizacje działające na terenie Polski.
N a tem at zagadnień m etodycznych i m erytorycznych kształtow ania K olekcji W ojskow ej K om isji A rchiw alnej w C entralnym A rchiw um W ojskow ym , w tym stanu opracow ania K olekcji W K A m ów iła dr W anda K rystyna Rom an, która będąc (do 1999 roku) pracow nikiem C A W zajm ow ała się naukow o-archiw alnym opraco w aniem m ateriałów przekazyw anych przez W KA. D r R om an za pom ocą schem atów przedstaw iła budow ę inw entarza K olekcji oraz sposób korzystania z niego, podkre ślając jed n o cześn ie braki w organizacji pracy W K A, które niekorzystnie odbiły się na zaw artości K olekcji oraz - chociaż w niew ielkim stopniu - je j w artości m eryto rycznej (np. brak niektórych sygnatur archiw alnych, w yryw kow e i przypadkow e kopiow anie niektórych dokum entów ). G łów ny ekspert i autorka utw orzonej kolek cji, w skazała na zebrane dośw iadczenia i w nioski, które b ędą niezm iernie istotne przy realizacji tego rodzaju przedsięw zięć w przyszłości.
K onferencję podsum ow ał prof. Pięta, który zapow iedział opracow anie m ateria łów pokonferencyjnych w form ie drugiego tom u publikacji (tom I dot. Stanu badań n ad losam i żołn ierzy polskich w ZSRR uczestnicy konferencji otrzym ali od organi zatorów konferencji łącznie z zaproszeniem ) na tem at perspektyw działalności w ar chiw ach b. ZSRR .
W ystąpienia w czasie obrad i treść m ateriałów złożonych do sekretariatu k on fe rencji upow ażniają do form ułow ania następujących w niosków : działalność W oj skowej K om isji A rchiw alnej była najbardziej efektyw nym sposobem w spełnieniu obow iązku w obec obyw ateli naszego państw a oczekujących w ciągu dziesięcioleci
S p r a w o z d a n i a
n a inform acje o losach sw oich bliskich w ięzionych, zaginionych lub straconych na terenach ZSRR; dzięki działalności W ojskow ej K om isji A rchiw alnej została stw o rzona bezprecedensow a okazja dostępu do źródeł dotyczących najnow szej historii Polski; w oparciu o kolekcję W ojskow ej K om isji A rchiw alnej prow adzona je s t nie zw ykle szeroka działalność inform acyjna i ekspercka dla polskiego w ym iaru spra w iedliw ości, urzędów państw ow ych, organizacji społecznych, kom batanckich i in nych; istnieje niekw estionow ana potrzeba pow ołania Zespołu P ełnom ocnika m inistra obrony narodow ej do Spraw H istoryczno-A rchiw alnych, który kontynu ow ałby prace rozpoczęte przez W K A, przede w szystkim dlatego, że nie zostały one zakończone, np. nadal brakuje w ielu dokum entów odnośnie „zbrodni katyńskiej”, w iele zespołów akt zostało skopiow anych w ybiórczo. W w ystąpieniach niem al w szystkich uczestników konferencji w yrażony był postulat w znow ienia prac ukie runkow anych na uzupełnienie brakującej dokum entacji personalnej represjonow a nych w Z S R R obyw ateli polskich. W znow ienie działalności przez kom isję byłoby także o k azją do poszerzenia naszej w iedzy historycznej na tem at w zajem nych sto sunków polsko-rosyjskich.
