Sebastian Żurowski
Wyrażenia percepcji słuchowej w
analizach semantycznych Anny
Wierzbickiej
Prace Językoznawcze 8, 117-127
2006
S e b astia n Ż u ro w sk i T oruń
Wyrażenia percepcji słuchowej w analizach semantycznych
Anny Wierzbickiej
Expressions of hearing perception
in Anna Wierzbicka’s semantics analysis
In this paper, the reviev o f the foregoing research in the field o f basic expressions o f hearing perception (like verb słyszeć and noun dźwięk) in contemporary Polish language is presented. Specially, the m ost fundamental Anna W ierzbicka’s works (cf. Wierzbicka 1980; 1996) are the m ain subject o f research.
Słowa kluczowe: semantyka, percepcja, czasownik Key words: semantion, perception, verb
G ru p a w y ra ż e ń ję z y k a p o lsk ie g o , k tó re o d n o s z ą się do z ja w isk a k u sty c z n y ch , je s t b a rd z o d u ż a i n ie je d n o ro d n a . W je j sk ła d w c h o d z ą p rz e d e w sz y stk im tzw . cz a so w n ik i p e rc e p c y jn e. S ą o ne z k o le i z w y k le ro z p a try w a n e w k o n te k śc ie w y ra ż e ń o d n o sz ą c y c h się do p e rc e p c ji św ia ta z e w n ę trz n eg o z a p o m o c ą w s z y s t k ic h p ię c iu (w zro k , słu ch , w ęch , sm ak , do ty k ) lu d z k ic h zm ysłów . D ru g i z ak res to je d n o s tk i b ę d ą c e n a z w a m i d ź w ię k ó w (tutaj za lic z y ć n a le ż y ró w n ie ż tzw . o n o -
m a to p e je ), p rz y czy m c e n tra ln e p o ję c ie d źw ię k u w ła śc iw ie n ie d o cz ek ało się do
tej p o ry rzeteln e j a n a liz y se m a n ty c z n e j1. T rz ecia p o d g ru p a je d n o ste k , k tó ra m o g ła b y b y ć ro z p a try w a n a w k o n te k śc ie p e rc e p c ji słu ch o w ej, to w y ra ż e n ia z w ią z a n e z m o w ą i m ó w ie n iem . T a p o d g ru p a je d n a k n ie je s t z w y k le (i n ie b ę d zie ró w n ie ż p rz e z e m n ie ) ro z p a try w a n a w sp ó ln ie z c za so w n ik a m i p e rc e p c y jn y m i i n a z w a m i dźw ięków . D e c y d u je o ty m to , że w sw ej isto c ie p e rc e p c ja słu c h o w a d ź w ię k ó w m o w y a rty k u ło w an ej je s t z ja w isk ie m ze w sz e c h m ia r in n y m n iż p e r
1 Hipotezy na temat komponentów semantycznych pojęcia dźwięk wysuwa M. Grochowski. Sugeruje on, aby w eksplikowaniu tego pojęcia odwoływać się do słyszenia (Grochowski 1993b, 79). Postulat ten realizuje ISJP, por. dźwięk - ‘to, co słyszymy’ (ISJP I, 363).
cepcja słu ch o w a np. śp ie w u p tak ó w - stw ierdzenie to n ie w y m ag a ch y b a szcze g ó ło w eg o u z asad n ie n ia2. Z p o jęciem m ó w ien ia w ią że się p o jęcie do n ieg o k o m p le m en tarn e - m ilczenie. M ilczen ie i cisza n iew ątp liw ie p e łn ią w ażn e funkcje k o m u n ik a c y jn e , je d n a k b a d a n ie ty c h z ja w isk w ła śc iw ie n ie m ie śc i się j u ż w p o lu b ad a w c zy m ję z y k o z n a w stw a (poza u sta le n ie m sem an ty k i o b u po jęć) i w y m ag a zaan g a żo w an ia odm iennej (np. sem iotycznej) ap aratu ry m eto d o lo g iczn ej. O statn ia g ru p a je d n o s te k ję z y k a , k tó ra ró w n ież n ie m o ż e b y ć ro zp atry w an a z p u n k tu w id z e n ia sem an ty k i ję z y k a natu raln eg o , to term in o lo g ia sp e cjalisty czn a (filozoficzna, fizyczna, fonetyczna, m u zy k o lo g iczn a, p sy c h o lo g icz n a etc.) o d n o sząca się do z ja w isk ak u sty czn y ch i p ro c e su ich p ercep cji p rz e z o rg an izm czło w iek a (por. np. D ąb k o w sk i 1991; G o łaszew sk a 1997; L ask o w sk i 1999; W iśniew ski 2001).
N a sta n b a d a ń n a d se m a n ty k ą w y ra ż e ń p e rc e p c ji słu ch o w ej s k ła d a ją się p rz e d e w sz y stk im o b sz e rn e fra g m e n ty p ra c A n n y W ierz b ick iej (1 9 8 0 ; 1996) o ra z p ra c e M a c ie ja G ro c h o w sk ie g o (1 991; 1993a; 1993b). M . G ro c h o w sk i p o św ięcił ró w n ie ż sz e re g a rty k u łó w ró ż n y m asp e k to m o p isu o n o m a to p e i3. R o z w a ż a n ia te sk u p ia ły się w o k ó ł p ro b le m u ic h g ra m aty czn ej k la sy fik a c ji (1984; 1986; 1989; 1997), ale z a w ie ra ją ta k ż e cen n e u w a g i d o ty c z ą c e e k sp lik o w a n ia ic h z n a c zeń (1 9 9 2 ; 1993b) i p e łn io n y c h p rz e z n ie fu n k c ji se m io ty c z n y c h (1996)4.
C elem p re z e n to w a n e g o a rty k u łu je s t k ry ty c z n y p rz e g lą d ty c h p ra c A n n y W ie rz b ic k iej, k tó re p o św ię c o n e s ą o p iso w i z n a c z e ń w y ra ż e ń in te re su ją c y c h m n ie g ru p c z a so w n ik ó w p e rc e p c y jn y c h i n a z w d źw ięków , a ta k ż e p rz e d sta w ie n ie p o d s ta w o w y c h h ip o te z n a te m a t ic h se m an ty k i, k tó re m o ż n a w y k o rz y sta ć w dalszej sy stem aty c zn ej an alizie sem an ty c zn ej szero k o ro z u m ia n y c h w y ra ż e ń p e rc e p c ji słu ch o w ej.
W w ie lu d o ty c h c z a so w y c h o p ra c o w a n ia ch n a te m a t p e rc e p c ji (ję z y k o z n a w c z y c h i filo z o fic z n y ch ) w y stę p u je często z b y tn ie u o g ó ln ia n ie . W n io sk i d o ty c z ą ce w ła sn o śc i w sz y stk ic h w y ra ż e ń p e rc e p c y jn y c h w y su w a n e s ą n a p o d sta w ie a n a liz y np. w y łą c z n ie z ja w isk p e rc e p c ji w z ro k o w e j. W id zen ie, sły szen ie i czu cie (sm ak u , z a p a c h u i d o ty k u ) w isto c ie m a ją in tu ic y jn ie coś w sp ó ln e g o (h ip o te ty c z n y se m a n ty c z n y k o m p o n e n t „ p e rc e p cji” ), je d n a k o p a rcie się n a ty m z a ło ż e n iu w a n a liz ie sem an ty c zn ej p ro w a d z i do p o ja w ie n ia się d e fin ic ji b łę d n y c h i n iesa- ty sfa k c jo n u ją c y ch . D e fin ic je te g o ty p u p rz y ta c z a A . W ie rz b ic k a (cyt. za: W ie rz b ic k a 1980, 9 9 -1 0 1 ). Por.
2 Nie ulega też wątpliwości, że jednostki fundowane na leksemie słyszeć odnoszą się także do percepcji mowy. Należy zatem sprawdzić, czy są to te same jednostki języka, czy też obszar per cepcji mowy „obsługują” inne jednostki z graficznym segmentem słyszeć (np. ktoś słyszy:_).
3 Wyrazom dźwiękonaśladowczym w polskim językoznawstwie poświęcono bardzo dużo róż norodnych prac. Większość z nich rejestruje w swoich artykułach M. Grochowski.
4 Semantyka czasowników percepcji słuchowej w polskiej literaturze językoznawczej była przedmiotem zainteresowania także A. Grybosiowej (1980), R. Grzesiaka (1983), Z. Topolińskiej (1998) i - w kontekście analizy wyrażeń percepcji wzrokowej - A. Dobaczewskiego (2002).
(1) to hear - ‘to perceive by hearing’ (A.K. Joshi) (2) to hear - ‘to perceive by the ears’ (L. Jordanskaja) (3) to hear - ‘perceive2’ (A. Rogers)
(4) to hear - ‘to receive sensory input data o f certain type and to notice it is the appriopriate type o f sensory data’ (A. Rogers)
D e fin ic ja (1) je s t n ie do p rz y ję c ia w dw ó jn asó b : albo ze w z g lę d u n a b łęd n e k o ło p o śre d n ie (p ro b le m e m b y ła b y p ró b a p ra w id ło w e g o z d e fin io w a n ia w y ra ż e n ia h ea rin g ), albo z e w z g lę d u n a d e fin io w a n ie te g o sa m eg o p rz e z to sam o (czy sem a n ty c z n ie to h e a r i h e a r in g n ie o d n o sz ą się do te g o sam eg o ?). D e fin ic ja (2) j e s t ce n n a ze w z g lę d u n a w sk a z a n ie m o ż liw o śc i d e fin io w a n ia p e rc e p c ji p o p rz e z o d w o łan ie do o d p o w ie d n ic h części ciała. D e fin ic ja (3) d e fa c to n ie d efin iu je, le c z p o d a je w y ra ż e n ie p se u d o sy n o n im ic z n e , w sk a z u ją c n a p o d o b ie ń stw o p ię c iu ro d z a jó w p e rc e p c ji, u sta la ją c ic h h ie ra rch ię. N a to m ia s t „ te c h n ic zn a ” d e fin icja (4) w ła śc iw ie o b ejm u je sw o im z a k re se m w sz y stk ie ty p y p e rc e p c ji i m o ż e b y ć ak c e p to w a ln a je d y n ie n a g ru n c ie te rm in o lo g ii (np. filo zo ficzn ej).
S am o p o ję c ie p e r c e p c ji n ie je s t p o ję c ie m p ro sty m (co w ięcej, n ie je s t n a w e t w y ra ż e n ie m ję z y k a n a tu ra ln e g o 5), c h o ć ta k n a le ż a ło b y in te rp re to w a ć stw ie rd z e n ie z h isto ry c z n e j p ra c y G .W . L e ib n iz a 6. Por.:
(5) perceptio est ex eorum numero, quae percipiuntur potius quam definiuntur / per-
ceptio - postrzeżenie - jest w liczbie tego, co się raczej postrzega, niż definiuje
(Leibniz 1975, 68-69)
A . W ie rz b ic k a z a u w aż y ła, że p e r c e p c ja to to , „co ciało n a m m ó w i o św ie c ie ” . T en sp o só b a n a liz y p o z w a la d e fin io w a ć zło ż o n e p o ję c ie p e r c e p c ji p rz e z p o ję c ia b ard z o p ro ste . Por.:
(6) M y eyes tell me som ething about this place. =
I can say [= I know]7 something about this place because o f something that happens in my eyes (Wierzbicka 1980, 106)
K o le jn e sp o strz e ż e n ie W ie rzb ick iej to k o n sta ta c ja , że w p rz y p a d k u p e rc e p cji za w sz e m u si istn ie ć coś, co p rz e n o si in fo rm a c je ze św ia ta zew n ę trz n eg o do 5 Por. przykłady zasugerowane przez A. Dobaczewskiego: *Jaś (s)postrzega (percypuje)
dźwięki skocznego mazurka. vs. Jan słyszy dźwięki skocznego mazurka. W ogólnym języku pol
skim nie funkcjonują zdania, w których czasowniki postrzegać czy percypować mają konkretne odniesienie przedmiotowe (por. Dobaczewski 2002, 22-23).
6 O znaczeniu badań Leibniza i jego Tablic definicji (por. Leibniz 1975) dla współczesnej semantyki por. Wierzbicka 1975b.
7 W ówczesnych analizach A. Wierzbicka (także w pracy Wierzbicka 1969) eksplikowała wie
dzę jako ‘możliwość powiedzenia’. Obecnie element know znajduje się na liście indefinibiliów.
W książce Wierzbicka 1969 zdaniom o percepcji poświęcono stosunkowo mało miejsca. Znajduje się tam sugestia, że zawierają one w swojej strukturze głębokiej trzy komponenty: zdanie o człowieku, zdanie o ciele tego człowieka i zdanie o związku przyczynowym między dwoma pierwszymi (por. Wierzbicka 1969, 68-70). Ten ogólny schemat opisu percepcji jest jak najbardziej trafny.
n a rz ą d ó w zm y słu : św iatło w p rz y p a d k u w z ro k u , d ź w ię k w p rz y p a d k u słu c h u (W ie rzb ick a 1980, 107). U w a g i tej je d n a k n ie m o żn a, ja k sądzę, m e c h a n ic zn ie ro z c ią g n ą ć n a w sz y stk ie zm ysły. Z w ła sz c z a d o ty k z d a je się b y ć ty m z m y słem , k tó ry n ie w y m a g a „ p o śre d n ic tw a ” (p ra w d o p o d o b n ie d o ty c z y to ta k ż e sm aku, k tó ry je s t w g ru n c ie rz e c z y sp e c y fic z n ą fo rm ą doty k u ). P o d o b n ie je s t z sup o n o - w a n ą p rz e z W ie rz b ic k ą ró ż n ic ą m ię d z y w id z e n ie m a sły sz e n ie m i in n y m i z m y słam i d o ty c z ą c ą teg o , że o b ie k ty w id zim y , ale ic h n ie sły sz y m y (sły sz y m y d źw ięk i, k tó re te o b ie k ty w y d a ją )8 (W ie rz b ic k a 1980, 114). Isto tn ie, część z m y słó w p o z w a la p re c y z y jn ie z lo k a liz o w a ć o b ie k ty w p rz e strz e n i (w zro k , d o tyk, sm ak ), ale słu c h i w ę c h n ie w sp o m a g a n e in n y m i „ d a n y m i z m y sło w y m i” p o z w a la ją je d y n ie n a w y su w a n ie p rz y b liż o n y c h są d ó w o p rz e strz e n n ej lo k a liz a c ji p rzed m io tó w , k tó re p o w o d u ją p o w sta w a n ie p e rc y p o w a n y c h d ź w ię k ó w i z a p a chów . R e la c ję z p o w y ższej c h a ra k te ry sty k i sły sz e n ia m a o d d a w a ć ek sp lik a c ja (7 )9. Por.:
(7) I (can) hear someone is playnig the piano. =
something happens in my ears
because o f something that can be said about a place I can say this something about this place because o f that:
someone is playing the piano in this place (W ierzbicka 1980, 114)
A . W ie rz b ic k a n ie d e fin iu je sam eg o p o ję c ia d źw ię k u , ale p o d a je sp o só b n a d efin io w a n ie n a z w d ź w ię k ó w 10. W ed łu g niej stru k tu ra n a z w d ź w ię k ó w o p ie ra się n a o d n ie s ie n iu do ty p o w y c h (p ro to ty p o w y c h ) sy tu a c ji, w k tó ry c h d an y d ź w ię k p o w sta je , i p rz y w o ły w a n iu w sp ó ln y c h d la o d b io rc y i n a d a w c y w y o b ra ż e ń (w sp ó ln ej im „p a m ię c i p e rc e p c y jn e j” ). Te w y o b ra ż e n ia p o w s ta ją w czasie n asz e g o d o św ia d c z a n ia św iata b e z u d z ia łu ję z y k a 11. Por.:
(8) I (can) hear a rustling noise. =
something happens in my ears
because o f something that can be said about this place
8 W przypadku słuchu to pośrednictwo jest szczególnie wyraźne. Skomentowania w tym miej scu wymaga rozróżnienie percepcji bezpośredniej i pośredniej. Percepcją bezpośrednią może być to, co H. Reichenbach nazywał percepcją rzeczy obiektywnych (tych, które dostępne są naszemu bezpośredniemu doświadczeniu). W opozycji do rzeczy obiektywnych stoją rzeczy subiektywne (np. obiekty sfotografowane lub namalowane, nagrane dźwięki itp.) (por. Reichenbach 1967, 69). Rzeczy subiektywne można postrzegać tylko za pomocą wzroku i słuchu.
9 Pojawianie się w cytowanych eksplikacjach autorki wariantywności I hear vs. I can hear powoduje, że definicje te mają obejmować również zdania o halucynacjach, czyli o widzeniu i sły szeniu rzeczy i dźwięków, które obiektywnie nie istnieją.
10 Próby opisu semantycznego pola nazw dźwięków podejmowały m.in. E. Kozarzewska (1976a; 1976b) i B. Bartnicka (2004, 13-29). W pracach tych autorek nie znajdują się żadne definicje (poza encyklopedycznymi definicjami realnymi) centralnego pojęcia tego pola semantycz nego, czyli dźwięku.
11 Podobny sposób eksplikowania dźwięków, kolorów i smaków A. Wierzbicka przedstawiła już w książce Wierzbicka, Wierzbicki 1969. Por. na ten temat także Grochowski 1993b, 78.
I can say something about this place because o f that wanting to cause someone to be able to imagine it I would say: imagine that you are somewhere where dry
leaves are becoming in contact and that something
happens in your ears because o f that (W ierzbicka 1980, 110)
P o g lą d y A . W ie rzb ick iej n a status se m a n ty c z n y w y ra ż e ń p e rc e p c y jn y c h n a p rz e strz e n i la t z m ie n ia ły się. O b ec n ie w y ra ż e n ia s e e i h e a r (a ta k ż e fe e l) z n a jd u j ą się n a liśc ie in d e fin ib ilió w (por. W ie rz b ic k a 20 0 4 , 9 -1 3 ). U z a sa d n ie n ie tej
d ecy zji A . W ie rz b ic k a p rz e d sta w iła w p ra c y W ie rz b ic k a 1 9 9 6 12. U z n a ła o n a tam , że p ró b y sem a n ty c z n e g o ro z k ła d a n ia c z a so w n ik ó w p e rc e p c y jn y c h n a je d n o s tk i p ro stsz e w sk a z u je n a to, że s ą to p o ję c ia zło ż o n e , p o d c z a s g d y in tu ic y jn ie s ą one o d czu w an e ja k o p ro ste (s ą te ż u n iw e rsa ln e i w y s tę p u ją w e w sz y stk ic h ję z y k a c h n atu ra ln y c h ), a c z ąstk o w e d e fin icje „ a n a to m ic z n e ” i „ to p o g ra fic z n e ” c z ę śc i ciała p ro p o n o w a n e w c ześn ie j p rz e z a u to rk ę (1 9 7 5 a; 1980) n ie s ą w p e łn i s a ty sfa k c jo n u ją c e 13. N a stą p iło z a te m o d w ró cen ie k ie ru n k u d efin io w a n ia i to u szy (i o czy) s ą d e fin io w a n e p rz e z s ły s z e n ie (w id zen ie ). Por.
(9) ears =
two parts o f person’s head one o f these parts is like the other
one o f these parts is on the one side o f the head the other part is on the other side o f the head
because o f these parts, a person can hear many things (Wierzbicka 1996)
K o lejn e n o w e stw ierd zen ie d o tyczące sem an ty k i w y ra ż e ń p ercep cy jn y ch , to ko n statacja, że s e e i h ea r o d n o sz ą się n ie do p ro c esó w p ercep cy jn y ch , ale m e n ta l n y c h i w ogóle nie m a ją ch arak te ru cielesnego. A u to rk a u z asad n ia to tym , że o so b y niesły sząc e o d u ro d z en ia m o g ą „coś słyszeć” w głow ie, a p e rcep tiv a o d n o s z ą się ró w n ież do B oga, k tó ry „sły szy ” i „w id zi” , choć n ie je s t isto tą cielesną. W tej p ó źniejszej k o n c ep cji je s z c z e w yraźniej zary so w an a zo stała asy m etria p ię ciu zm ysłów : w zrok, słu ch i w ę c h s ą źró d łem w ie d z y o rz e czach i m iejscach , a sm ak i d o tyk ty lk o o rzeczach. O statnie u w ag i A. W ierzbickiej d o ty czą szczeg ó l n y c h relacji w id zen ia i w ied zy (w w ie lu k u ltu ra c h ja k o ro zstrzy g ające zw ykło trak to w ać się zezn an ia „ n ao czn y ch ” św ia d k ó w 14) oraz słyszen ia i m ow y.
12 W toku swoich wieloletnich badań nad indefinibiliami A. Wierzbicka wielokrotnie wycofy wała się ze swoich wcześniejszych ustaleń. Dotyczyło to np. interpretacji jednostki wyrażającej negację (więcej na ten temat por. Żurowski 2005).
13 Eksplikowanie poszczególnych części ciała bez odniesienia do zmysłów i czynności ciele snych miało na celu m.in. właśnie to, aby czynności zmysłowe i cielesne mogły być objaśnianie przez poszczególne części ciała. (por. Wierzbicka 1975a, 93-94). Co ciekawe, w „anatomicznej” definicji serca znalazł się komponent słyszeć, por. serce - ‘część ciała wewnątrz górnej części
tułowia z lewej strony, której ruch można słyszeć’ (Wierzbicka 1975a, s. 99).
14 Współczesna naukowa wiedza kryminologiczna mówi coś innego - zeznania naocznych świadków są przed sądami najmniej wiarygodnymi dowodami.
Ta p rz e d sta w io n a p o w y że j z m ia n a w in te rp re ta c ji w y ra ż e ń p e rc e p c y jn y c h z o sta ła k ry ty c z n ie o m ó w io n a p rz e z A d a m a D o b a c z e w sk ie g o (2 0 0 2 , 5 9 -5 9 ). Z a u w a ż a on, że A . W ie rz b ic k a tra k tu je w y ra ż e n ia s e e i h e a r b a rd z o szero k o , nie w y ró ż n ia ją c m e to d y c z n ie ż a d n y c h je d n o s te k ję z y k a 15. P rz e z tę z a k ła d a n ą je d n o ro d n o ść se m an ty cz n ą, n a s e e i h e a r „ p e rc e p cy jn e ” (w ję z y k u p o lsk im s ą to je d n o stk i: k to ś w id zi c o ś g d z ie ś i k to ś s ły s z y co ś) n a k ła d a n e s ą w ła sn o śc i je d n o ste k o p a rty c h n a s e e i h ea r, k tó re łą c z ą się z p o ję c ie m w ie d zy (je d n o stk i kto ś
w idzi, ż e _, k to ś słyszy, że_). W z d a n ia c h o B o g u p o ja w ia się te n d ru g i ty p
je d n o s te k ze z n o m in a liz o w a n ą fra z ą że_ . P o n a d to , z d a n ie m au to ra, re z y g n a c ja z g ru n to w n ej a n a liz y sem an ty czn ej s e e i h e a r ze w z g lę d u n a tru d n o ść ró w n o ścio w eg o z d e fin io w a n ia cz ę śc i c ia ła n ie je s t w sk a z a n a (por. D o b a c z e w sk i 20 0 2 , 55). M o ż liw e j e s t p rz e c ie ż, że d la żad n ej n a z w y k o n k retn ej n ie m o ż n a z b u d o w ać p o p raw n ej d e fin ic ji ró w n o śc io w e j b e z o d w o ła n ia do o s te n s ji16. W sw o ic h a n a li z a c h se m a n ty c z n y c h w y ra ż e ń p e rc e p c ji w z ro k o w ej A . D o b a c z e w sk i św ia d o m ie o d w o łu je się do w c z e śn ie jsz y c h p ro p o z y c ji A . W ie rz b ic k ie j17.
W sp o m n ia łe m ju ż , że d w o m a p o d sta w o w y m i je d n o s tk a m i le k sy k a ln y m i o p a rty m i n a e lem en c ie s ły s z e ć s ą je d n o s tk i k to ś s ły s z y c o ś (h ea r) i k to ś słyszy,
ż e _ (h ea r that). R ó ż n i j e p rz e d e w sz y stk im e le m e n t w iedzy. Je d n a k w e w s z y s t
k ic h c y to w a n y c h d e fin ic ja c h A . W ierzb ick iej z w ią z a n y ch z w y ra ż e n ie m h e a r za w sz e p o ja w ia się k o m p o n e n t ca n sa y . W p rz y p a d k u je d n o s tk i h e a r th a t w p ro w a d z o n y je s t te ż k o m p o n e n t m e ta ję z y k o w y (cy tacy jn y ). Por.
(10) I hear that John is leaving. =
I hear people say that John is leaving. =
wanting to say something because of what I hear people
say (i.e. because o f what my ears tell me because o f w hat people say) I would say: John is leaving (Wierzbicka 1980, 121)
Je sz c z e ra z n a le ż y p o d k re slić , ż e je d y n ie je d n o s tk a k to ś s ły s z y co ś je s t w y ra że n ie m p e rc e p c y jn y m 18. Je d n o stk a k to ś słyszy, ż e _ je s t p re d y k a te m m e n ta ln y m (por. te ż G ry b o sio w a 1980, 1 4 -1 6 ; G rzesiak , 1 6 -1 8 ) i o k re śla sta n epistem iczny,
15 W rozumieniu zaproponowanym przez A. Bogusławskiego (por. Bogusławski 1976). 16 Hipotezę mówiącą, że nie wszystkie wyrażenia języka naturalnego są rozkładalne tylko i wyłącznie do pojęć prostych (niedefiniowalnych), wysunął M. Grochowski (por. Grochowski 1993b, s. 53-59). Do grupy jednostek rozkładalnych częściowo należą m.in. wyrażenia liczbowe, nazwy jednostek miary, miana nadawne ludziom, nazwy dźwięków, nazwy gatunków naturalnych, nazwy substancji naturalnych, nazwy artefaktów i interiekcje.
17 Podobnie, co oczywiste, M. Grochowski w swoich analizach wyrażeń percepcji słuchowej (1991; 1993a; 1993b, 76-85).
18 Jest to myśl A. Bogusławskiego (por. Bogusławski 1974, 47), z którą starali się polemizo wać badacze analizujący wyrażenia percepcyjne ze stanowiska kognitywistycznego, postulujący jednorodność semnatyczną (bez względu na typ frazy propozycjonalnej) wszystkich wyrażeń opar tych na czasownikach percepcyjnych (por. np. Zawisławska 2000, 314).
k tó ry m o ż e b y ć k o n s e k w e n c ją ak tu p erc e p c ji, n ie zaś sam a k t19. D o w o d z i te g o - o b o k ju ż p rz y w o ła n e g o k o n te k stu z d a ń o B o g u - to, że zu p e łn ie p ra w id ło w e je s t u ż y c ie z d a ń ty p u (11) do z re fe ro w a n ia faktów , o k tó ry c h p o d m io t ep iste m ic z n y d o w ie d z ia ł się np. z g a z e ty 20. Por.:
(11) M adzia słyszała, że tydzień tem u aresztowano Pawełka.
S ła b o ś c ią re fe ro w a n y c h a n a liz A . W ie rzb ick iej je s t ta k ż e to , że w ię k sz o ść a n a liz o w a n y ch p rz e z n ią p rz y k ła d ó w to z d a n ia k o n sty tu o w a n e p rz e z c z aso w n ik i w fo rm ie 1. o so b y lic z b y p o je d y n c z e j c z a su tera ź n ie jsze g o . T y m czasem w ła ś c i w o śc i sem a n ty c z n e tej a k u ra t fo rm y g ra m aty czn ej s ą sp e c y fic z n e (i d o ty c z y to n ie ty lk o c z a so w n ik ó w p e rc e p c y jn y ch ). U ż y w a ją c je d n o s tk i p erc e p c y jn ej k to ś
s ły s z y co ś w fo rm ie 1. o so b y sin g u laris (ja) sły s z ę z k o n k re tn y m a rg u m en tem
p rz e d m io to w y m , n a d a w c a z d a je re la c ję z te g o , że m a w ie d z ę o ty m , ja k i o b ie k t w y d a je sły sz a n y p rz e z n ie g o d źw ięk. Por.:
(12) *Słyszę samochód, ale nie wiem, że to jest samochód. (13) Słyszałem samochód, ale nie wiedziałem, że to był samochód. (14) Pawełek słyszy samochód, ale nie wie, że to jest samochód. (15) Pawełek słyszał samochód, ale nie wiedział, że to był samochód.
Z d an ie (12) je s t ak ce p to w a ln e ty lk o w k o n te k śc ie tzw . p r a e s e n s h isto ric u m , czy li o d n o sz e n ia fo rm c z a su te ra ź n ie jsz e g o do w y d a rz e ń , k tó re z a sz ły w p rz e szło ści. O c zy w iście m o ż liw e je s t sły sz e n ie d źw ięk u , k tó re g o ź ró d ła n ie m o ż n a z ró ż n y c h p o w o d ó w z id e n ty fik o w a ć , ale za w sz e p rz y n a jm n ie j m o ż n a z p e w n o ś c ią p o w ie d z ie ć , że p o d m io t e p iste m ic z n y m a św ia d o m o ść te g o , że je s t to d źw ięk. S to p ień id e n ty fik a c ji p rzed m io tó w , k tó re w y d a ją d źw ięk i, z a le ż y g łó w n ie o d w c ze śn iej n ab y tej p rz e z o so b ę ak tu a ln ie p e rc y p u ją c ą w iedzy. O so b a nie- głu ch a, k tó ra n ig d y n ie sły sz a ła sam o c h o d u , n a p e w n o n ie zid e n ty fik u je o d g ło su siln ik a (p ra w d o p o d o b n ie b ę d z ie to dla niej p o p ro stu ja k ie ś w a rc z e n ie, stu k an ie itp .), a o so b a d o św ia d c z o n a (np. m e c h a n ik sam o c h o d o w y ) m o że n ie ty lk o w ie dzieć, ż e to o d g ło s siln ik a , ale te ż ja k i to ro d zaj siln ik a, m o d e l sa m o c h o d u itp.
19 Inna jednostka języka z uzupełnieniem propozycjonalnym - ktoś słyszy, jak_ jest predyka tem percepcyjnym. Prawdopodobnie w jej skład wchodzą te same komponenty semnatyczne, które wyróżnić można w jednostce ktoś widzi coś. Wyraźnie sugeruje to Z. Topolińska, która wyróżnia dwa predykaty oparte na ciągu znaków słyszeć: słyszeć j i słyszeć2- Pierwszy czasownik jest per- cepcyjny i może łączyć się z konektorem (w terminologii autorki) jak, a drugi to predykat mental ny, który zawsze występuje z konektorem ze (por. Topolińska 1998, 209-290).
20 Inaczej interpretuje takie fakty językowe Z. Topolińska. Twierdzi ona, że nawet zdania oparte na ciągu wyrażającym czas teraźniejszy słyszę, ze oznaczają ‘słyszałem’, czyli referują in formację uzyskną w przeszłości tylko i wyłącznie drogą percepcji słuchowej (por. Topolińska 1998, 291). Uważam, że możliwe jest odniesienie zdań tego typu także do informacji „przeczyta nych”. Wynika to przypuszczalne z tego, że język, którym się posługujemy, ma dwoistą naturę. Jego fonetyczną strukturę odbieramy za pomocą słuchu, a graficzną poprzez wzrok (także dotyk).
P o w y ż sz e ro z w a ż a n ia p ro w a d z ą do n a stę p u ją c y c h w n io sk ó w : (i) je ż e li z d e cy d u je m y się n a ro z k ła d a n ie je d n o s tk i p erc e p c y jn ej k to ś s ły s z y coś, to w je j stru k tu rz e sem a n ty cz n ej m u si zn a le ź ć się o d n ie sie n ie do u szu (jak o tej części ciała, w k tó rej sły szen ie „ d z ieje się” ), (ii) ak t sły sz e n ia m o ż e b y ć źró d łe m w ie d zy o rz e c z a c h lub m ie jsc a c h , (iii) słu c h n ie m o ż e d o starczy ć d o k ład n ej in fo rm a cji o lo k a liz a c ji sły sza n eg o o b ie k tu w p rz e strz e n i (ściśle: o b iek tu , k tó ry w y d a je sły szan e d ź w ięk i), d la teg o w sk ła d je d n o s tk i w y ra ż a ją ce j p e rc e p c ję słu c h o w ą - w p rz e c iw ie ń stw ie do p e rc e p c ji w zro k o w e j (por. D o b a c z e w sk i 20 0 2 , 2 4 -2 5 ) - n ie w c h o d z i fraza lo k a ty w n a , por. k to ś w id zi co ś g d z ie ś vs. k to ś s ły s z y coś.
K o n sta ta c ja (i) z n a jd u je p o tw ie rd z e n ie w a n a liz a ch se m a n ty c z n y c h p ro p o n o w a n y c h p rz e z in n y c h autorów . A . G ry b o sio w a fo rm u łu je n a s tę p u ją c ą d e fin i c ję c z a so w n ik a sły sze ć . Por.:
(16) słyszeć - ‘postrzegać świat zewnętrzny za pom ocą uszu i wiedzieć o tym ’ (Grybo siowa 1980, 12)
A n to n in a G ry b o sio w a je d n o c z e śn ie zau w aża, że se m a n ty czn y k o m p o n e n t
uszy u ja w n ia się n a p o w ierzch n i tylko w w y ra ż e n iu sły sze ć na w ła sn e u szy (jed n o
stce leksykalnej kto ś sły sza ł co ś na w ła sn e uszy). Także w p ró b ie o p isu zn aczen ia czaso w n ik ó w p e rcep cy jn y ch w ra m a c h sem an ty k i generatyw nej przep ro w ad zo n ej p rz e z R o m u ald a G rzesiak a „części ciała do sły szen ia” s ą je d n y m z arg u m en tó w p re d y k a tu sły s z e ć (a rg u m e n t Org). A rg u m e n t te n zw y k le j e s t in k o rp o ro w a n y w p re d y k at. P o z o sta ły m i a rg u m en tam i p re d y k a tu sły s z e ć są: o d b io rca w ra ż e ń
(E xp) i ob iek t fizy czn y m o g ący w p ły w ać n a n arz ą d słuchu, czyli w y d aw ać dźw ięki
(C ) (por. G rzesiak 1983, 1 6 -1 8 ). U szy n ie p o ja w ia ją się tak że w p o d staw o w y ch d efin icjach w y raż en ia sły sze ć w sło w n ik ach ję z y k a p olskiego. Por.:
(17) słyszeć - ‘odbierać wrażenia dźw iękow e’ (SJPDor VIII, 438-439; SJPSz III, 245; USJP IV, 1280-1281)
(18) słyszeć - ‘odbierać słuchem wrażenia dźwiękowe’ (PSWP XXXIX, 234-235) (19) słyszeć - ‘reagować na bodźce zewnętrzne zmysłem słuchu’ (SWJP, 1033)
(20) słyszeć - ‘jeśli słyszymy jakieś dźwięki albo osobę lub rzecz, która je wydaje, to te dźwięki docierają do nas i odbieramy je dzięki zmysłowi słuchu’ (ISJP II, 625) To, że p e rc e p c ja w y ra ż a n a p rz e z je d n o s tk ę k to ś s ły s z y co ś m o ż e (ale nie m u si) b y ć ź ró d łe m w ied zy , m u si b y ć u w z g lę d n io n e w ek sp lik a c ji tej je d n o stk i. Je d n o c z e śn ie je d n a k p o ja w ia się p y ta n ie , c z y dan e d o sta rc z a n e p rz e z in n e z m y sły (szc z e g ó ln ie w z ro k ) m o g ą za stą p ić słu c h i b y ć p o d sta w ą do o rzek an ia , że
21 W analizach nazw dźwięków i wyrażeń oznaczających percypowanie poszczególnych ro dzajów dźwiękow powszechne jest odwoływanie się do Arystotelesowskiej tezy, że dźwięki po wstają w wyniku ruchu ciała i jego kontaktu z innym ciałem. Tak jest np. w pracach Kozarzewska
re la c jo n o w a n e w y d a rz e n ie p o w o d u je p o w sta n ie ja k ic h ś d ź w ię k ó w 21. In n y m i sło w y, c z y m o ż n a np. p o w ie d z ie ć , ż e k to ś coś m ó w i, je ś li w id z im y p o ru sz a ją c e się u sta, ale n ie sły sz y m y d ź w ię k u m o w y (bo np. o b se rw o w a n a o so b a je s t z a d alek o lub j e s t c z ę ś c ią o b ra z u n a e k ran ie te le w iz o ra z w y łą c z o n ą fo n ią)? M . G ro c h o w sk i sto i n a stan o w isk u , że sto so w a n ie p re d y k a tó w p e rc e p c ji słu ch o w ej o rzek a p ra w d z iw ie i z p e w n o ś c ią o sta n a c h rz e c z y ty lk o w w tedy, g d y m ó w ią c y rz e c z y w iśc ie sły sz y d ź w ię k i p o w sta łe w d a n y c h o k o lic z n o śc ia c h . W in n y c h p rz y p a d k a c h p re d y k a ty te m o g ą słu ż y ć ty lk o do fo rm u ło w a n ia sw o ic h p rz y p u sz c z e ń (por. G ro c h o w sk i 1993b, 80). Por.:
(21) *Pawełek mówi, ale ja tego nie słyszę. (22) *Pies szczeka, ale ja tego nie słyszę.
(23) Wydaje mi się, że Pawełek mówi, ale ja tego nie słyszę. (24) Wydaje mi się, że pies szczeka, ale ja tego nie słyszę.
M o ż e b u d z ić w ą tp liw o śc i p rz y p isy w a n ie p s u u m ie ję tn o śc i „ m a rk o w a n ia ” szczek an ia, ale n a p e w n o p ra w d o p o d o b n a je s t sy tu acja, że cz ło w ie k celo w o p o ru sz a u sta m i w ta k i sp o só b , że m o ż liw e j e s t „ o d c z y ta n ie ” teg o , co „ m ó w i” , ch o ć o n sa m n ie w y d a je p rz y ty m żad n e g o d źw ięk u . T y m czaso w o z a te m p rz y j m u ję tę te z ę M . G ro c h o w sk ie g o , je d n a k ro z w a ż e n ia w y m a g a , cz y isto tn ie z d a n ia ty p u (21) i (22) s ą n ie a k c e p to w aln e .
W a rty k u le ty m sta ra łe m się z d a ć re la c ję z b ard zo w stę p n e g o e ta p u b a d a ń n a d w y ra ż e n ia m i p e rc e p c ji słu ch o w e j. P o le g a ł o n p rz e d e w sz y stk im n a ro z p o zn a n iu u ję c ia tej p ro b le m a ty k i w fu n d a m e n ta ln y c h p ra c a c h A . W ierzb ick iej. N ie z b ę d n e s ą d a lsz e b a d a n ia w y ró ż n io n y c h ro b o c z o je d n o s te k ję z y k a k to ś sły s z y
co ś i k to ś słyszy, ja k _ . W z ią ć p o d u w a g ę trz e b a ta k ż e to , że je d n o s te k o p a rty c h
n a le k se m ie s ły s z e ć m o ż n a w y ró ż n ić je s z c z e w ięcej. C e le m ty c h b a d a ń je s t sfo rm u ło w a n ie p o p ra w n y c h ek sp lik a c ji za ró w n o w sz y stk ic h w y ró ż n io n y c h c z a so w n ik ó w p e rc e p c ji słu ch o w ej, ja k i ściśle z w ią z a n eg o z n im i p o ję c ia d źw ięku .
Wykaz skrótów
ISJP - Inny słownik języka polskiego. Red. M. Bańko (2000) T. 1-2. Warszawa. SJPDor - Słownik języka polskiego. Red. W Doroszewski (1958-1969). T. 1-11. Warszawa. SWJP - Słownik współczesnego języka polskiego. Red. B. Dunaj (1996). Warszawa. USJP - Uniwersalny słownik języka polskiego. Red. S. Dubisz (2003). T. 1-3. Warszawa. PSWP - Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny. Red. H. Zgółkowa (1994-2005).
T. 1-50. Poznań.
Literatura
Bartnicka B. (2002): Słownictwo pism Stefana Żeromskiego. T. 4. Świat dźwięków. Kraków. Bogusławski A. (1974): Preliminaries for semantic-syntactic description o f basic predicative
expressions with special reference to polish verbs. [W:] O predykacji. Materiały Konferencji Pracowni Budowy Gramatycznej Współczesnego Języka Polskiego IBL PAN. Zawoja 14-16 X I I 1972. Red. R. Laskowski, A. Orzechowska. Wrocław, s. 39-57.
Bogusławski A. (1976): O zasadach rejestracji jednostek języka. „Poradnik Językowy”, nr 8, s. 356-364.
Dąbkowski G. (1991): Polska terminologia z zakresu teorii muzyki. Kielce.
Dobaczewski A. (2002): Zjawiska percepcji wzrokowej. Studium semantyczne. Warszawa. Gołaszewska M. (1997): Estetyka pięciu zmysłów. Warszawa.
Grochowski M. (1984): Projekt klasyfikacji syntaktycznej polskich leksemów nieodmiennych. „Polonica” X, s. 73-97.
Grochowski M. (1986): Polskie partykuły. Składnia, semantyka, leksykografia. Wrocław. Grochowski M. (1989): Wprowadzenie do analizy syntaktycznej wykrzykników. „Polonica” XIII,
s. 85-100.
Grochowski M. (1991): Über eine Methode der semantischen Beschreiberung von Gehörperzep-
tionsausdrüken am Beispiel der polonischen Gegenwartssprache. [W:] Words are Physicians fo r an Ailing Mind. Red. M Grochowski, D. Weiss. München, s. 187-194.
Grochowski M. (1992): Status semantyczny wykrzykników właściwych. „Prace Filologiczne” XXXVII, s. 155-163.
Grochowski M. (1993a): O założeniach eksplikacji znaczeń czasowników percepcji słuchowej. [W:] Studia linguistica Polono-Jugoslavica 7. Red. K. M. Solecka. Kraków, s. 57-64. Grochowski M. (1993b): Konwencje semantyczne a definiowanie wyrażeń językowych. Warsza
wa.
Grochowski M. (1996): O funkcjach semiotycznych onomatopei. [W:] W świecie znaków. Księga
Pamiątkowa ku Czci Profesora Jerzego Pelca. Red. J.J. Jadacki, W. Strawiński. Warszawa,
s. 267-272.
Grochowski M. (1997): Wyrażenia funkcyjne. Studium leksykograficzne. Kraków.
Grybosiowa A. (1980): O semantyzacji struktur składniowych na przykładzie rozwoju schematu słyszeć o czym. „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Prace Językoznaw cze” VII, s. 9-19.
Grzesiak R. (1983): Semantyka i składnia czasowników percepcji zmysłowej. Wrocław.
Kozarzewska E. (1976a): Grupy semantyczne nazw dźwięków w języku polskim. „Poradnik Języ kowy”, nr 5, s. 239-247.
Kozarzewska E. (1976b): Określenia nazw dźwięków. „Poradnik Językowy”, nr 8, s. 350-355. Laskowski R. (1999): Dźwięk (s.v.). [W:] Encyklopedia językoznawstwa ogólnego. Red. K. Po
lański. Wrocław, s. 134-135.
Leibniz G.W. (1975): [Tabulae definitiorum]. Tłum. M. Kamińska, A. Werpachowska. [W:] Słownik i semantyka. Definicje semantyczne. Red. E. Janus. Wrocław, s. 8-90.
Reichenbach H. (1967): Elementy logiki formalnej (fragmenty). Tłum. J. Pelc. [W:] Logika
i język. Red. J. Pelc. Warszawa, s. 3-225.
Topolińska Z. (1998): (Nie) widać, (nie) słychać. Z semantyki i składni czasowników percepcji
zmysłowej. [w:] Slovo i kul’tura. T. 1. Red. T.A. Agapkina. Moskva, s. 288-295.
Wierzbicka A. (1969): Dociekania semantyczne. Wrocław.
Wierzbicka A. (1975a): Rozważania o częściach ciała. [W:] Słownik i semantyka. Definicje
semantyczne. Red. E. Janus. Wrocław, s. 91-103.
Wierzbicka A. (1975b): W poszukiwaniu tradycji. Idee semantyczne Leibniza. „Pamiętnik Lite racki”, nr 1, s. 109-126.
Wierzbicka A. (1980): Lingua Mentalis. The Semantics o f Natural Language. Sydney. Wierzbicka A. (1996): Semantics. Primes and Universals. Oxford.
Wierzbicka A. (2004): Polish and Universal Grammar. „Studies in Polish Linguistics” I, s. 9-27. Wierzbicka A., Wierzbicki P (1969): Praktyczna stylistyka. Warszawa.
Wiśniewski M., (2001): Zarys fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego. Toruń. Zawisławska M. (2000): Czasowniki percepcji wzrokowej a procesy mentalne. [W:] Studia
z semantyki porównawczej. Nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty mentalne. Część I.
Red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa. Warszawa, s. 305-315.
Żurowski S. (2005): Negacja jako element NSM. [W:] najiamemuKa - nojionucmuKa - Poloni
styka 2004/2005. Red. A. Kiklewicz, S. Ważnik. Mińsk, s. 249-256.
Summary
The definitions of the lexical unit ktoś słyszy coś (someone hears something) given in litera ture and Polish dictionaries, suggest the crucial semantic component of the unit under considera tion are uszy (‘ears’). Thus, słyszenie (’hearing’) is ‘to, co się dzieje w uszach’ (‘something that happens in ears’). That simplified definition seems to be a very useful starting point of future analysis of the expressions of hearing perception.
