Witold Grudziński
Z problematyki złego zamiaru
ogólnego przy przestępstwach
uszkodzenia ciała
Palestra 7/10(70), 46-54
1963
W ITO LD GRUDZIŃSKI
Z problematyki złego zamiaru ogólnego
przy przestępstwach uszkodzenia ciała
1. Wsłęp
Stosowanie przez ju d y k a tu rę polską złego zam iaru ogólnego, zwanego też nie określonym (dolus generalis), doprowadziło do tego, że za elem ent decydujący o kw alifikacji przestępstw uszkodzenia ciała (ant. 235—237 k i . ) uw ażane są w y
łącznie skuitki w postaci wywołanego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrow ia. Przez pom ijanie zaś bądź przez niedostateczne branie pod uw agę istotnych przed miotowych danych (jakim i są np. rodzaj użytego przez spraw cę narzędzia, sposób jego działania, liczba i k ierunek zadanych ciosów, okolica ciała dotknięta urazem itp.), ośw ietlających zam iar spraw cy bardziej wszechstronnie "niż tylko same w y w ołane obrażenia ciała, kw alifikacja tego rodzaju przestępstw dokonywana jest niejako mechanicznie i szablonow o.1
Istota konstrukcji dolus generalis polega na tym, że bez potrzeby udowodnienia, jak i stopień uszkodzenia ciała chciał spraw ca faktycznie w yw ołać lub na wywoła nie którego się godził, m ożna m u przypisać umyślność w zależności od wyw ołanych następstw , i to tylko n a podstaw ie domniemania, że każdy spraw ca zam ierza osiąg nąć ta k ą w łaśnie zmianę w świecie zewnętrznym, jak a zostanie przezeń wywołana, a w ięc że ten, kto działając urazow o n arusza nietykalność cielesną pokrzywdzonego, godzi się na wyw ołanie w szystkich możliwych skutków, tzn. zarówno lekkiego (art. 237 kie.) lub ciężkiego (ant. 236 kjk.), ja k i bardzo ciężkiego uszkodzenia ciała (art. 235 k.k.).2 Przyjm uje się więc a priori, że m a tu taj m iejsce każdorazowo tak a niezw ykła sytuacja, iż związek obiektywny, zewnętrzny, zachodzący pomiędzy dzia łaniem siprawcy a ostatecznym skutkiem (im putatio facti), jest całkowicie adekw at ny do związku subiektyw nego, wewnętrznego, istniejącego między w iną spraw cy a wyw ołanym skutkiem (im putatio iu ris).3
A utorstw o konstrukcji dolus generalis przypisyw ał Lesz.t1 Feuerbachowi. Zda niem Liszta stw orzona przez Feuerbacha konstrukcja culpa dolo determ inata (przyj m ująca istnienie winy także wówczas, gdy spraw ca podejm uje działanie wiedząc o tym, że istnieje tylko możliwość lub pewne praw dopodobieństw o tego, iż jego działanie może się stać przyczyną innego podobnego przestępstw a, które faktycznie nastąpi) je st identyczna z dolus generalis. K onstrukcja dolus generalis zbliżona jest więc w łaściw ie do zasady versanti in re illicita im putantur omnia, quae sequuntur
e x delicto (wszystkie n astępstw a .czynu przestępnego przypisuje się tem u, kto do
' W. W i n a w e r: p rz e s tę p s tw a p rzeciw k o P a ń stw u L udow em u oraz przeciw ko życiu w p ro je k c ie k-k. z 1962 r., „ P a ń stw o i P ra w o ” n r 2, 1963, s. 249.
2 W. W i n a w e r: N ie k tó re z ag a d n ie n ia p ro je k tu k o d ek su k a rn eg o , „N ow e P ra w o ” n r 2, 1963, s. 32 (w k ład k a); H. R a j z m a n : P rzeg ląd orzecznictw a Sądu N ajw yższego — p ra w o k a rn e m a te ria ln e , „N ow e P ra w o ” n r 4—6, 1963, s. 483; S. G l a s e r , A. M o g i l n i c k i : K o d ek s k a rn y — K o m en tarz, K się g a rn ia P ow szechna, K ra k ó w 1934, s. 745.
* S. B u d z i ń s k i : o p rz e stę p stw a ch w szczególności, D ru k iem S. O rg e lb ra n d a i Synów , W arszaw a 1883, s. 2.
N r 10 (70) Z ły zam iar ogólny przy uszkodzeniach ciała 47 konał czynności niedozw olonej)5, pow stałej jeszcze w średniowieczu, która prze trw ała w p raw ie karnym Okresu kapitalizm u, a następnie przeniknęła naw et do n a uki p raw a karnego państw socjalistycznych.fl
Do rozw ażań nad konstrukcją złego zam iaru ogólnego skłaniają doświadczenia, uzyskiwane w praktyce sądowo-lekarsikiej, które pozw alają na wysunięcie tezy, że przy przestępstw ach uszkodzenia ciała możliwe je st jednak bliższe określenie za m iaru spraw cy i że p rak ty k a stosowania błędnej i fikcyjnej konstrukaji złego za m iaru nieokreślonego pow inna być już dawno zarzucana.
2.
Dolus generalis
w teorii polskiego prawa karnegoi w orzecznictwie Sqdu Najwyższego
Pierw szy kroik w celu przejęcia złeigo zam iaru ogólnego przez polski kJc. z 1932 r . został dokonany przez K om isję Kodyfikacyjną, k tóra w m otyw ach do opracow ane go projektu kodeksu podała, że „jeśli w w ypadku zabójstw a n a p lan pierw szy w y suw a się konieczność ustalenia określonego zam iaru bezpośredniego lub p rzy n aj mniej ewentualnego, to w dziedzinie przestępstw polegających na uszikodzeniu ciała punktem centralnym je st nie tyle zam iar działającego, ile spowodowany przez niego wynik. Ściśle Określone zamierzenie przestępcze może w praw dzie zachodzić także i w przypadku uszkodzenia ciała, n ie jest to jednalk w arunkiem 'koniecznym do wypełnienia stanu faktycm egp, przeciwnie, w ystarcza tu ta j zawsze ogólny charak ter zam ierzenia przestępczego — zły zam iar nieokreślony (dolus general's), a za kw alifikow anie przestępstw a nastąpi na podstaw ie obiektyw nej oceny spowodowa nego skutku”. 7
Przyczynę przyjęcia dolus generalis przez twćrtcćw ówczesnego kodeksu karnego w yjaśnił w swoim czasie K rzy m u sk i8 pisząc, że „konstrukaja przestępstw uszko dzenia ciała przedstaw ia bardzo wielkie nieprzezwyciężone trudności”, co wiąże się, jego zdaniem, ściśle z tym, że „umyślne uszkodzenie ciała może przedm iotowo przy brać najrozm aitsze postacie, a zbadanie, k tóra z nich odpow iadała zam iarow i sprawcy, nie da się oprzeć n a żadnej pewnej- podstaw ie”. W związku z tym K rzy m uski był zdania, że dla przypisania spraw cy umyślności działania należy „żądać bezwarunkowo tylko zam iaru skierowanego ku ukrzyw dzeniu człowieka na ciele, a więc zam iaru podchodzącego pod typ znany w doktrynie pod nazwą dolus ge neralis”.
Dolus generalis p rzy jął się szybko w polskim praw ie karnym . Można prześledzić
dwa etapy jego „adaptacji” : m ianowicie w okresie m iędzywojennym uważano, że zły zam iar ogólny stanow i trzecią form ę umyślności, przydatną przy kw alifikacji przestępstw uszkodzenia ciała, natom iast w okresie po wyzwoleniu utrzym uje się pogląd, że dolus generalis stanow i część składową dolus eventualis.
Wobec tego że w piśm iennictw ie polskim b ra k jeist szerszych opraoowań doty czących złego zam iaru ogólnego oraz b rak om ówienia stosunku tegoż zam iaru do zam iaru bezpośredniego i ew entualnego, trzeba dokonać przeglądu różnych w y
-s S. P l a w -s k i : P ra w o k a rn e — Część ogólna, PW N, Łódź 1952, -s. 141; S. P ł a w -s k i : P rz e stęp stw a przeciw k o życiu, PW N, W arszaw a 1963, s. 190.
« A . G i e r c e n z o n , M. I s a j e w , A. P i o n t k o w s k i : P ra w o k a rn e — Część ogólna, w y d . 4, W ydaw n. P raw n ic ze, W arszaw a 1952, s. 313; W. M i e ń s z a g i n , Z. W y s z y ń s k a : R adzieckie p raw o k a rn e , W ydaw n. M in. O brony N aród., W arszaw a 1953, s. 200.
7 W. M a k o w s k i ; K odeks k a m y 1932, H oasick, w yd. 2, W arszaw a 1933, s. 523.
48 W i t o l d G r u d z i ń s k i Nr 10 (70)
pawdedzi odnoszących się do m iejsca dolus generalis w polskim p raw ie karnym , przy czyim wypowiedzi ite m ożna by podzielić — ze względu na ich treść — n a dwie grupy.
Do pierw szej można by zaliczyć wypowiedzi Glasera, Mogilnickiego, M akowskie go, P eipera i W róblewskiego, którzy uważali, iż dolus generalis, mim o że nie został w yraźnie w skazany w części ogólnej polskiego kjk., może je d n a k znaleźć zastoso w anie przy kw alifikacji przestępstw uszkodzenia ciała. N atom iast Guteteimst, Ni- -semson, Siewierski i Śliw iński byli zdania, że dolus generalis stanow i form ę zam iaru
ew entualnego.
Jedynie tylko M akarewicz, A ndrejew , F latau-R ow alska i R ajzm an podkreślali, że
dolus generalis nie może mieć zastosow ania w polskim orzecznictwie sądowym.
Z pierw szej g ru p y autorów W róblew ski9 był zdania, że dolus generalis, chociaż n ie został w yraźnie w skazany w części ogólnej polskiego k k ., stanowi trzecią formę umyślności i powinien mieć zastosowanie przy przestępstw ach uszkodzenia oiała. Celowość w prow adzenia dolus generalis uzasadnia on potrzebam i pralkityiki podając przykład, że każdy spraw ca po zadaniu ciosu np. nożem i w yw ołaniu ciężkiego uszkodzenia ciała będzie się bronił tym, że obciął zadać tylko lekkie uszkodzenie, a wobec tego, że udowodnienie spraw cy zam iaru zadania oięźkiego uszkodzenia ciała będzie praktycznie zupełnie niemożliwe, konieczne staje się przyjęcie insty tu cji dolus generalis, k tó ra „zwalnia od precyzji w określaniu zam iaru spraw cy”. Z daniem Makowskiego i P e ip e ra 10 przy kw alifikacji przestępstw uszkodzenia ciała w ystarczające są tylko dw a podstaw ow e elem enty: sam dolus generalis oraz istnie nie między przestępnym działaniem sprawcy a jego następstw am i związku przyczy nowego w rozum ieniu przyrodniczym . Glaser i M ogilnicki11 uw ażają, że do zali czenia danego obrażenia do kategorii um yślnych uszkodzeń ciała n ie jest w ym aga n y oznaczony zam iar, lecz w ystarcza zam iar nieokreślony (dolus generalis). W związ k u zaś ze sform ułow aniem aflt. 15 § 2 kjk. byli oni zdania, że spraw ca będzie prze w ażnie odpowiadać w granicach następstw dokonanego czynu, jeśli następstw a te przew idział lub powinien był przewidzieć, z tym jedinaik założeniem, że przewidze nie ta k ie będziie zawsze w w ypadkach przestępstw z alit. 235—237 kjk. domniemane, ta k że oskarżony (!) będzie m usiał udowodnić, iż m iał zam iar spowodować lżejsze uszkodzenie lub rozstrój zdrow ia, a cięższych następstw nie mógł przewidzieć.
Śliwiński uważa, że spraw ca odpow iada w zależności od wywołanych skutków „w edług najsurow szego przepisu” I2. Według Niisensona i Siewierskiego 13 sprawca, k tó ry działając w ogólnym zam iarze uszkodzenia ciała pozbaw ia człowieka w zroku lub słuchu albo pow oduje inne trw ałe kalectwo, odpowiada z art. 235 k.k. za um yślne spowodowanie bardzo ciężkiego uszkodzenia ciała, choćby owe następstw a czynu nie były jego zam iarem objęte. G u te k u n st14 tw ierdzi, że gdy spraw ca działa
9 b. W r ó b l e w s k i : P ra w o k a rn e , S ekcja W ydaw n. A kad. K o ła P ra w n . S tud. U.S.B., W ilno 1934, azęść I, s. 91.
30 L. P e i p e r : K o m e n ta rz do k o d ek su k arn eg o , F ro m m er, W yd. 2, K rak ó w 1935, s. 475;
W. M a k o w s k i : K odeks k a r n y obow iązu jący tymczasofwo w R zeczypospolitej P o lsk ie j n a z ie m ia c h b. zab o ru ro sy jsk ieg o , t. III, In st. W ydaw n. B ib lio tek a P o lsk a, W arszaw a 1922, s. 100.
11 S. G l a s e r , A. M o g i l n i c k i , op. c it. (P a trz poz. 2).
12 s. Ś l i w i ń s k i : P o lsk ie p ra w o k a rn e m a te ria ln e — Część ogólna, G e b eth n e r i W olff, ^Warszawa 1946, s. 237.
13 j . N i s e n s o n j M . S i e w i e r s k i : K odeks k a m y , W yd. P ra w n ., w y d . 7, Łódź 1947, s. 199; M. S i e w i e r s k i : K odeks k a m y — K o m en tarz, w y d a w n . P ra w n ., w y d . 8, W arszaw a 1958, s. 315.
14 0 . C h y b i ń s k i, w . G u t e k u n s t , W. S w i d a : P ra w o k a rn e , P a ń stw . W ydaw n N a u k o w e , W arszaw a 1961, s. 72.
N r 10 (70) Z ły zam iar ogólny p rzy uszkodzeniach ciała 49
w zam iarze bezpośrednim spowodowania tylko sk u tk u przewidzianego w artykule 237 kjk., wyw ołał jednaik skutki przewidziane w ant. 235 kjk., to odpow iadać bę dzie za umyślne w yw ołanie bardzo ciężkiego uszkodzenia ciała, gdyż skutki te istniały w pśychice sprawcy, aczkolwiek wyobrażenie i woda ich osiągnięcia były m ało sprecyzowane. Z innych autorów Ł ukaszkiew icz15 o raz Smolaga Ie są rów nież zdania, że przy przestępstw ach uszkodzenia ciała jedynie skutek decyduje 0 kw alifikacji karnej czynu.
Sąd Najwyższy w okresie przedw ojennym zajm ow ał różne stanow iska co do tego, czy przy przypisyw aniu spraw cy umyślności w ystarcza jedynie zły zam iar ew en tualny. W niektórych orzeczeniach (Zb. O. 220/36 — w yrok z 28.XI.1935 r. 2 K 1371/36 17 1 Zb. O. 123/38 — w yrok z dnia 1i5.XII.1937 r. 1 K 1277/37 18) czyitamy np., że w y starcza tylko ogólny zam iar uszkodzenia ciała, w innych natom iast (Zb. O. 30/12
1932 — 3 K 1032 i orz. Zb. O. 136/33 z 8.V.1933 r. (jpaitrz też OSP X II 426)19 oraz Zb. O. 209/36 — w yrok z 28.XI.1S35 r. 2 K ,1300/35 20), że do zastosowania a rt. 235 § 1 lub ant. 236 § 1 nie w ystarcza tylko działanie w zam iarze nieprzyjaznym , lecz zaw sze konieczne jest jeszcze ustalenie, że zam iar był -kierow any w łaśnie n a wy w ołanie ciężkiego skutku, a spraw ca obejm ow ał ten skutek sw oją zgodą.
W okresie po wyzwoleniu Sąd Najwyższy w yraził w jednym z w yroków pogląd, że dolus generalis stanow i część składow ą dolus epentualis. Uzasadnienie do tego w yroku je s t niem al identyczne z m otywam i Komisji K odyfikacyjnej, która opraco
w ała k.k. z 1932 r., a ponadto dodano, że tzw. zły zam iar ogólny „mieści się w ra mach zam iaru ew entualnego (an t 14 § 1 k.k.) i przedstaw ia się jako mało sprecyzo w ane wyobrażenie skutku, spraw ca jed n ak odpow iada stosownie do spowodowa nego przez siebie skurtlku przestępnego” 21.
Spośród teoretyków p raw a karnego właściwie tylko M akarew icz22 w yraźnie pod kreślał, że do pociągnięcia do odpowiedzialności za przestępstw a z art. 235—237 k.k. kw alifikow ane przez następstw a je st konieczne, by spraw ca m iał wolę (choćby tylko zam iar ewentualny) sprow adzenia następsitw, gdyż nie w ystarcza zdolność przew i dzenia lub naw et przew idzenie możności bez zgody n a nasitępsitwa. Flatau-K ow al- s k a 23 zaś, poddając kryityce w yrok Sądu Najwyższego z 2.XII.1949 r., pisze, że „sform ułow ania ustawowe, kitóre rozgraniczają poszczególne stan y faktyczne jed nej i tej samej grupy przesitępstw uszkodzeń ciała, wyłąicznie w oparciu o skutek, n ie stanow ią podstaw y do Odejścia od problem u w iny”. A n d re je w 24 jest zdania, że w świetle zaproponow anej przez niiego. w ykładni arrtykułu 15 k.k. b ra k podstaw
15 Z. Ł u k a s z k i e w i c z : O ch ran a z drow ia o b y w a teli w p ra w ie k a rn y m , „ Ł aw n ik L u
d o w y ” zesz. 10, 1955, s. 8.
i« J . S m o 1 a g a: O cena są d o w o -le k a rsk a uszkodzeń c iała w św ie tle u sta w o d a w stw a k a r nego i cyw ilnego. „W iadom ości L e k a rs k ie ” n r 3, 1953, s. 178.
n z b ió r O rzeczeń Izb y K a rn e j Sądu N ajw yższego, W ydaw n. M in. S p raw ., W arszaw a 1935, s. 532.
i» Z b ió r O rzeczeń Izby K a rn e j S ądu N ajw yższego, W ydaw n. MŁn. S p raw ., W arszaw a 1938, S. 244.
i» L. P e i p e r : op. c lt. (p atrz p rzy p . 10), s. 475.
20 z b ió r o rzecze ń Izb y K a rn e j, w y d a w n . M in. S p raw . 1936, s. 242.
G. A u s c a l e r: O rzecznictw o S ądu N ajw yższego z z a k re su m ate ria ln e g o p ra w a k a rn eg o 1945—1957, Wydaiwn. P ra w n ic ze , W arszaw a 1957, s. 719.
22 j . M a k a r e w i c z : K odeks k a m y z k o m en ta rz e m , w y d . 5, W ydaw n. Z ak ł. N ar. Im. O ssolińskich, L w ów 1938, s. 533.
23 A. F l a t a u - K o w a l s k a : S tro n a pod m io to w a p rz e stę p stw a (w m a te ria ła c h do n a u k i p ra w a k a rn eg o : N a u k a o p rz estę p stw ie, pod re d . I. A n d rejew a, z . III, W arszaw a 1958, s. 32).
M I . A n d r e j e w : U staw ow e zn am io n a p rz estę p stw , W y daw nictw o P raw n ic ze , W arszaw a 1959, s. 234.
50 W i t o l d G r u d z i ń s k i N r 10 (70)
do przyjęcia dolus generalis dla przestępstw um yślnych przew idzianych w art. 235—237 k-k. Rajzm am 25 w reszcie w skazuje na konieczność przestrzegania zasady obiektyw izm u oraz na potrzebę dokładnych ustaleń gramie zam iaru siąrawcy.
3. Z a m ia r sprawcy z punktu widzenia sqdowo-lekarskiego
P ra k ty k a sądow o-lekarska w ykazuje, że przestępstw a uszkodzenia ciała stanow ią tak i rodzaj przestępstw , w którym dość często m am y do czynienia z kom binacją winy um yślnej i n ie u m y śln ej.26 Dość częsito bowiem skutek nie jeisit zbieżny % za m iarem sprawcy. Nierzadko dochodzi do obrażeń cięższych niż zamierzone, a to ze względu ima falkt, że stosunkowo często w 'następstwie identyaznego u razu u róż nych ludzi lub naw et u itego 'samego człowieka — w zależności od jego w ieku, sta niu trzeźwości, staniu izdrowia, rodzajiu, odzieży i szeregu imnych czynników — zostają wywołane skuitki, których sk ala rodzajow a jest niezm iernie szeroka. Do n astępstw cięższych niż zam ierzone dochodzi n ieraz itakże w skutek dołączających się pow ikłań, niew łaściw ej lub w nieodpowiednim czasie udzielonoj pom ocy le karskiej, niestosow ania się pokrzywdzonego do w skazań lekarskich it,p.
Utrzym anie, jakoby m om entem kw alifikacyjnym były tylko ostateczne skutki w postaci takiego czy innego obrażenia, jest uproszczeniem schematycznym i p ry mitywnym. Podstaw ą do ustalenia faktycznego zam iaru spraw cy i stopnia nasile nia jego złej w oli są natom iast: rodzaj użytego narzędzia, sposób działania sprawcy, okolica ciała, w jak ą zadany zostaje uraz, liczba i siła zadanych ciosów, miejsce zajścia itd. Dopiero uw zględnienie w szystkich tych czynników łącznie pozwala n a - w ydedukow anie granic zam iaru spraw cy, a ponadto pozw ala rozważyć, czy można m u przypisać tylko w inę nieum yślną i stwierdzić, czy skutki jego działania lub ich część nie były przypadkowe.
Chociaż przy przestępstw ach uszkodzenia ciała nieraz rzeczywiście trudno jest określić z całą ścisłością zam iar spraw cy, ito jednak można to uczynić w przybli
żeniu. ,
Istotną obiektyw ną przesłanką, k tóra pozwala „odczytywać” zam iar sprawcy, jest to, czy działał on tylko golą ręką, czy (też narzędziam i niebezpiecznymi dla życia i zdrowia. Praiktyka dnia codziennego mczy nas bowiem, że skutki, jakie n a ogół pow stają przy użyciu n ie uzbrojonej rę k i oraz przy użyciu rozm aitych narzędzi, są różne co do ich c h a ra k te ru i wagi.
Przy rozpatryw aniu, jak ie n astępstw a mogą pow stać przy działaniu sprawcy (np. jedynie przy użyciu zw iniętej w pięść ręki przy zadaw aniu urazu w fcwarz), trzeba stwierdzić, że n a ogół dochodzi do w yw ołania jedynie banalnych obrażeń, ta kich 'a k sińców, obrzęków, podbiegnięć krw aw ych śluzówki przedsionka jam y ustnej, w ybicia lub zw ichnięcia 1—2 zębów, itj. stanów faktycznych kw alifikują cych się z p u n k tu w idzenia wywołanych przedm iotowych skutków jako tzw. lekkie uszkodzenie ciała (art. 237 k.k.), przy czym często dochodzi jedynie do k ró tk o trw a- !ego zaczerw ienienia i uczucia bólu, a w ięc tylko n aruszenia nietykalności cieles nej (art. 239 kJt.), n atom iast rzadziej d o w ybicia w iększej liczby zębów, złam ania żuchwy lub łuku jarzmowego, tj. skutków przedm iotowych w ywołujących narusze nie czynności n arządu ciała i mowy na okres czasu .powyżej dni 20, co należy już uznać za tzw. ciężkie uszkodzenie ciała. W yjątkowo zaś, po spoliczkowaniu lub
25 H. B a r m a n , op. cit. (p a trz przyp. 1).
26 G e y e r , c y t. w g F. v. H o l z e n d o r f l . a , V erb rech en gegen die leib lich e U n v e rse h rt h e it. H andbuch des d e u ts c h e n S tra fre c h ts , H abel, t. 3, B erlin 1874, s. 529.
Nr 10 (70) Z ły zam iar ogólny przy uszkodzeniach ciała 51 zadaniu urazu pięścią w tw arz, dochodzi na skutek uipadfcu pokrzywdzonego i uderzenia głową o bruk, np. do złam ania kości podsVawy czaszki i krwiaka nad- czy podoponowego z dłuższym ciężkim stanem ogólnym, co z punktu w idzenia sądów »-lek arsk ie go stanow i chorobę zagrażającą życiu, lu b do pęknięcia gałki ocz nej z następow ym (wykonanym na pod/stawie w skazań lekarskich) usunięciem gałki ocznej, tj. do trw ałego kalectw a itp., a więc do sprow adzenia takich lastępstw, które są kw alifikow ane jako bardzo ciężkie uszkodzenie ciała.
R ozpatrując powyższe uwagi pod k ą.em w idzenia zaimlanu spraw cy stwierdzić trzeba, że nie uzbrojonem u oprawcy, k tó ry zadał uraiz gołą ręką, można pnypisywać tylko to, że przez zadanie takiego u razu zam ierzał naruszyć nietykalnoe cielesną pokrzywdzonego (ant. 239 kjk.) lub wywołać lekkie uszkodzenie ciała (ani 237 kJc.), a tylko wyjątkow o, jeśli siła zadanego urazu, spoisób działania lub inne ooliczności to upraw dopodabniają — że godził się na w yw ołanie ciężkiego uszkodsnia ciała (art. 236 k.k.). N atom iast tylko w tedy, kiedy szczególne okoliczności to uraw dopo- dabniają, można przypisać s-prawcy, że godził się na pow stanie skutków wyliczo nych w art. 235 § 1 k.k.
Zupełnie odm iennie przedstaw ia się zam iar spraw cy, jeżeli działa a uraiow o, posługując się narzędziam i niebezpiecznymi.
Przy działaniu narzędziam i niebezpiecznymi dla życia i zdrowia pw stsją na ogół sk u tk i bardziej poważne aniżeli przy działaniu n ie uzbrojoną ręk; Uraz za dany nożem, siekierą, kam ieniem , orczykiem czy m łotkiem , np. w głc/ę, dopro wadza n ad er często jeśli już n ie do zejścia śm iertelnego, to na pewno o ciężkiego lub bardzo ciężkiego szkodzenia ciała, co n ie wyłącza, że czasami wyniiem będzie zaledwie lekkie uszkodzenie ciała (art. 237 k.k.).
Różne tz.w. niebezpieczne narzędzia można by podzielić jeszcze w zeżności od SiOpnia niebszpieczeństwa grożącego przy ich u ż y c iu 27. Inne bow iem ,ak to w ia domo potocznie każdem u, są z reguły skutki, gdy spraw ca zadaje cios )• szklanką, butelką lub kuflem, a inne, gdy posługuje się nożem, siekierą lub lonią palną.
Chociaż rodzaj użytego narzędzia jest nader istotnym ozynnikier ośw ietlają cym zam iar spraw cy, to jed n ak poza Itym poważne znaczenie m ajrtakże takie okoliczności, jak sposób działania spraw cy, co znajduje swój w yraz 3. w liczbie, sile i kierunku zadaw anych ciosów 28, w biciu obezwładnionego, kopań ofiary, czy też ja k okolica ciała, w k tó rą zadano icios, jeśli się zważy, że rap. zadiie ciosu no żem w szyję, klamkę piersiową lub w brzuch wywołuje nie tylko cięie uszkodze nie ciała, ale dość często pociąga za sobą śmierć.
Stosow anie konstrukcji dolus generalis, przy której jednakow o occa się zam iar spraw cy działającego zarówno gołą ręką, jak i uzbrojonego w niebeieczne narzę dzie, doprowadziło w prak ty ce do zupełnie błędnego ujęcia kw estiiam iaru i wi ny przy przestępstw ach uszkodzenia ciała. W w ypadkach bowiem,dy działający urazowo spraw ca nie posługuje się żadnymi niebezpiecznym i narzęcami, dochodzi zaś do pow stania ciężkiego lub bardzo ciężkiego uszkodzenia ciai jak np. zła m ania kości pcdudzia czy przedram ienia spowodowanych upadem p ija n e g o ' w skutek popchnięcia lub spoliozkowania, przypisuje się spraw nie zamiar umyślnego naruszenia nietykalności cielesnej lub spowodowania lekego uszkodze nia ciała, lecz — n a podstaw ie powstałego skuUku — zam iar wywmia ciężkiego !i B. H o l y s t : P o lity k a k a rn a w obec spraw ców p rzestęp stw z a ry 240 241 k.k., .,P a ń stw o i P ra w o ” n r 7—8, 1861, s. 354.
92 W i t o l d G r u d z i ń s k i N r 10 (70) lub bardzo ciężkiego uszkodzenia ciała. Dolus generalis zatem w tych w ypadkach kiedy dochodzi do następstw cięższych niż zEtmierzioine, zbieżny jest z konstrukcją w iny kombinowanej culpa dolo exorta i pozwala przypisać umyślność tam , gdzie faktycznie nie m a m iejsca zbieg um yślności i nieumyślności.
Doszło także do p rak ty k n ie do przyjęcia z p u n k tu w idzenia prew encji ogólnej. Stosowalnie bowiem instytucji dolus generalis doprowadziło w prak ty ce — przy kw alifikacji przestępstw uszkodzenia ciała — do odrzucenia instytucji usiłowania. Mimo że szkodliwość społeczna czynów spraw ców działających urazowo np. nożem lub siekierą je st duża, spraw cy tacy odpow iadają tylko w zależności od wywołanego sk u tk u , który czasam i w brew ich oczekiwaniom byw a lżejszy od zamierzonego. Czeka ich wówczas „łagodniejsza” kw alifikacja kanna, bo często nik!t się nie zaj m uje tym , czy luderzaijąc siekierą w głowę lub nożem w plecy spraw ca nie m iał innego zam iaru prócz zadania lekkiego luszkokJzeriia ciała. Z darza się bowiem, że spraw ca posługujący się narzędziem niebezpiecznym nie w yw ołuje cięższych następstw tylko w skutek okoliczności od niego niezależnych (np. ześliznięcia się ciosu noża po kości itp.). W zw iązku z tym motana się spotkać dość często ze zdziwieniem, dlaczego sprawcę posługującego się narzędziem niebezpiecznym, nożem lu b siekierą, jeśli tylko nie było ibójfci lub pobicia, ściga się i k arze tylko na pod staw ie skutków, nie biorąc pod uwagę realnego niebezpieczeństw a powstającegp w skutek użycia takiego narzędzia.
Je st to wynikiem konsekw entnego stosowania konstrukcji dolus generalis i opar cia się przez orzecznictwo sądow e n a „recepcie” Peipera, k tó ry dowodzi, że przy ocenie przestępstw uszkodzenia ciała „rodzaj użytego narzędzia i sposób działa nia spraw cy n ie m ają w ogóle żadnego znaczenia” 29.
4. U w agi
de lege ferenda
Ocena przestępstw uszkodzenia ciała pod k ątem w idzenia wyłącznie wywołanych obiektyw nych następstw je st ułom na, gdyż n ie odzwierciedla zam iaru spraw cy. Z tego powodu szereg ustaw odaw stw Wyodrębnia osobny sta n faktyczny, tzw. „nie
bezpieczne uszkodzenie ciała”, przy którym nie skutek, lecz użycie najrzędzia nie bezpiecznego i sposób działania spraw cy, a więc czynniki w szechstronniej ośw ietla jące jego zam iar, decydują o kw alifikacji karn ej. Tego rodzaju stan faktyczny zaw ierają щр, niem iecki k.k. z ,187(1 r. (§ 223 ptói; 2 ) 30, indyjski i pakistański k.k. •z 1860 r. (ant. 324)31, k.k. stanu L uiz jam у A.P. z 1Э42 r. {ant. 34 ustaw y n r 43 z 1942 rokiu) 32, fiński kjk. (nowela z 18.Ш.1949 roku, nozdzfeł 21 § 13) ” , duński kjk. z 1940 noku (§ 245 ust. 2 ) 31, jugosłow iański k.k. z 1953 roku (ant. 142 ust; 2 ) K, szw ajcarski
2» Ż. P e i p e r : op. c łt. (p atrz p rzy p . 10), s. 475.
3« A. S c h ö n k e : S tra fg esetzb u c h — K o m m en ta r, B eck, w y d . 2, M ü n ch en 1944, s. 467. 31 D as in d isch e (p ak istan isch e) S tra fg esetzb u c h (tłum . D a h m ) , W alte r de G ru y te r, B erlin 1954, s. 87.
32 S trafg esetzb u ch vom L o u isian a, G esetzg eb u n g sak te des J a h r e s 1942 (tłum . S t r a u b ) , W alter de Gruyteir, B e rlin 1953, s. 10.
33 B. H o n k a s a t o: D as fin n is c h e S tra ffre c h t, w D as a u slän d isch e S tra fre c h t, t. 2, D u n c k er i H um blot, B e rlin 1957, s. 101.
34 F. M a r c u s : D as S tra fre c h t D ä n em ark s, w D as a u slän d isc h e S tr a f r e c h t d e r G egenw art, t. I, D u n ck er i H um blot, B e rlin 1955, s. 172.
35 A. M u n d a : D as S tra fre c h t Ju g o slaw ien s, w Das a u slän d isc h e S tra fre c h t d e r G egen w a rt, t. I, D u n ck er i H um blot, B e rlin 1955, s. 419.
N r 10 (70) Z ły zamiar ogólny p rzy uszkodzeniach ciała 53 k.k. z 1937 r. (ant. 123 p k t 1 ust. 1) ®, grecka kjk. z 1950 r. (art. 309) 37, przy czyim ustaw odaw stw a te ścigają z urzędu n ie itylfco itych, którzy w czasie bójek posługują się narzędziam i niebezpiecznym i dla życia i zdrowia, ale w ogóle tych, którzy przy zadaw aniu uszkodzeń ciała używ ają tego rodzaju narzędzi.
De lege ferenda, w zw iązku z toczącą się dyskusją nad projektem kodeksu k a r
nego Polski Ludctweij, w ydaje się celowe umieszczenie tego irodzaju s tan i faktycz nego również w przyszłym polskim k k .
W yodrębnienie takiego w łaśnie stan u faktycznego „niebezpiecznych [uszkodzeń ciała” (przy których mom entem kw alifikacyjnym byłoby w yw ołanie uszkodzenia cia ła lub ro zstro ju zdrow ia narzędziam i niebezpiecznym i dla zdrow ia i życia) ści ganego z urzędu oraz odpowiednia polityka k a rn a w stosunku do sprawców uży w ających narzędzi niebezpiecznych dla życia i zdrowia stanow iłyby środek p re w encyjny, który mógłby w płynąć na zmniejszenie się nie tylko licziby przestępstw
uszkodzenia ciała (art. 235 — 237 k.k.), ale i kw alifikow anych z art. 23C § 2 k.k., do których dochodzi głównie w łaśnie w skutek użycia narzędzi niebezpiecznych dla zdrowia i życia. Byłoby to rów nież zaakcentow aniem tendencji profilaktycznych naszego ustaw odaw stw a karnego oraz bardziej skuteczną ochroną najbardziej cennych dóbr, jakim i są życie i zdrow ie człowieka.
Za podstawowy krok do realizacji przedstaw ianej propozycji uw ażam jorzucenie obowiązującego obecnie trójstopniow ego podziału uszkodzeń ciała (art. 235—237 k.k.) i zastąpienie go dwustopniowym. W ielostopniowa bowiem skala uszkodzeń ciała i uzależnienie wysokości k a ry od wywołanych skutków wywodzi się jes-.cz^ z odległych, czasów, gdy praw o k a rn e stanow iło m argines p ra w a cywilnego, a spo wodowanie uszkodzeń ciała pociągało za sobą jedynie skutki cywilnopraw ne w po staci odpowiednio zróżnicowanego odszkodowania 3B.
Zupełne jednak odstąpienie od zasady k aran ia w zależności od wywcta.iych sk u t ków nie wydaije się celowe, raziłoby bowiem poczucie słuszności, w m yśl którego za pozbawienie np. wzroku czy słuchu należy k a ra ć bardziej surcw o nifc za spo wodowanie drobnego zadraśnięcia lub zasinienia. Jest zatem rzeczą zrozumiałą, że choć powinno być utrzym ane zróżnicowanie k a r w zależności od wywołanych skut ków, to jednak całkowicie w ystarcza podział dwustopniowy na ciężkie uszkodzenie ciała, obejm ujące zmiany pourazow e wyliczone olbecnie w a rt. 235 k.k., i na zwykłe uszkodzenie ciała, obejm ujące sta n y zaw arte zarówno w art. 236 k.k., jak i w art. 235 k.k. P rzede w szystkim w ięc należy zarzucić istniejące obecnie rozgraniczenie uszkodzeń ciała n a ciężkie <art. 236 k k .) i lekkie (ar‘t. 237 k.k.) .Wydajje się to ko nieczne Itym bardzielj, że określona ustaw ow o pomiędzy tym i stanam i faktycznym i granica naruszenia czynności narządu ciała na okres co n ajm n iej lubi poniżej dni 20 zakreślona została dowolnie i je st chybiona zarów no z punktu widzenia przed miotowego, jak i podmiotowego.
Z p u n k tu widzenia lekarskiego można się bowiem /posługiwać w prawdzie używ a nym potocznie określeniem ciężkie lub lekkie uszkodzenie ciała, jednakże tarak jest naukow ych przesłanek pozw alających ściśle je określić i rozgraniczyć. Szitywna granica 20-dniowa przypom ina tu okresy kw alifikacyjne znane w praw ie
feudal-3» S zw ajcarsk i k o d ek s k a rn y z d n ia 21.XIIJ937 (tłum . C h y b i ń s k i i G u t e k u n s t ) , W yd. P ra w a ., W arszaw a 1960, s. 55.
37 D as g riech isch e S tra fg esetzb u c h (tłum . K a r a n i k a s ) , W alter d e G ru y te r, B e r li n / 1956, s. 65.
54 Pytania i odpowiedzi prawne N r 10 (70)
nym , niei cparle na żadnych racjonalnych podstawach. Przysparza ona także po
ważnych kłopotów biegłym, napotykającym nierzadko trudności przy określaniu tego, czy chodzi tu o naruszenie czynności narządu ciała w jakimikolwiek stopniu (a w ięc naw et o naruszenie nieznaczne ti nieistotne), czy też natężenie odchylenia czynności określonego narządu muisi mieć jakieś realne n a tę ż e n ie 39 oraz przy wskazywaniu, czy i jaki narząd został w ogóle naruszany (są bowiem takie narządy, które Stanowią tylko składow ą część innych). Również sądy skrępow ane są tą szlfcuczną granicą. Pomimo bowiem tego, że obrażenia zositały zadane nierzadko ze szczególnie dużym naitężeniem złej woli, trzeba uznać te obrażenia za lekkie i w konsekwencji ocenić je łagodniej jedyni© dlatego, że czynność narządu oiała ztostała naruszona na okres poniżej dni 20.
Każdy [z dwóch artykułów , tj. scan faktyczny zarówno ciężkiego, jak i zwykłego uszkodzenia ciała, mógłby rozipadać się na dwa paragrafy. Pierw szy obejmowałby sta n faktyczny danych uszkodzeń ciała łub rozstroju zdrowia, drugi zaś przew i dywałby; wyższą1 sankcję za w ywołanie U kiego samego uszkodzenia lub rozstroju zdrowia 'przy użyciu niebezpiecznego narzędzia. W ten sposób zostałby dokonany podział i a dwa zwykłe uszkodzenia ciała i dwie ,postacie niebezpiecznego uszkodze n ia ciała, iprzy czym w szystkie te cztery rodzaje uszkodzeń c isia byłyby zagro żone odpowiednio zróżnicowanym i sankcjam i karnym i.
Dzięki tem u zodLałyby stworzone ścisłe kodeksowe przesłanki pozw alające na rozgraniczenie odpowiedzialności karn ej sprawców działających urazowo przy uży ciu niebezpiecznych narzędzi oraz bez ich użycia. Przez przyjęcie takiej k o n stru k c ji kodeks k a rn y odstajpiłby od .przestarzałej i prym ityw nej zasady k aran ia i ścigania w zależności od wywołanych skutków i zwróciłby uw agę na koniecz ność wnikliwszej n iż dotychczas analizy asipektów sądowo-lekanskich (okolica c ijła , liczba i siła zadsnych urazów itp.) oraz krym inalistycznych (rodzaj użytego narzędzia, jego charakter i sposób użycia itp .).41
Przedstaw ione propozycje u łatw iają zharm onizowanie dotychczasowego ujęcia zagadnienia karan ia i ścigania przestępstw uszkodzenia ciała w zależności od sk u tk ćw z ujęciem bardziej nowoczesnym przesuw ającym istotę oceny w stronę podmiotową i m ają na oku także zam ierzenia profilaktyczne.
P Y T A l% IA
«
O D P O W I E D Z I P K A W fM E P Y T A N I E : C z y z § 9 r o z p o r z ą d z e n i a M i n i s t r a S p r a w i e d l i w o ś c i z 22 k w i e t n i a 1961 r. w s p r a w i e w y n a g r o d z e n i a a d w o k a l t ó w z a w y k o n y w a n i e c z y n n o ś c i z a w o d o w y c h (Dz. U. Nr 24, p o z. 118) m o ż n a w y p r o w a d z i ć w n i o s e k , ż e a d w o k a t , j e ż e l i m i e j 38 w . G r u d z i ń s k i : P rz e stęp stw a uszkodzenia ciała w różnych u staw ach k a rn y ch , „Noiwe P ra w o ” n r 12, 1960, s. 1612.
40 t. G a w r o ń s k i : P rz e stę p s tw a przeciw życiu i zdrow iu człow ieka, „P raw o i Ż ycie” n r 8, 1956, s. 2.
41 W. G r u d z i ń s k i : U w agi d o ty czące p rzestęp stw u szkodzenia ciała i n a ru sze n ia n ie ty kaln o ści cielesnej w p ro je k c ie k .k ., „N ow e P ra w o ” n r 6, 1963, s. 630.
