Niektóre zagadnienia procesowe dowodu z fotografii i filmu w postępowaniu karnym : (artykuł dyskusyjny)

Eustachy Huzar

Niektóre zagadnienia procesowe

dowodu z fotografii i filmu w

postępowaniu karnym : (artykuł

dyskusyjny)

Palestra 13/9(141), 21-30

N r 9 (141) Dotoód z fo to g r a fii ł film u to p o itą p o w . k a rn y m

VII. I wreszcie ostatnia uwaga, już na marginesie dotychczasowych rozważań. Rzeczywiste wprowadzenie elementów kontradyktoryjności do postępow ania przygotowawczego zależy w znakom itej mierze od zmiany sposobu myślenia p ra ­ cowników organów prowadzących i nadzorujących postępowanie przygotowaw­ cze.

Do tej pory dominowała niepodzielnie zasada śledcza, od której w yjątki były rzadkie i często tylko deklaratoryjne. Teraz rola prowadzącego postępowanie przy­ gotowawcze w jeszcze większym stopniu niż daw niej zbliżyła się do roli sędziego. To zaś zmusza jeszcze bardziej do stosow ania reguły audiatur e t altera pars.

Zm iana musi też nastąpić w pracy sekretariatów prokuratorskich i milicyjnych. Od inwencji i sumienności pracowników tych sekretariatów zależeć będzie, w jaki sposób odbywać się będzie stosowanie art. 272 k.p.k. Jeden z punktów ciężkości ' leży bowiem w zaw iadam ianiu osób uprawnionych.

A rt. 272 k.pJk. jest z pewnością jednym z najbardziej nowatorskich przepisów nowego kodeksu postępowania karnego. Przeobraża w poważnym stopniu ch arak ter dotychczasowy postępowania przygotowawczego. Dzięki niemu kontradyktoryjność czynności niepowtarzalnych może przestanie wreszcie być tylko postulatem .

E U S T A C H Y H U Z A R

N ie k tó re za g a d n ie n ia procesowe dowodu

z fotografii i filmu w postępowaniu karnym

\

(a rty k u ł dyskusyjny)

i

Jest faktem , że fotografia i sporadycznie film są wykorzystywane w celach do­ wodowych na rozprawie w postępowaniu karnym.» Obowiązujące dotychczas prze­ pisy postępowania karnego nie wspom inały o dowodzie z fotografii (filmu) i nie ustanaw iały szczególnych reguł, których przestrzeganie byłoby obowiązujące przy przeprow adzaniu takiego dowodu. Film był przy tym dowodem niecodziennym. Dlatego też przeprowadzenie dowodu z film u na rozpraw ie stw arzało niekiedy sytuację raczej atrakcyjną i jednocześnie jakby zasfcakującą, w której uczestnicy postępow ania nie byli zorientowani co do przysługujących im w związku z tym dowodem upraw nień oraz ciążących na nich obowiązków. W yświetlenie film u było wówczas niedostatecznie w ykorzystanym epizodem rozprawy, pozostawiającym w ukryciu wiele w artości dowodowych.

1 N ie k tó re p rzy k ład y w y k o rz y stan ia (ilm u na ro zp raw ie w po stęp o w a n iu k a rn y m za­ w ie ra a rty k u ł R. Z e l w i a ń s k i e g o : Film w polsk iej p ra k ty c e sąd ow o-śledczej („P ro ­ b lem y K ry m in alisty k i” n r 44—№ z 1S63 r., s. 536).

22 E u s t a c h y H u z a r Nr 9 (141)

Nowy kodeks postępowania karnego 2 przew iduje już dowody w postaci obrazu utrwalonego za pomocą aparatury, przy czym M inister Sprawiedliwości m a określić w drodze rozporządzenia rodzaje a p a ratu r i środków technicznych, służących m.in. do utrw alania obrazu dla celów procesowych oraz sposób ich zabezpieczenia, prze­ chowyw ania i odtw arzania.3

Jest rzeczą charakterystyczną, że nowy k.p.k. nie zajm uje się obrazem jako do­ wodem w dziale poświęconym dowodom, lecz w rozdziale o protokołach, który sta­ nowi część działu poświęconego czynnościom procesowym. Poza tym w § 1 art. 133 m ow a jest o utrw alaniu obrazu jedynie samego przebiegu czynności protokołow a­ nych. Dlatego też należałoby uznać, że przepis ten tra k tu je utrw alony obraz do­ konanych czynności za środek wizualnego uzupełnienia językowej inform acji za­ w artej w protokole.

Należy zwrócić uwagę na fakt, że treść § 2 a rt. 133 nowego k.p.k., w m yśl któ­ rego ma nastąpić norm atywne rozwiązanie w kw estii rodzaju aparatur, środków technicznych i sposobu postępowania z utrw alonym i obrazami, wykracza chyba nie tylko poza wyznaczane intytulacją granice właściwego m u — ze względu na przy­ ję tą system atykę — rozdziału o protokołach, ale także poza granice tematyczne obejmującego ten rozdział działu IV, który dotyczy czynności procesowych. W om a­ w ianym bowiem przepisie mowa jest o ap araturze i środkach technicznych służą­ cych do utrw alania obrazu „dla celów procesowych”, a więc z przeznaczeniem ich

dla tych celów bez względu na to, czy m a to być obraz czynności protokołowanych, o których mówi jedynie § 1 art. 133, czy też inny obraz.4 W świetle zatem § 2 a rt. 133 nowego k.p.k. dowody z fotografii (filmów) wykonanych dla celów pro­ cesowych, przedstaw iające talkże przebieg zdarzeń nie protokołowanych, powinny być przeprow adzane z zachowaniem tych reguł, jakie ustali rozporządzenie M inistra Sprawiedliwości. Przestrzeganie zaś tych reguł nie może być przy tym pozosta­ wione dowolnemu uznaniu, gdyż odstąpienie od nich może prowadzić do niepożą­ danych skutków procesowych.5

Jest oczywiście rzeczą zrozumiałą, że nie do każdej fotografii (filmu) będą mogły mieć zastosowanie wszystkie przewidziane przez praw o reguły. Wszelkim w ym a­ ganiom przewidzianym w § 1 art. 133 nowego k.p.k. i w późniejszym rozporządze­ niu, które dopiero będzie w ydane na podstawie § 2 art. 133, będą podlegać jedynie fotografie (filmy) utrw alające obraz czynności protokołowanych,« natom iast foto­

2 U staw a z d n ia 13 k w ietn ia 1969 r. — K odeks p ostępow ania k arn eg o (Dz. U. N r 13, poz. 96). W dalszych ro zw ażaniach n a o k re ślen ie tej u sta w y będzie stosow ana nazw a „now y k .p .k .” , a sk ró t „ k .p .k .” będzie zarezerw o w an y n a oznaczenie k o d ek su postępow ania k a r ­ n eg o obow iązującego do końca bieżącego ro k u .

3 K w estie te są n o rm o w an e w airt. 133 § 1 i 2 now ego k.p .k .

4 N a p rz y k ła d film ow y o b raz p rzeb ieg u zdarzenia w y k o n an y p rzez fu n k c jo n a riu sza m ilicji o b y w atelsk iej p o odpow iednio w czesnym zo rie n to w an iu się, że m oże ono zaw ierać e le m en ty p rz estę p stw a . Jeżeli ta k i film zabezpieczałby „ ślad y i dow ody” przestęp stw a, to w m y śl a r t. 267 now ego kjp .k . jego w y k o n a n ie n a le ża łab y uw ażać w e w szczętym póź­ n ie j p o stęp o w an iu za czynność o znaczeniu czynraośoi procesow ej.

5 Co do s k u tk ó w n iezachow ania przew id zian y ch w p raw ie re g u ł p rzep ro w ad zan ia do­ w o d u — n a jtra fn ie j, ja k się w y d a je, w y p o w iad a się M. C i e ś l a k w p ra c y : Z ag ad n ie­ n ia dow odow e w pro cesie k a rn y m , W arszaw a 1955, s. 75—76. P o r. ta k ż e : T ie o rija do- k a z a tie ls tw w so w ietskom ugołow nom p rocessie (część ogólna), „ Ju rid ic z e s k a ja L itie ra tu ra ” , M oskw a 1966, s. 248—249.

• P e łn y zestaw ty c h w ym agań może, ja k n ależy p rzew idyw ać, dotyczyć n a stę p u jąc y c h k w e stii: a) u p rzed zen ia uczestników jeszcze przed uru ch o m ien iem a p a ra tu ry , że przebieg czynności będzie fo to g rafo w an y (film ow any), a p o n a d to (przypuszczalnie, bo w zależności od tre ś c i przyszłego rozporządzenia), b) fo to g rafo w a n ia (film ow ania) p rz y pom ocy określonego

Nx 9 (141) Dowód, z fo to g r a fii i film u w postęp o w . k a r n y m ₂₃

grafie sporządzone dla celów procesowych, lecz nie w to k u czynności protokoło­ w anych, będą chyba podlegały wymaganiom co do zastosowania określonego ro ­ dzaju ap aratu ry utrw alającej obraz, środków technicznych, zabezpieczenia, przecho-' w yw ania i odtwarzania.’ Jeżedi om awiane rozporządzenie ustanow i takie reguły, k tóre będą jednocześnie wym aganiam i co do w arunków dających najpełniejsze gw arancje uniknięcia uszkodzeń, przekształceń itp., to należy przewidywać, że przestrzeganie w ym agań co do zabezpieczenia, przechowywania i odtw arzania p ra k ­ ty k a może uznać za niezbędne także w stosunku do fotografii (filmów) nie sporzą­ dzanych dla celów procesowych, ale uzyskanych w inny sposób i stanowiących do­ w ody rzeczowe w spraw ach. Może ta k nastąpić tym bardziej, że przecież reprodukcje takich dowodów, gdyby były w ykonywane dla celów procesowych, podlegałyby już wszelkim regułom ustalonym przez wspom niane rozporządzenie.

U norm owanie omawianych zagadnień, a więc również w yjaśnienie — z punktu w idzenia praw a — niektórych kw estii dotyczących technicznej strony w ykorzysty­ w ania w procesie karnym dowodu z fotografii, a zwłaszcza filmu, przyczyni się, 'ja k należy przewidywać, do spopularyzowania związanej z tym i dowodami pro­

blem atyki specjalistycznej, a więc i do ich upowszechnienia. Nim jednak to na­ stąpi, p rak ty k a będzie m usiała rozwiązać wiele problemów spoza sfery wyraźnych regulacji prawnych, odnoszących się wyłącznie do omawianego tu dowodu.

i i

Fotografia (film) już prim a faeie jest dowodem różnym od relacji językowych (ustnych lub pisemnych). S kłania to do bliższego przypatrzenia się tej różnicy w •celu porów nania w artości dowodowej obu tych środków oraz określenia, czy któ­ rem uś z nich przysługiwałoby pierwszeństwo. Porów nanie jest niezbędne, gdyż fotografia (film) jest — jak się w ydaje — najczęściej dowodem pochodnym, uzys­ kanym w drodze skopiowania uzyskanego wprzód negaitywu, a przecież uznaje się za wiążący pogląd, że „sąd powinien opierać się przede wszystkim na dowodach pierw otnych.”» w związku zaś z tym poglądem wymaga również w yjaśnienia kw e­ stia, czy jest uzasadnione upowszechnianie tego rodzaju dowodów pochodnych.

W celu w yjaśnienia nasuw ających się kwestii należy sięgnąć chociażby do pod­ stawowych tw ierdzeń nauki dotyczących właściwości m aterialnego św iata polega­ ją c e j na pozostawianiu śladów, właściwości odzwierciedlania się. Dopiero bowiem

na tle różnic w odzwierciedlaniu się faktów w różnego rodzaju środkach m aterial­ nych, stanowiących w procesie źródła dowodowe, będą możliwe zamierzone porów­ nania. Otóż form y odzwierciedlania się są zależne „(...) od poziomu organizacji od­ zw ierciedlającego przedmiotu. W m aterii nieorganicznej na przykład cechy jednego przedm iotu reprodukują się w cechach drugiego przedmiotu w postaci odcisków,

w ty m rozporządzeniu ro d z aju a p a ra tu ry , c) użycia określonego ro d z aju m a te ria łu n eg a­ tyw ow ego i pozytyw ow ego, d) użyaia o k reślonego ro d z aju śro d k ó w służących do ob-

T Ó b k i fizy k o ch em iczn ej, e) zabezpieczenia negaty w ó w i pozytyw ów w o k re ślo n y sposób,

i) ok reślo n eg o sposobu p rzechow yw ania ty ch dow odów , g) ro d z a ju a p a r a tu r y służącej do odtw o rzen ia, h) sposobu o raz w a ru n k ó w o d tw a rza n ia .

7 B yłyby to w ów czas w y m ag an ia dotyczące kw estii w y m ien ia n y ch w p o przednim p rz y ­ p isie pod lite ra m i b) — h).

8 M. C i e ś l a k , j w. s. 186. J e s t to jed en z p o stu lató w p ły n ący ch z zasady bezpo­ średniości. N au k a i p ra k ty k a socjalistycznego p ro c esu k a rn eg o raczej zgodnie u zn aje, że j e s t to p o stu la t obow iązujący. P o r. tak że; W. L i w s z y c : p rin c ip niep o sried stw ien n o ati w sowiietskom ugołow nom prooessie, M oskw a-L eningrad 1949, s. 57; Tieordja d o k azatielstw w sowietsfcom ugołow nom processde, jw . s. 408; M. O l s z e w s k i : Dow ód z d o k u m en tu iia tle zasady bezpośredniości, „N ow e P ra w o ” n r 11 z I9ff7 r, s. 1429.

24 E u s t a c h y H u z a r N r 9 (141) śladów, w zmianie stanu położenia, we współczesnej autom atyce i technice w po­ staci zmiany w skazań przyrządu. W żywej m aterii, n a przykład w mózgu czło­ wieka, cechy zewnętrznego św iata reprodukują się w tworzących się w nim pro­ cesach w postaci subiektywnych obrazów zewnętrznego św iata, wrażeń, postrzeżeń, przedstaw ień, w postaci pojęć, sądów, wniosków. Ale dla zrozumienia istoty przy­ m iotu odbicia, właściwego dla każdej m aterii, należy podkreślić, że niezależnie od specyfiki form y odbicia we wszystkich w ypadkach i w żywej, i w m artw ej przy­ rodzie, odbicie reprodukuje określone obiektywne cechy odzwierciedlanego przed­ m iotu.” »

Proces odzwierciedlania się w m aterii m artw ej, polegający na pozostawianiu odcisku w jednym przedmiocie przez oddziaływający nań drugi przedmiot, jest procesem odzwierciedlania elem entarnego.10 Odzwierciedlenie fotograficzne jest w y­ nikiem tego procesu.. Jest rezultatem bezpośredniego oddziaływania na św iatło­ czuły m ateriał emitowanego lub odbitego i ukierunkow anego św iatła. Pod w pły­ w em prom ieni świetlnych zm ieniają się właściwości światłoczułego m ateriału, tw o­ rząc w nim obraz-odcisk em itujących lub odbijających światło przedmiotów. Obraz taki, istniejący rzeczywiście, nie jest jednak widoczny i dlatego może być w yko­ rzystany do celów wizualnych dopiero po zbiegu fizyko-chemicznym, nadającym m u wartości spostrzegalne wzrokiem. Po takim zabiegu, obejm ującym ew entualne przekształcenie tzw. negatyw u w pozytyw, obraz staje się użytkow ą fotografią lub grupą chronologicznie ułożonych fotografii tworzących film.1*

Za dowodem z fotograficznego odzwierciedlenia elem entarnego przem awiałyby następujące jego zalety.

Po pierwsze — łańcuchowe odzwierciedlenie elem entarne, uzyskiwane w ten sposób, że każde następne jest odbiciem poprzedzającego, może dawać w końcowym efekcie, jeżeli będą zachowane niezbędne ku tem u w arunki, odzwierciedlenie iden­ tyczne z pierw otnym w odniesieniu do wszystkich szczegółów m ających w artość dowodową. Dla reprodukcji fotograficznych możliwe jest określenie i zorganizo­ w anie w arunków , w których nowa fotografia zachowa odzwierciedlane cechy fo­ tografii poprzedniej. Jest też faktem , że następne odzwierciedlenie fotograficzne może polepszać stronę wizualną. Na przykład odpowiednio powiększająca projek­ cja obrazu fotograficznego (filmowego) na ekran może znacznie ułatw ić jego p e r­ cepcję wzrokową, może zatem ułatw ić postrzeganie składników obrazu o charak­

» W. W o s t r i a k o w : T ie o rija p o z n a n ija d ialek ticzesk o g o m ate ria llz m a , M oskw a 1985, s. 725—126 (powyższe o raz dalsze tłu m a c z en ia — m oje. E.H.).

10 E le m en tarn y p roces o d zw iercied lający (odbicia) m ożna w y jaśn ić n a stęp u jąc o : je s t to ta k i p ro ces, k tó ry „(...) n ie stan o w i su b iek ty w n eg o obrazu obiek ty w n eg o św iata. W Jed­ n ak o w y ch w a ru n k a c h proces jed n o stro n n ie u k ieru n k o w an e g o działania m ate ria ln y c h sy s­ tem ów re a liz u je się jednakow o, w ty c h sam ych w a ru n k ac h jed n o stro n n eg o d ziałan ia za­ w sze o trzy m u je się jed en 1 ta k i sam jako ścio w o p ro d u k t — jed n ak o w e ele m en tarn e od ­ zw iercied len ie o tak im czy in n y m Stopniu a d ek w a tn o śc i (...). W p rzy ro d zie n ieo rg an icz­ n e j n ie m a p o działu n a p rz ed m io t i p o dm iot. P ro ces elem en tarn eg o o d zw ierciedlania Jest procesem d ziałan ia p rzed m io tu n a p rz ed m io t” . (B. U k r a i n c e w . O suszcznoati elim en - tarn o g o o to b raż en ija, „W oprosy F iłosofii” n r 2 z 1960 r., s. 73).

11 C elem pow yższego om ów ienia je s t ty lk o z aak ce p to w an ie is to ty fotograficznego o d ­ b icia ele m en tarn e g o . Poza tem a te m p o z o stają z ag ad n ien ia z dziedziny fizy k i, ch em ii i te c h ­ n ik i fo to g raficzn ej, k tó ry c h opisanie bliżej w y ja śn iło b y sposób tw o rzen ia się obrazu fo to ­ graficznego o ra z aposób fo to g rafo w an ia 1 film ow ania. Są to Już bow iem zagadnienia lite r a tu r y sp e cjalisty czn ej. N iek tó re je j po zy cje są jed n a k pow szechnie dostępne, Jak n p .:

T . C y p r i a n : F o to g rafia 1 te c h n ik a fo to g rafo w an ia, W arszaw a 1968; O. W a t t e r : F o to ­ g ra fia b a rw n a, W arszaw a 1965; W ielka E ncyk lo p ed ia Pow szechna, t. 3, s. 656—857 i 784—786; B olszaja S o w ietsk aja Encyikłopiedja, t. 21, s. i z —58, t. 45, s . 360—368.

N r 9 (141) D ow ód z fo to g r a fii t film u w postępom , k a r n y m

terze dowodowym. Jeżeli zaś tak, to traciłby tu ta j swe znaczenie podział dowodów na pierw otne i pochodne. Fotografia (film) zaś jako z reguły dowód pochodny nie traci z tego powodu na wartości dowodowej.12

Po drugie — fotografia (film) umożliwia utrw alenie w obrazie istotnych z pun­ k tu widzenia dowodowego szczegółów obejmowanego przez ten obraz obiektu, k tóre mogły ujść uwagi człowieka wtedy, gdy widział obiekt w naturze czy to w czasie przypadkowego spostrzeżenia, czy też naw et w czasie dokonywania oględzin.

Po trzecie — fotografia (film), przedstaw iając w obrazie jednostkowe elem enty zdarzenia lub rzeczy, daje podmiotowi poznającem u możność ich samodzielnej oceny oraz daje elem entarny (jednostkowy) m ateriał wyjściowy do krytycznego i kontradyktoryjnego ustosunkow ania się do wszystkich ocen reprezentow anych przez uczestników postępowania, w tym także do ocen zaw artych w zeznaniach świadków i opiniach biegłych.

Po czw arte — znana jest rola fotografii (w mniejszym stopniu filmu), w bada­ niach kryminalistycznych.

Reasum ując, można powiedzieć, że przeprowadzanie dowodów z fotografii (fil­ mów) w postępowaniu karnym należy .uznać za w yraźnie pożądane.

Przy tego rodzaju pozytywach omawianych dowodów nie można zapominać, że ,,(...)elementarne odzwierciedlenie nie odtw arza odzwierciedlanego w całości, w po­ staci idealnego obrazu.” w Tak też rzecz się m a z płaskim i obrazam i fotograficzny­ mi (filmowymi), pozbawionymi głębi — trzeciego wym iaru. Jeżeli w fotografii (fil­ mie) widzimy trzeci w ym iar, to dlatego, że ,,(...)idealizujemy, dopełniamy fotografię- w swym wyobrażeniu na podstawie doświadczenia poprzednich postrzeżeń analo­ gicznych przedmiotów bezpośrednio w życiu.” w Ponadto fotograficzne (filmowe) odzwierciedlenie może być o tyle niedokładne, o ile gradacja św iatła w obrazach fotograficznych jest w ielokrotnie uboższa od gradacji naturalnej. Poza tym foto­ grafia (film) barw nych przedmiotów utrzym yw ana jest najczęściej, jak dotychczas, w tonacji czarno-białej, natom iast mniej często stosowana fotografia (także film o­ wa) barw na oddaje co najwyżej tylko zbliżony koloryt rzeczywistości. Dlatego nie­ które przedm ioty lub ich fragm enty mogą się nie wyróżniać spośród innych obję­ tych obrazem fotograficznym albo też jeżeli się naw et wyróżniają, mogą nie nad a­ wać się do identyfikacji. A już nigdy, przy najlepszym choćby odzwierciedleniu cech wizualnych, na podstawie obrazu fotograficznego nie jest możliwa identyfi­ kacja tych przedmiotów, dla rozpoznania których w naturze niezbędne są tak że inne zmysły, nie tylko zmysł wzroku, albo też jakieś badania specjalistyczne. Wy­ nika stąd, że fotografię (film) można uznać za wartościowy dowód jedynie wtedy, gdy istotne elem enty strony w izualnej ukazuje ona z wyrazistością umożliwiającą.

12 F o to g rafia oraz film w p o staci gotow ej do p ro jek cja taś m y film ow ej może być d o ­ w odem p ierw o tn y m , w ted y m ianow icie, gdy p rzed staw iać będzie bezpośrednie o d zw ier­ c ied len ie rzeczyw istości n a m a te ria le św iatło czu ły m , o d d a la jąc y m w p ro st n a tu ra ln e w a r­ to ści to n aln e (oczywiście w przy b liżen iu ). T en Sposób fo to g rafo w an ia (film ow ania) n ie je s t je d n a k upow szechniony. N ajczęściej w y n ik iem bezpośredniego odzw ierciedlenia fo to g ra ­ ficznego jes t n egatyw , obraz o w arto ściach to n aln y ch odw róconych, stan o w iący p ierw o t­ n e źródło dow odow e, za p o śred n ictw em k tó re g o u zy sk u je się do p iero pozytyw , tj. fo to ­ g ra fię (film) o przeznaczeniu użytkow ym . N ależy je d n a k po d k reślić, że p ro je k c ja f ilm u zaw sze w prow adza e lem en t pośredniczący. O gląda się zw ykle n ie obraz n a taśm ie film o­ w ej, lecz o b raz tego obrazu, u tw o rzo n y p rzy pom ocy elem en tarn eg o o d zw ierciedlenia n a ek ran ie.

13 B. U k r a i n c e w, jw ., s. 73. M Tam że, s. 74.

E u s t a c h y H u z a r _{N r 9 (141)}

ich wzrokową percepcję, przy czym elem enty te nadają się do ustalenia tożsamości przedm iotu.

Z powyższego należy wyprowadzić wniosek, że dowody z fotografii (filmu) oraz dowody z wypowiedzi językowych (opisów protokolarnych, pisemnych i ustnych ^opinii biegłych, zeznań świadków) w zajem nie się uzupełniają. Jeżeli fotografia <film) dostarcza inform acji wizualnej o jednostkowych elem entach rzeczy lub zja­ w iska, to w wypowiedziach zaw arte są uogólnienia, które mogą być utworzone na podstawie innych, nie tylko wizualnych bodźców w arunkujących postrzeganie. W wypowiedziach zaw arta jest także wiedza ukształtow ana w historycznym roz­ w oju p rak ty k i społecznej, umożliwiająca postrzeganie prawidłowości w ystępujących w zjaw iskach, postrzeganie istoty zjaw isk.1* Dlatego wypowiedzi są niezmiernie •cennym środkiem dowodowym. Oczywiście tylko wówczas, gdy są prawdziwe, gdy

odpow iadają obiektywnej rzeczywistości.

Znane są jednak przyczyny błędnych postrzeżeń i przedstawień, prowadzących często do wypowiedzi niepraw dziw ych1B, a tych negatywnych zjawisk towarzyszą­ cych dowodom osobowym nie można nie uwzględniać w postępowaniu dowodowym w procesie karnym . Dlatego bezwzględnie należy sięgać, jeżeli jest to możliwe, do źródeł dowodowych dających inform ację elem entarną, a więc także do dowodów z fotografii i filmu.

m

Przeprow adzanie dowodu z fotografii nie dostarcza w zasadzie takich specyficz­ nych okoliczności, które wprow adzałyby — w porów naniu z przeprowadzaniem in­ nych dowodów — szczególne przeszkody dla stron w w ykonaniu ich obowiązków i upraw nień. Czynność ta polega bowiem na odczytaniu, jeżeli środkiem dowodo­ w ym są zobrazowane w fotografii pisemne w yrażenia językowe (art. 301 k.p.k., art. 339 § 1 i 2 nowego k.p.k.), a na obejrzeniu i okazaniu stronom, jeżeli fotografia przedstaw ia w izualną stronę przedm iotu (art. 302 k.p.k., 341 nowego k.p.k.). N ato­ m iast przeprowadzenie dowodu z film u zaw iera szereg istotnych odrębności, któ­ re — w zależności od sposobu projekcji — mogą wprowadzać pewne utrudnienia, a naw et uniemożliwiać stronom wykonanie ich obowiązków lub praw .

W związku z tym do istotnych należy zaliczyć kwestie związane ze sposobem projekcji film u w yłaniające się na tle zasady kontradyktoryjności, tj. zasady po­ legającej na tym , że „w procesie (...) rów noupraw nione strony wiodą ze sobą spór przed bezstronnym sędzią, którem u przysługuje praw o zbierania dowodów.” 17 Uz­ nając zaś określone przez tę zasadę prawidłowości przebiegu procesu za w aru n k u ­ jące poznanie obiektywne, należy podkreślić — w celu ustalenia kierunku roz- -strzygnięć problem ów przeprow adzania dowodu z film u — że sposób projekcji nie może nie liczyć się z zasadą kontradyktoryjności, a naw et więcej, że projekcję fil­ m u należy podporządkować metodzie kontradyktoryjnej. Inaczej mówiąc, zarówno film w całości, jak i poszczególne jego fragm enty oraz elem enty jednostkowych obrazów filmowych mogą być, z p unktu widzenia omawianej zasady, przedmio­ tem ustosunkow ania się stron i innych uczestników postępowania. Z tego względu r7eczą przyszłych norm atyw nych i technicznych rozwiązań będzie ta k i sposób u trw a la n ia i projekcji obrazu filmowego, który ukształtuje wammki do realizacji gw arancji prawnych.

15 P o r.: P o d sta w y filozofii m ark sisto w sk iej (praca zbiorow a — tłu m . z jęz. ros.), "W arszaw a 1961, s. 398—420; Ja z y k i m y sz le n ije (praca zbiorow a), M oskwa 1967, s. 302—311.

1« P o r. P . H oroszow ski: K ry m in alisty k a , W arszaw a 1958, s. 40—129.

INr 9 (141) Dow ód z fo to g r a fii i film u w po stęp o w . k a r n y m ₂₇

... Jednym z w arunków .jest, żeby projekcją film u w zasadzie zapewniła w rażenie -takiej szybkości obrazowanego na ekranie ruchu, k tóra odpowiadałaby szybkości rzeczyw istej.^ Jesit to możliwe do osiągnięcia przez zsynchronizowanie szybkości przesuw ania się taśm y filmowej w aparacie w czasie projekcji z jej szybkością w aparacie w czasie filmowania, z technicznego punktu widzenia tego rodzaju .synchronizacja nie przedstaw ia trudności i jest tylko uzależniona od doboru apa­ ra tu ry . Przedstaw ienie w filmowym obrazie ruchu w jego szybkości naturalnej, a w każdym razie przede wszystkim w tej szybkości, jest pożądane ze względu na potrzeby poznawcze, w celu odbioru obrazu zjaw iska bez zniekształceń, a nie­ k ied y w celu możliwie dokładnego określenia czasu przebiegu zdarzenia.19 Jeżeli szybkość ruchu nie ma naw et istotnego znaczenia dowodowego, zachowanie jego •cech naturalnych jest potrzebne dlatego, żeby na rozprawie nie dopuszczać do przedstaw iania przebiegu zdarzenia w postaci karykaturalnej, co ma miejsce zw ła­ szcza przy projekcji szybszej w porów naniu z szybkością filmowania.

Niekiedy jednak może się okazać niezbędne zwolnienie niektórych fragm entów ru c h u w obrazie filmowym, tj. pokazanie tych fragm entów w tempie znacznie w ol­ niejszym od rzeczywistego. W tedy mianowicie, gdy określony fragm ent ruchu ma znaczenie fak tu dowodowego i gdy z powodu zbyt w ielkiej szybkości naturalnej n ie jest możliwe dokonanie postrzeżeń nieodzownych dla prawidłowych ocen.20 Również i w tym w ypadku nie m a — z technicznego p u n k tu widzenia — prze­ szkód do pokazania zwolnionego ruchu w obrazie filmowym, a rzecz sprow adza się rów nież tylko do w yboru odpowiedniej a p aratu ry oraz sposobu dokonania zdjęć.

Z lym jednak zastrzeżeniem, że nie jest to wyłącznie spraw a a p aratu ry projekcyj­

nej, ale przede wszystkim kam er filmowych. Te ostatnie bowiem powinny umożli­ w iać zobrazowanie ruchu na odpowiednio dużej ilości kadrów , ażeby później była możliwa, w razie potrzeby, rówtnież projekcja zwolniona. W każdym razie film o­ w anie ruchu dla celów procesowych powinno się odbywać z przewidywaniem od­

tw arzania (projekcji) w tempie zwykłym i zwolnionym.

Może się też zdarzyć (a na pew no nie będą to wypadki odosobnione, przeciwnie, »nogą one być raczej częste), że zajdzie potrzeba przedstaw ienia niektórych frag­ m entów ruchu jako elementów statycznych. Inaczej mówiąc, może się okazać nie­ zbędna projekcja jednego czy też osobno (w pewnych odstępach czasowych) kilku kadrów filmu. Tego rodzaju projekcja byłaby podyktow ana potrzebą analitycznego opracow ania z uwzględnieniem metody kontradyktoryjnej, jednostkowych ele­ m entów pewnego fragm entu ruchu oraz zobrazowanego układu przedm iotów w tym fragm encie. Oczywiście w takim w ypadku projekcja spełniałaby rolę okazania <oględzin) fotografii, ale z tą pozytywną stroną, że faza pokazana w form ie sta­ tycznej mogłaby tu być w iązana, analizow ana w szczegółach łącznie z fazami bez­ pośrednio poprzedzającymi i następnym i. W ten sposób poszczególne fazy mogłyby

18 D la p rzy p o m n ien ia ty lk o n a le ży tu m oże w y jaśn ić, że ru c h w o b ra zie film ow ym je s t p o zo rn y . „Z łudzenie ru c h u n a e k ran ie, n a k tó ry m zjawiaiją się w c ią g u Jednej se k u n d y 24 n ieru ch o m e o b razy k o lejn o n a stęp u ją c y c h po Sobie faz ru c h u , p o w s ta je d zięki specy­ ficzn ej bezw ładności n e rw ó w w zrokow ych w p ro c esie p o strz eg a n ia ” . (W ielka E ncyklopedia P ow szechna, t. 3, s. 657).

18 P rz y k ła d w y k o rzy stan ia p ro je k c ji film u n a ro z p ra w ie do u sta le n ia czasu trw a n ia zd arzen ia, co było n iezb ęd n e do p o czynienia d alszych u staleń , p o d a je I. N a j d i s

i R. E k z e m p l a r o w : K in o d o k u m ien ty p o m a g a ju t u s ta n a w liw a t’ istin u , „S ocjalisticzes- k a ja Z ak o n n o st’ ” , n r 11 z 1965 r., s. 61.

20 N a p rz y k ła d w film ie p rz ed staw iają cy m przebieg k a ta s tro fy m oże być pożądane zw ol­ n ien ie p ro je k c ji o b ra zu jąc e j sam f a k t zd erzen ia się pojazdów , w film ie p rz ed staw iający m S portow ą w a lk ę białą b ro n ią — fa k t zad an ia u d erzen ia (np. nieum yślnego), k tó reg o w y n i­ k ie m było uszkodzenie c iała lu b śm ierć p rzeciw n ik a, itp .

28 E u s t a c h y H u z a r N r 9 (141) być rozpatryw ane jako ogniwa w łańcuchu przyczynowym następujących po sobie faktów dowodowych.

W świetle zasady kontrady który jności do nieodzownych w arunków projekcji film u należy zaliczyć rtakże odpowiednie, zapew niające dobrą widoczność usytuow a­ nie ekranu na sali, a w związku z tym również aparatury projekcyjnej. Tutaj do­ chodzi jednak do głosu także zasada jawności rozprawy, od której nie przew idują wyłomu z powodu specyficzności form y przeprowadzanego dowodu ani obowiązujące jeszcze przepisy k.p.k., ani też przepisy nowego k.p.k. Dlatego niezbędne jest ta k ie usytuow anie ekranu na sali rozpraw, k tó re udostępniałaby obraz filmowy dła uczestników postępow ania i dla publiczności. Z tym naturalnie uzupełnieniem, że dobre w arunki widoczności należy zapewnić przede wszystkim sądowi oraz stronom i ich przedstawicielom, a także dla innych uczestników postępowania (biegłych, świadków), którzy obowiązani byliby do złożenia opinii lub zeznań w związku z w yśw ietlonym obrazem.

W ydaje się, że omówione wyżej w arunki związane z dowodem z film u pow inny znaleźć swoje odbicie w unorm ow aniach w rozporządzeniu, które będzie w ydane na podstaw ie przepisu art. 133 § 2 nowego k.p.k. Ale z dowodem z film u rozpa­ tryw anym na tle obowiązujących reguł procesowych w iążą się n ie tylko kw estie w ym agające unorm ow ania i ujednolicenia. Mogą się bowiem w yłaniać do roz­ strzygnięcia, zależnie od okoliczności, więcej lub m niej doniosłe problem y w ynika­ jące z indyw idualnego ch arak teru spraw y i indywidualnego c h arak teru treściow ej strony dowodu z film u, konkretnych w arunków i sposobu jego uzyskania lu b wytw orzenia oraz indywidualnych konkretnych rozwiązań technicznych, stosowanych np. w czasie film ow ania i projekcji. Będą to, rzecz jasna, problem y do rozstrzyg­ nięcia wtedy, gdy będą mogły mieć w pływ na poznanie rzeczywistości objętej r a ­ m am i przedm iotu postępowania, n a oskarżenie, obronę i ustalenia rozstrzygające spraw ę merytorycznie.

Wiele nowych zagadnień wyłoni się w związku z projektow anym rozszerzeniem kontradyktoryjności w postępowaniu przygotowawczym, przy czym również nie będą one pozbawiane specyficzności w zw iązku z dowodem z filmu. Skoro utrw ale­ nie obrazu przebiegu czynności protokołowanych przew iduje się jako czynność procesową, to strony będą upraw nione do Okładania wniosków o utrw alenie ich również w obrazie filmowym, przy czym wnioski te znajdą podstawę praw ną w art. 271 nowego k.p.k. Będą one zawsze pożądane, jeżeli elem enty w izualne będą mogły mieć znaczenie faktów dowodowych, nie będzie zaś możliwe lub będzie utrudnione zabezpieczenie ich w inny sposób. W nioski będą mogły zawierać postulaty co do posługiw ania się określonym rodzajem ap aratu ry i sposobu dokonywania zdjęć. Strony, które będą dopuszczone do udziału w czynnościach postępowania przygo­ towawczego w m yśl założeń sform ułowanych w art. 272—274 nowego k.p.k., będą upraw nione do zgłaszania swych spostrzeżeń i uw ag co do sposobu u trw alan ia ob­ razu. Nie można zapominać także o praw ie podejrzanego i jego obrońcy do obej­ rzenia film u w czasie zaznajam iania podejrzanego z m ateriałam i spraw y, przy czym należy przez to rozumieć obejrzenie obrazu filmowego na ekranie.

IV

Przepisy k.p.k. oraz przepisy nowego k.pjk. nie przew idują w prost spisania pro­ tokołu z fotograficznego (filmowego) utrw alenia obrazu. Przepisy obowiązujące nie w spom inają w ogóle, jak wiadomo, o fotografii (filmie), a nowy k.p.k., przew idując utrw alenie obrazu jako czynność procesową, nie przew iduje obowiązku protokolar­

№ 9 (141) D ow ód z fo to g r a fii i film u w postępom , k a r n y m ₂₃

nego jej opisu. U stalając bowiem w a rt. 129 § 1 czynności w ym agające spisania protokołu, nie wym ienia wśród nich utrw alenia obrazu. Należy przyjąć, wychodząc z w erbalnego rozum ienia tego przepisu, że spisanie protokołu z przebiegu u trw ala­ n ia w obrazie fotograficznym (filmowym) innych czynności procesowych jest nie­ zbędne, jeżeli — jak stanow i zdanie drugie i itrzecie § 2 powołanego art. 129 no­ wego k.p.k. — „przeprowadzający czynność uzna to za niezbędne; poza tym można ©graniczyć się do sporządzenia notatki urzędowej”.

Przepisy nowego k.pjk. nie powołują przesłanek orientujących, kiedy powinien być sporządzony protokół — w w ypadku, gdy jest to pozostawione uznaniu prze­ prow adzającego czynność, a więc także w w ypadku fotografowania (filmowania) —

a kiedy można poprzestać na notatce. Dlatego też przy podejm owaniu decyzji co do wyboiru protokołu lub notatki należy się chyba kierować w takich razach po­ trzebam i zabezpieczenia dowodów ukazujących przebieg fotografow ania (filmowa­ nia).

N otatka urzędowa jest dokum entem podlegającym odczytaniu na rozprawie. "Wartość dowodowa notatki jest jednak nieporównywalnie uboższa od w artości do­ w odow ej protokołu. Proces sporządzania protokołu jest inny, a w konsekw encji inny też c h arak ter m ają tworzące jego treść elem enty w postaci pisemnych wypowiedzi o faktach. Treść notatki jest wypowiedzią jednostronną i raczej orientacyjnie tylko inform ującą o okolicznościach, które podlegałyby udowodnieniu. Treść protokołu natom iast, k tó ra pow inna odzwierciedlać kontradyktoryjne zaangażowanie uczest­

ników czynności procesowej, ich ocenę opisywanych w protokole faktów i ich stosunek do sposobu przeprowadzenia sam ej czynności, może mieć wszelkie w alory do w yprowadzenia niewątpliwych wniosków co do prawdziwości protokolarnego o p is u ll. A to tym bardziej, że nowy k.p.k. odform alizowuje protokół, czyniąc zeń w te n sposób środek dowodowy przydatniejszy z p unktu widzenia praw dy obiektywnej.4* Te właściwości protokołu przesądzają chyba sprawę. Ocena dowodów z foto­ grafii (filmów) może być zależna od przebiegu procesu ich w ykonania, od «sposobu fotografow ania (filmowania) oraz od posługiwania się określonym rodzajem apa­ ra tu ry . Dlatego przeprowadzenie tego rodzaju dowodów może polegać nie tylko na obejrzeniu obrazu, ale także na zapoznaniu się z faktam i składającym i się n a proces w ykonyw ania zdjęć. Najbardziej zaś spójnym i jednocześnie dowodowo wartościowym źródłem inform acji o tych faktach, niekiedy źródłem niezastąpio­ nym , może być w łaśnie p ro to k ó ł“ . Skłania to do tw ierdzenia, że w każdym w y­ padku, w którym zachodzi potrzeba zabezpieczenia dowodów w formie obrazu

»1 W artość dow odow a p ro to k o łu p ra k ty c zn ie w zrośnie w w y p a d k u re aliz a cji m etody k o n tr a d y k to r y jn e j w szerszym od dotychczasow ego z ak resie, tj. w z ak re sie p rz ew id y w a­

n y m p rzez no w e przepdsy postęp o w an ia k arn eg o , Jeżeli — rzecz ja s n a — znajdzie to w p ro to k o le aw oje odbicie. N aw y k .p jc . p rz e w id u je Już p rzepisy, k tó ry c h celem b yłoby za­ g w a ra n to w a n ie praw id ło w ej tre ś c i p ro to k o łó w . Z ałożenie,, że „z o d czy tan iem p ro to k o łu p o ­

w inno być połąazome p raw o w szystkich os6b z ain tereso w an y ch do zgłoszenia zarzu tó w co d o treści p ro to k o łu " (M. C i e ś l a k : P odstaw ow e zagadnienia p ro to k o łó w w procesie cy w iln y m 1 k a rn y m , „ P a ń stw o 1 P ra w o ” zesz. 10 z 1855 r.,s. 606), z n ajd u je Już diziś sw oja o d b icie w a r t. 136 § 2 now ego k .p .k . A rty k u ł 134 § 1—3 now ego kJpJc. p o d k reśla w y raźn iej o b o w iązek p ro to k o la rn eg o o p isu „z m ożliw ą d o k ład n o ścią” p rzeb ieg u czynności i żądań o só b u czestn iczący ch z z ak re su ich p ra w i in teresó w .

2* P r o je k t re a liz u je w te n sposób Jeszcze n ie m a l sprzed 15 la ty p o stu la t p ro f. M. Cie­ ś la k a co do u su n ięcia z k .pjk. a rt. 224, u p a tru ją c e g o w p ro to k o le je d y n y dow ód zacho­ w a n ia fo rm p o stęp o w an ia, jeżeli n ie udow odniono św iadom ego fa łszu (por. M. C i e ć l a k, iw., s. 594).

JJ Rów nież w ięc w om aw ian y ch w y p a d k ac h „(...) z agadnienie p ro to k o łó w ty lk o pozor­ n i e w ydaw ać się może p roblem em w y łączn ie tech n icz n y m 1 d ru g o rzęd n y m , w istoci«

rza-30 M i e c z y s ł a w P i e k a r s k i _{N r 9 (141>}

fotograficznego (filmowego), fak t tego zabezpieczenia powinien być odpowiednio' opisany w protokole, chyba że sporządzenie protokołu nie jest m ożliw e.84 Poza

tym nie ma wątpliwości, że fotografow anie (filmowanie) podlega protokólarnem u opisowi, jeżeli jest sposobem w ykonania czynności, która w ym aga sporządzenia protokołu.

*

W szystkie poruszone wyżej kw estie dotyczą również holografii, tj. fotografii' lub filmów w ykonywanych przy pomocy koherentnego św iatła laserowego, d ają­ cych w czasie projekcji obraz rzeczywiście przestrzenny (nie na ekranie, lecz w prost w wolnej przestrzeni) z efefkitem w izualnym identycznym z efektem wywo­ łanym przez obiekt naturalny. Technika holografii jest jednak dopiero opracowy­ w ana i dlatego jakiekolw iek norm ow ania w tym zakresie — na podstawie art. 133" § 2 — byłyby przedwczesne. Niemniej jednak rozwiązanie procesowych zagadnień stosowania dowodu z holografii w postępow aniu karnym powinny być, w ydaje się, identyczne z rozwiązaniami z zakresu problem atyki dowodowej każdej projek­ cji utrw alonego o b razu 25.

czy chodzi o zag ad n ien ia niezw y k le doniosłe dla zag w ara n to w an ia celów w y m ia ru s p ra ­ w iedliw ości, ścisłego z ac h o w a n ia ' p raw o rząd n o ści so cjalisty czn ej . i zabezpieczenia in te re só w

stro n w p ro cesie.” (M. C i e ś l a k , jw ., s. 594—595).

24 N a p rz y k ła d p rz y fo to g rafo w an iu (film ow aniu) p rzez fu n k c jo n a riu s za MO — pod nieobecność in n y ch osób — p rzeb ieg u zd arzen ia, k tó re dopiero w p óźniejszym p o stęp o w a­ n iu b y ło b y o b ję te p rzed m io tem procesu.

25 H o lo g rafią jes t ta k now ą dziedziną te c h n ik i u trw a la n ia obrazów , że w zasadzie nde- m ów ią o n iej jeszcze źródła encyklopedyczne. Je d y n ie „E n cy k lo p ed y czn y Słow nik T ech­ n ic z n y ” w y m ien ia nazw ę „ h o lo g ra fia ” , a le nie w y ja śn ia należycie jej znaczenia (Wyd.. (Nauk. T echn., W arszaw a 1967). W y jaśn ien ie isto ty ho lo g rafii p o d aje H. K l e j m a n : L ase­ ro w a fo to g rafia tró jw y m ia ro w a, „M łody Technik*’ n r 12 z 1966 r., s. 18—29.

M IE C Z Y S Ł A W PIEKARSKI

Pracow nicze urlopy w ypoczynkow e

U staw a z dnia 29 kw ietnia 1969 r. o pracowniczych urlopach wypoczynkowych- (Dz. U. N r 12, poz. 85) ma w zakresie praw a do takiego urlopu charakter pow­ szechnie obowiązujący. Normuje ona bowiem pracownicze urlopy wypoczynkowe wszystkich pracowników w szerokim słowa tego znaczeniu, bez względu na pod­ staw ę nawiązania stosunku pracy oraz bez względu na ch arak ter zakładu pracy. U staw a obejm uje więc zarówno osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę (także członków spółdzielni pracy) oraz na podstawie umowy o naukę zawodu, przyuczenie do pracy albo odbycie wstępnego stażu pracy, jak i osoby, których, zatrudnienie zostało poprzedzone mianowaniem, wyborem lub powołaniem na: określone stanowisko.