Procesowe i kryminalistyczne aspekty oględzin rzeczy w postępowaniu karnym

Krystyna Witkowska

Procesowe i kryminalistyczne aspekty ogl

ę

dzin

rzeczy w post

ę

powaniu karnym

Streszczenie

Oględziny rzeczy odnoszą się do wszystkich przedmiotów wykazujących związek z przedmiotem postępowania karnego i mogą być nośnikami infor-macji mających znaczenie dowodowe. Celem oględzin rzeczy jest identyfi-kacja i ustalenie śladów związanych z popełnionym przestępstwem. Sposób przeprowadzenia oględzin rzeczy na wszystkich etapach procesu karnego ma istotne znaczenie dla jego efektywności i realizacji celów określonych w art. 2 § 2 k.p.k.

1. Poj

ę

cie rzeczy

Rzeczą są tylko przedmioty materialne (art. 45 k.c.). Na pojęcie rzeczy składają się dwie cechy o charakterze konstytutywnym: materialny ich cha-rakter i wyodrębnienie z przyrody. Stąd teŜ rzeczami są wyłącznie części przyrody, przy czym nie ma znaczenia ich wartość, chodzi tylko o ich mate-rialną postać, np. rzeczą jest fotografia, kartka papieru, mogą one bowiem funkcjonować w obrocie prawnym jako dobra samoistne, czyli jako przedmiot stosunku cywilnoprawnego (prawnorzeczowego, zobowiązaniowego)1. Rze-czami w rozumieniu kodeksu cywilnego są materialne części przyrody w stanie pierwotnym lub przetworzonym na tyle wyodrębnione (w sposób naturalny lub sztuczny), Ŝe w stosunkach społeczno-gospodarczych mogą

być traktowane jako dobra samoistne. Zatem rzeczami są jedynie przedmio-ty materialne, które stanowią (mogą stanowić) samoistny przedmiot obrotu i stosunków prawnorzeczowych. Restrykcyjne pojmowanie rzeczy jako dobra samoistnego prowadzi do przeciwstawienia odrębnego pojęcia „przedmiotów materialnych niebędących rzeczami”. Trzeba tu m.in. wskazać złoŜa kopalin (niebędących częściami składowymi gruntu) oraz wody. Takie „przedmioty” nie stanowią rzeczy w rozumieniu kodeksu cywilnego, chociaŜ prawo

giczne posługuje się pojęciem „własności kopalin” oraz „uŜytkowania górni-czego”, a prawo wodne pojęciem „własność wód”. Nie moŜna wszakŜe wła-sności kopalin i wód utoŜsamiać z prawem własności w rozumieniu kodeksu cywilnego. Wątpliwości budzi kwalifikacja prawnorzeczowa zwierząt w zde-rzeniu z faktem, Ŝe stanowiąc przedmioty materialne, są równocześnie isto-tami Ŝywymi. JednakŜe, w kwestiach nie uregulowanych w kodeksie cywil-nym stosuje się odpowiednio do zwierząt przepisy dotyczące rzeczy. Znajdu-ją zastosowanie przepisy dotyczące stosunków prawnorzeczowych i obrotu. Sporną kwestią jest charakter pieniędzy w kontekście ich statusu prawno-rzeczowego. Pieniądze pełnią swoją rolę w obrocie nie z powodu własności materialnych, lecz w wyniku przyznanej przez państwo mocy umarzania zobowiązań pienięŜnych. Natomiast rzeczami sensu stricto, z reguły ozna-czonymi co do toŜsamości, są numizmaty. Papiery wartościowe równieŜ

stanowią szczególny rodzaj rzeczy. Są nosicielami inkorporowanych w nich praw majątkowych oraz ich wartości. Nie stanowi przedmiotu praw rzeczo-wych zbiór rzeczy (universitas rerum). Nie zbiór, lecz poszczególne rzeczy wchodzą w jego skład. Nie da się w ogóle porównywać z rzeczą takiego przedmiotu stosunków cywilno-prawnych, jak mienie stanowiące zbiór praw majątkowych, występujących w jednej masie i przysługujących jednej oso-bie. Przedsiębiorstwo, pojmowane jako zespół składników materialnych i niematerialnych przeznaczony do prowadzenia działalności gospodarczej, równieŜ nie stanowi rzeczy. Przedsiębiorstwo jest przedmiotem praw rze-czowych i posiadania2. Rzeczami są poszczególne przedmioty, a nie ogół praw. Rzeczą nie jest: energia elektryczna czy jądrowa, światło, promienio-wanie i inne siły przyrody; te jednak nie są wyłączone z obrotu. Rzeczami są

przedmioty (rzeczy) pochodzące z ciał niebieskich z chwilą sprowadzenia ich

na ziemię lub zawładnięcia nimi przez człowieka za pomocą środków tech-nicznych. Zasadniczy podział rzeczy obejmuje rzeczy ruchome (ruchomości) i nieruchomości. W obrocie mogą występować zbiory rzeczy (universitates

facti) w postaci biblioteki, stada. Przedmiotem obrotu mogą być oznaczone rzeczy co do toŜsamości i tylko co do gatunku. Ciało ludzkie i jego części nie są rzeczą. Odmiennie naleŜy jednak potraktować części ciała po ich odłą -czeniu od całości mające charakter preparatów dla celów badawczych i przeszczepów. Włosy po ich odcięciu stanowią rzecz, podobnie jak krew dla celów transfuzji. Rzeczą są protezy tylko wówczas, gdy nie są połączone z organizmem ludzkim. Zwłoki mogą być traktowane jako rzeczy, z tym jed-nakŜe zastrzeŜeniem, Ŝe nie mogą być przedmiotem obrotu. Status prawny zwłok moŜe wynikać z przepisów szczególnych3. Pogląd ten nie jest do za-akceptowania w całości, w szczególności odnoszący się do zwłok ludzkich, a za właściwy naleŜy uznać ten, Ŝe ze względu na godność, integralność

i naturę osoby ludzkiej ciało osoby Ŝyjącego człowieka ani jego części nie są

rzeczami: nie są rzeczami zwłoki ludzkie i ich części, natomiast stają się

rzeczami części ciała mające charakter preparatów dla celów naukowo-dydaktycznych. Problematyka charakteru prawnego tkanek i organów po-branych od Ŝywego dawcy lub ze zwłok ludzkich w celu przeszczepienia innej osobie naleŜy ze względów etycznych do kontrowersyjnych. Kwestii tej nie przesądza w sposób jednoznaczny ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobie-raniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek tkanek i narządów4. Jak się wydaje, naleŜy godzić się z poglądem, Ŝe komórki, tkanki i narządy ludz-kie pobrane w celu przeszczepienia innej osobie ludzludz-kiej są rzeczami szcze-gólnego rodzaju, wyłączonymi z komercjalnego obrotu5.

3 _{Z. G o r d o n, J. Ł o p u s k i, M. N e s t o r o w i c z, K. P i a s e c k i, A. R e m b i e l ińs k i,} L. S t e c k i, J. W i n i a r z (red.), Kodeks cywilny z komentarzem, Warszawa 1980, s. 58–59. 4

Dz. U. Nr 169, poz. 1411.

Prawo karne nie definiuje wprost terminu rzeczy. Art. 115 § 9 k.k. wska-zuje jedynie, Ŝe rzeczą ruchomą lub przedmiotem jest takŜe polski albo obcy pieniądz lub inny środek płatniczy oraz dokument uprawniający do otrzyma-nia sumy pienięŜnej albo zawierający obowiązek wypłaty kapitału, odsetek, udziału w zyskach albo stwierdzenie uczestnictwa w spółce. W obu przypad-kach mamy do czynienia z definicjami wysoce niepełnymi. Definicje te prze-sądzają jedynie o tym, Ŝe zakres nazw, o których mowa, obejmuje w szcze-gólności pieniądze oraz niektóre dokumenty.

Termin „rzecz ruchoma” uŜyto w kodeksie karnym w opisie znamienia przedmiotu czynności wykonawczej (art. 278 § 1, art. 284 § 1 oraz art. 284 § 2). Łatwiej spotkać samą „rzecz” bez dookreślenia „ruchoma” (np. art. 281, art. 284 § 3, art. 286 § 2). ChociaŜ z kontekstu, w którym nazwy tej uŜywa się, zdaje się wynikać, Ŝe chodzi właśnie wyłącznie o rzeczy ruchome, ter-minowi „rzecz ruchoma”, uŜytemu w przepisach kodeksu karnego, naleŜy przypisywać treść wynikającą ze znaczenia, jakie mają wyrazy, z których się

składa („rzecz” oraz „ruchoma”), w obrębie ogólnego (powszechnego) języka polskiego. „Rzecz” naleŜy do grupy najbardziej wieloznacznych wyrazów polszczyzny. Występuje z takimi zwrotami, jak: „przedmiot materialny będą -cy czyjąś własnością”, „element (czyjegoś dobytku)”, „składnik mienia”. Z kolei „ruchomy” znaczy tyle, co „dający się poruszyć, przesunąć z miejsca, nieumocowany na stałe, przenośny”. Pozwala to stwierdzić, Ŝe pojęcie rze-czy ruchomej w przepisach kodeksu karnego uŜyte zostało w znaczeniu szerszym niŜ w prawie cywilnym, które obejmuje równieŜ zwierzęta, takŜe przedmioty kwalifikowane jako części składowe (nieruchomości lub rzeczy ruchomej).

Rzeczownik „przedmiot” w kodeksie karnym spełnia róŜne funkcje:

okre-śla znamiona poszczególnych typów zabronionych (np. art. 132, 159, 171 § 1, 202 § 1, 363 § 1), gdzie bywa wykorzystywany m.in. do opisu narzędzia (środka), jakim posługuje się sprawca, normuje instytucję przepadku (przedmiotów), np. art. 44, 139, 140 § 4, 299 § 7, a takŜe występuje jako synonim przedmiotu czynności wykonawczej. W ogólnym języku polskim pojęcie to jest wieloznaczne, lecz kontekst, w jakim się go uŜywa w po-szczególnych przepisach, wystarcza do ujednoznacznienie, Ŝe przedmiotem jest w rozumieniu przepisów kodeksu karnego kaŜda rzecz postrzegana jako odrębny element rzeczywistości6.

Odmiennie definiuje się rzecz w procesie karnym. Rzeczą (w rozumieniu przedmiotu oględzin) jest kaŜdy przedmiot materialny mogący z racji swego istnienia i połoŜenia być śladem kryminalistycznych lub będący nośnikiem

śladów (substancji, deformacji, cech zjawiskowych). Rzeczami są

ty jednostkowe, w tym zwłoki, zwierzęta Ŝywe i martwe lub wyodrębnione ze zbioru, np. jeden włos, jedno źdźbło trawy, jedno drzewo (np. ukradzione z lasu). Określony zespół rzeczy znajdujących się w określonej przestrzeni staje się elementem „miejsca”, np. meble w mieszkaniu7. Stąd teŜ rzecz w procesie karnym w kontekście oględzin nie jest związana ani kwestią wła-sności, ani jej przeznaczeniem w obrocie w zakresie stosunków cywilno-prawnych i przyjąć naleŜy, Ŝe jedynym ograniczeniem w moŜliwości pozy-skiwania środków dowodowych za pomocą ich oględzin jest brak związku z przedmiotem procesu karnego. Ustawodawca odrębnie regulując zasady oględzin zwłok, zaakcentował szczególny charakter zwłok jako przedmiotu poddawanego działaniom procesowym.

2. Procesowe i kryminalistyczne aspekty ogl

ę

dzin rzeczy

w post

ę

powaniu przygotowawczym

Oględziny rzeczy odnoszą się do wszystkich przedmiotów wykazujących związek z toczącym się postępowaniem, które mogą być nośnikami informa-cji mających dla tego postępowania znaczenie dowodowe8. Oględziny rze-czy obejmują przedmioty pochodzące lub słuŜące do popełnienia przestę p-stwa, jak równieŜ przedmioty, na których utrwalone zostało działanie spraw-cy oraz inne rzeczy mające znaczenie dowodowe dla identyfikacji sprawcy9. Cele oględzin rzeczy to identyfikacja i ustalenie śladów związanych ze zdarzeniem. Dodatkowo niekiedy mogą wchodzić w rachubę dalsze cele, a mianowicie ujawnienie cech szczególnych rzeczy (np. szybkości samo-chodu) lub jej zawartości (np. zawartości sejfu). Na podstawie oględzin rze-czy moŜna formułować pewne wnioski dotyczące modus operandi sprawcy działającego za pomocą tej rzeczy lub w związku z nią (np. sposób włama-nia do sejfu). W części identyfikacyjnej oględzin rzeczy konieczne jest zaw-sze ustalenie jej parametrów, a więc wielkości (pomiar), wagi, cech grupo-wych i indywidualnych (np. numerów), a takŜe stopnia jej zdatności do tych zadań, dla których została wyprodukowana, lub dla tych celów, dla których została uŜyta niezgodnie z jej przeznaczeniem (np. siła uderzeniowa siekie-ry). Oględziny rzeczy przeprowadza się w celu: utrwalenia istotnych z

M. K u l i c k i, V. K w i a t k o w s k a - D a r u l, L. S tęp k a, Kryminalistyka – wybrane zagadnie-nia teorii i praktyki śledczo-sądowej, Toruń 2005, s. 404; J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, S. S t e i b o r n, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2006, s. 607. 8

P. H o f m ańs k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks…, Warszawa 2007, s. 973. 9

dowego punktu widzenia cech i właściwości rzeczy, wykrycia śladów tam znajdujących się (np. śladów linii papilarnych, mikrośladów, śladów biolo-gicznych, plam rys, uszkodzeń itp.), wytypowania śladów materiału porów-nawczego do badań kryminalistycznych (w tym celu dokonuje się np. oglę -dzin dokumentów)10.

Przy oględzinach rzeczy zabezpiecza się nie tylko jej wygląd przez opis w protokole i fotogramy lub nagrania na kasecie video, ale takŜe dokonuje się pełnego technicznego zabezpieczenia ewentualnie śladów pozostawio-nych na rzeczy (np. ślady mechanoskopijne czy daktyloskopijne)11.

Oględziny rzeczy takŜe obejmują zapoznanie się z dowodem w postaci przedmiotu (pojazd odzieŜ, broń itp.) lub dokumentu, jeŜeli interesują nas jego cechy fizyczne, a nie treść intelektualna. Podczas oględzin moŜna stwierdzić

tylko zewnętrzne ich cechy, jak: barwę, kształt, wielkość, konsystencję, ozna-kowanie, uszkodzenia, strukturę powierzchni itp.12. Nie moŜna zapominać, Ŝe dokument ma określoną strukturę materialną, która jest niezbędna do utrwale-nia pewnej myśli człowieka13. Oględzin rzeczy w znaczeniu szerokim, a więc cieczy, substancji lotnych, dokonuje się w celu ustalenia ich właściwości ze-wnętrznych lub wewnętrznych, jak i składu (np. cieczy lub ciała lotnego)14.

Zazwyczaj oględziny takie przeprowadzane są:

− na miejscu zdarzenia, po zetknięciu się organu procesowego z osobą lub rzeczą, które naleŜy poddać oględzinom;

− w innych miejscach (zazwyczaj w siedzibie organu procesowego), zwłaszcza wówczas, gdy nie dokonano oględzin na miejscu pierwszego kontaktu lub gdy tego kontaktu na miejscu zdarzenia nie było;

− w instytucie lub zakładzie naukowych albo w siedzibie biegłego dokonuje się takŜe oględzin, lecz nie są to juŜ czynności organu procesowego, ale pierwszy etap ekspertyzy wykonywanej przez biegłego15.

Oględziny rzeczy dotyczą przedmiotów, które np. zostały znalezione w czasie oględzin miejsca, osoby lub zwłok, w czasie przeszukania albo zostały dostarczone przy zawiadamianiu o przestępstwie. Oględziny rzeczy

10 _{W. D a d a s, (w:) M. G o c, J. M o s z c z yńs k i, Ślady kryminalistyczne – ujawnianie,} zabez-pieczanie, wykorzystywanie, Warszawa 2007, s. 451.

11

T. H a n a u s e k, Kryminalistyka, Warszawa 2008, s. 142–143; T. H a n a u s e k, Kryminali-styka, Warszawa 2005, s. 130–131.

12

R. A. S t e f ańs k i, (w:) J. B r a t o s z e w s k i, L. G a r d o c k i, S. M. P r z y j e m s k i, R. A. S t e f ańs k i, S. Z a b ł o c k i, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2003, s. 953.

13

Z. K w i a t k o w s k i, (w:) T. W i d ł a (red.), Przeprowadzenie dowodu z dokumentu w polskim procesie karnym: wokół problematyki dokumentu, Księga pamiątkowa dedykowana Profeso-rowi Antoniemu Felusiowi, Katowice 2005, s. 66.

14

K. M a r s z a ł, Proces karny, Warszawa 1996, s. 251. 15

mogą być zawsze dokonane w czasie innej czynności, podczas której rzecz ta została znaleziona, ale mogą być teŜ dokonane jako odrębna czynność, wykonana po czynności podstawowej16.

Potrzeba przeprowadzenia oględzin rzeczy, o których mowa w art. 207 § 1 k.p.k., zachodzi w przypadkach znalezienia przedmiotów mających jaki-kolwiek związek z akcją przestępną. Dotyczyć mogą rzeczy, będących przedmiotem działania przestępczego, związanych z czynnościami spraw-czymi oraz osobą sprawcy lub pokrzywdzonego. Zdarzać się moŜe, Ŝe rzecz, jej rodzaj i właściwości, usytuowanie na miejscu zdarzenia, pozwoli na rekonstrukcję czynu17. Przedmioty stanowiące własność domniemanego sprawcy poddaje się oględzinom w celu ich zabezpieczenia, co dostarcza bardzo waŜnego materiału do identyfikacji przestępcy18.

Oględziny rzeczy mogą być przeprowadzone w ramach oględzin miejsca zdarzenia, będąc ich integralną częścią lub teŜ jako samodzielna czynność

procesowo-kryminalistyczna w przypadku dowodu rzeczowego wydanego lub znalezionego w czasie przeszukania (art. 228 § 1 i 2 k.p.k. – art. 197 § 1 i 2 d.k.p.k.) albo uzyskanego w inny sposób (np. wydanego zgodnie z art. 217 § 1 k.p.k. na Ŝądanie sądu lub prokuratora)19. Oględziny rzeczy mogą

być równieŜ samodzielną czynnością procesową w przypadku ujawnienia ich w trakcie oględzin miejsca zdarzenia.

W myśl § 87 ust. 3 zarządzenia nr 1426 Komendanta Głównego Policji z dnia 23 grudnia 2004 r. w sprawie metodyki wykonywania czynności do-chodzeniowo-śledczych przez słuŜby policyjne wyznaczone do wykrywania przestępstw i ścigania ich sprawców20 oględziny rzeczy mogą być przepro-wadzone bezpośrednio na miejscu zdarzenia, a ich przebieg opisuje się

w protokole oględzin tego miejsca. MoŜna równieŜ sporządzić odrębny pro-tokół. Gdy zachodzi potrzeba wyłączenia przedmiotu lub dokumentu ujaw-nionego na miejscu zdarzenia, w protokole oględzin miejsca zdarzenia za-mieszcza się odpowiednią wzmiankę o przyczynie i celu wyłączenia. Z oglę -dzin tego przedmiotu sporządza się odrębny protokół oględzin (§ 87 ust. 4 zarządzenia)). Przepis ten moŜe mieć zastosowanie wówczas, gdy dokona-nie ich na miejscu zdarzenia dokona-nie jest moŜliwe, np. z uwagi na specyfikę tego miejsca lub gdy zachodzi potrzeba przywołania do oględzin rzeczy biegłych określonej specjalności. Niekiedy charakter cech, jakie wykazuje przedmiot oględzin, prowadzi do konieczności przeprowadzenia szczegółowych badań

G. Kęd z i e r s k a, Oględziny w kodyfikacji z 1969 r. i 1997 r., Pal. 2000, nr 3, s. 46. 17 _{B. H o ł y s t, Kryminalistyka, Warszawa 2007, s. 528.}

18

Ibidem. 19

M. L i s i e c k i, Procesowe aspekty oględzin w świetle nowego k.p.k., (w:) M. G o c, M. Z a j -d e r (re-d.), Nowoczesność oględzin procesowo-kryminalistycznych, Studia i materiały, Wy-dawnictwo WyŜszej Szkoły Policji, Szczytno 1998, s. 43; S. K a l i n o w s k i, Polski proces kar-ny, Warszawa 1971, s. 202.

rzeczy. W takiej sytuacji oględziny prowadzone na podstawie tego przepisu są jedynie wstępem do badań przeprowadzonych przez powołanych w tym celu biegłych21. Rzecz moŜe być poddana dalszym badaniom w ramach ekspertyzy kryminalistycznej22. Oględziny rzeczy dokonywane są w toku ekspertyzy i eksperymentu procesowego biegłych; są wówczas pochłonięte przez wymienione czynności23. Często rzeczy poddawane są dalszym ba-daniom w ramach opinii biegłego, np. dla ustalenia grupy krwi na narzędziu, odcisków palców na takim przedmiocie, fałszerstwa dokumentu24. JeŜeli przedmiot moŜe ulec przy badaniu zniszczeniu lub zniekształceniu, część

tego przedmiotu naleŜy w miarę moŜności zachować w stanie niezmienio-nym, a gdy nie jest to moŜliwe – stan ten utrwalić w inny sposób25. Brak chociaŜby części przedmiotu uniemoŜliwiałby ewentualne sprawdzenie do-konanego badania, gdyby nasuwało ono wątpliwości26.

Oględziny rzeczy mają na celu identyfikację i wykrycie na tej rzeczy ś la-dów lub ujawnienie innych jej związków z danym zdarzeniem przestępnym27. Na etapie postępowania przygotowawczego oględziny rzeczy moŜna doko-nać w kaŜdym czasie w zaleŜności od potrzeb natury dowodowej. Jednak z uwagi na moŜliwość pojawienia się konieczności badań specjalistycznych, w związku z ujawnieniem śladów kryminalistycznych w toku oględzin rzeczy, decyzja w tym przedmiocie powinna zapaść jak najwcześniej. Przedmioty podlegające tego typu oględzinom dzieli się na 3 grupy:

1) przedmioty (sprzęty, narzędzia, środki techniczne itp.) słuŜące do realiza-cji działań przestępnych;

2) przedmioty pochodzące z przestępstwa (np. biŜuteria, dzieła sztuki, sa-mochody pochodzące z kradzieŜy);

P. H o f m ańs k i (red.), E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks…, Warszawa 2007, s. 973; W. G r z e s z c z y k, Kodeks…, Warszawa 2007, s. 194; W. G r z e s z c z y k, Kodeks…, War-szawa 2003, s. 175.

22

M. G o c, M. Pęk a l a, (w:) M. G o c. J. M o s z c z yńs k i (red.), Ślady…, s. 451; T. G r z e -g o r c z y k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2008, s. 480; T. G r z e -g o r c z y k, J. T y l m a n, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2007, s. 517; t y c hŜe, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2005, s. 485.

23

M. L i p c z yńs k a, R. P o n i k o w s k i, Mały komentarz do kodeksu postępowania karnego, Warszawa 1986, s. 165; T. G r z e g o r c z y k, Kodeks…, Kraków 1998, s. 430.

24

T. G r z e g o r c z y k, Dowody w procesie karnym, Warszawa 1998, s. 85. 25

K. T. B o r a t yńs k a, A. G ó r s k i, A. S a k o w i c z, A. W aŜn y, Kodeks postępowania kar-nego. Komentarz, Warszawa 2005, s. 415; t y c hŜe, Kodeks postępowania karnego. Ko-mentarz, Warszawa 2007, s. 465; T. G r z e g o r c z y k, Kodeks…, Kraków 1998, s. 430; C. K u l e s z a, (w:) B. B i eńk o w s k a, P. K r u s z yńs k i (red.), P. P i s z c z a k, Wykład pra-wa karnego, Białystok 2004, s. 264.

26

K. M a r s z a ł, Proces karny…, Katowice 1996, s. 224. 27

3) przedmioty, które stały się obiektem przestępstwa, noszące na sobie

ślady działań przestępnych (np. dokumenty, na których dokonano prze-róbek)28.

MoŜliwość dokonania oględzin rzeczy w razie potrzeby nie oznacza, Ŝe w tym zakresie panuje całkowity „luz decyzyjny”. Organ procesowy musi kierować się zasadą poznania prawdy, zaniechanie zaś oględzin – jeŜeli byłyby one istotne dla procesu – stanowiłoby uchybienie, które mogłoby być

podstawą środka odwoławczego29. W kaŜdym przypadku oględziny rzeczy powinny być dokonane we właściwym czasie, tak aby istniejące na nich ś la-dy lub właściwości danych przedmiotów nie uległy zniszczeniu lub zmianom. Z obiektami poddawanymi oględzinom naleŜy obchodzić się ostroŜnie, nie niszcząc ich i nie pozostawiając nowych śladów. W trakcie badania często pomocniczo uŜywa się prostych metod i środków technicznych, takich jak urządzenia optyczne, ukośne oświetlenie, ultrafiolet i podczerwień30. W toku oględzin rzeczy naleŜy uwzględnić następujące jej cechy i właściwości: 1) rodzaj, typ, przeznaczenie, materiał, z którego dana rzecz została

wyko-nana,

2) szczególne, charakteryzujące ją cechy, np. kształt, wielkość, kolor, nr fabryczny i inne znaki identyfikacyjne,

3) ślady pozostawione na rzeczy przez ludzi, inne przedmioty lub czynniki zewnętrzne31.

Rzecz moŜe zostać pozyskana dla postępowania karnego wskutek odna-lezienia jej na miejscu zdarzenia i wyniku zatrzymania rzeczy po jej dobro-wolnym wydaniu lub przymusowym odebraniu. W myśl art. 217 § 1 k.p.k., rzeczy mogące stanowić dowód w prawie lub podlegające zajęciu w celu zabezpieczenia kar majątkowych, środków karnych o charakterze mają tko-wym lub roszczeń o naprawie szkody, naleŜy wydać na Ŝądanie sądu lub prokuratora, w wypadkach niecierpiących zwłoki – takŜe na Ŝądanie policji lub innego uprawnionego organu. Osobę mającą rzecz podlegającą wydaniu wzywa się do wydania jej dobrowolnie (art. 217 § 2 k.p.k.). Ten sposób wy-dobycia dowodów ma zastosowanie wtedy, kiedy wiadomo, Ŝe znajdują się

W. D a d a s, (w:) M. G o c, J. M o s z c z yńs k i (red.), Ślady…, s. 451; F. P r u s a k, Komen-tarz do kodeksu postępowania karnego, Warszawa 1996, t. I, s. 654.

29 _{W. D a s z k i e w i c z, Proces karny – część ogólna, Poznań 1995, s. 291.} 30

Z. C z e c z o t, Kryminalistyka, Warszawa 1996, s. 189. 31

w posiadaniu oznaczonej osoby. Zasadą jest wzywanie do dobrowolnego wydania rzeczy32. Osoby władające takimi rzeczami są zobowiązane wydać

je na Ŝądanie uprawnionego organu Obowiązek ten dotyczy wszystkich osób, niezaleŜnie od ich sytuacji procesowej (a więc oskarŜonego, innego uczestnika postępowania, osoby nie uczestniczącej w postępowaniu) oraz tytułu (legalnego lub nielegalnego) władania33. W razie odmowy dobrowol-nego wydania rzeczy moŜna przeprowadzić jej odebranie (art. 217 § 5 k.p.k.). Odebranie wiąŜe się z zastosowaniem przymusu i dotyczy rzeczy znajdujących się „na widoku” i nie jest związane z przeszukaniem. śądanie wydania przedmiotów moŜe być samoistne, gdy nastąpi ich wydanie, lub być

czynnością poprzedzającą przeszukanie w razie odmowy uczynienia zadość Ŝądaniu34. Przymusowe odebranie następuje dopiero wówczas, gdy osoba mająca rzecz podlegającą wydaniu odmówi jej dobrowolnego wydania orga-nowi procesowemu. Na osobę odmawiającą wydania moŜna nałoŜyć kary porządkowe do aresztowania włącznie (art. 287 § 1 i 2 k.p.k.); środków tych nie wolno stosować, gdy odmawiający jest stroną, jej procesowym przed-stawicielem albo osobą, która mogłaby jako świadek odmówić złoŜenia ze-znań (art. 287 § 4 k.p.k.)35. Paragraf 173 rozporządzenia Ministra Sprawiedli-wości z dnia 24 marca 2010 r. – Regulamin wewnętrznego urzędowania po-wszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury36 wskazuje, Ŝe zatrzyma-niu w drodze dobrowolnego wydania lub odebrania albo po uprzednim prze-szukaniu podlegają rzeczy mogące stanowić dowód w sprawie, które:

− słuŜyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa, − zachowały na sobie ślady przestępstwa,

− pochodzą bezpośrednio lub pośrednio z przestępstwa,

− mogą słuŜyć jako środek dowodowy do wykrycia sprawcy czynu lub usta-lenia przyczyn okoliczności przestępstwa albo których posiadanie bez zezwolenia jest zabronione.

Zatrzymanie rzeczy obejmuje równieŜ rzeczy stanowiące dowód w spra-wie, w tym takŜe korespondencję i przesyłki oraz wykazy połączeń teleko-munikacyjnych lub innych przekazów informacji, w tym przesyłane pocztą

elektroniczną, mające znaczenie dla postępowania, a znajdujące się w dys-pozycji urzędów, instytucji i podmiotów prowadzących usługi poczty i tele-komunikacji, urzędów celnych oraz instytucji i przedsiębiorstw

F. P r u s a k, Komentarz…, s. 672. 33

W. G r z e s z c z y k, Kodeks…, Warszawa 2007, s. 201–202; W. G r z e s z c z y k, Kodeks…, Warszawa 2003, s. 182–183.

34

R. A. S t e f ańs k i, (w:) J. B r a t o s z e w s k i i in., Kodeks…, Warszawa 2003, s. 973–974. 35

T. G r z e g o r c z y k, Kodeks…, Kraków 1998, s. 443; J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, M. P ł a c h t a, Kodeks…, Kraków 2003, s. 557; W. G r z e s z c z y k, Kodeks…, Warszawa 2010, s. 233; W. G r z e s z c z y k, Kodeks…, Warszawa 2007, s. 202; W. G r z e s z c z y k, Kodeks…, Warszawa 2003, s. 183.

wych (art. 218 § 1 k.p.k.), a takŜe dane informatyczne i system informatycz-ny w zakresie dainformatycz-nych przechowywainformatycz-nych w tym systemie lub urządzeniu albo na nośniku znajdującym się w dyspozycji dysponenta lub uŜytkownika systemu informatycznego (art. 236a)37. Chodzi raczej o przedmioty, które mogą mieć znaczenie dla postępowania, gdyŜ dopóki nie pozna się ich

tre-ści lub zawartości, nie wiadomo, czy mają jakieś znaczenie dla postę powa-nia. Tryb ten stosuje się wyłącznie do korespondencji, która juŜ wyszła od nadawcy i nie została doręczona nadawcy38. Kodeks postępowania karnego nie zawiera ograniczeń ani podmiotowych, ani przedmiotowych co do zakre-su Ŝądania. MoŜna więc Ŝądać wydania korespondencji lub przesyłki, której adresatem jest dowolna osoba (oskarŜony, pokrzywdzony, osoby bliskie tym podmiotów i inne), lub wykazu połączeń dowolnego abonenta telefonu, jak równieŜ w kaŜdym postępowaniu, niezaleŜnie od wagi przestępstwa, z tym zastrzeŜeniem, Ŝe musi być spełniony warunek, iŜ podlegające zajęciu w tym trybie rzeczy mają znaczenie dla toczącego się postępowania39. Rze-czy te mogą zostać poddane oględzinom niezaleŜnie od tego, Ŝe zostaną

one w późniejszym terminie poddane czynnościom zmierzającym do ujaw-nienia dowodów z ich intelektualnej zawartości.

Rzeczy stanowiące dowód w sprawie mogą być wydane lub znalezione w czasie przeszukania (art. 228 § 1 k.p.k.). Odebranie przedmiotów, jak rów-nieŜ przeszukanie mogą być wykonane w stosunku do kaŜdej osoby, a więc nie tylko oskarŜonego czy teŜ tzw. osoby (faktycznie) podejrzanej o popeł-nienie przestępstwa. Decyduje bowiem okoliczność, czy w zasięgu władania tej osoby znajdują się przedmioty mogące stanowić dowód w sprawie40. Przeszukanie stanowi dozwoloną przez ustawę ingerencję w dobra podlega-jące ochronie konstytucyjnej – prawo do nietykalności osobistej (art. 41 ust. 1 Konstytucji) i prawo do nienaruszalności mieszkania (art. 50 Konstytu-cji). Od zatrzymania rzeczy róŜni się wyŜszym stopniem ingerencji w wymie-nione dobra, gdyŜ łączy się z penetracją pomieszczeń, odzieŜy, nieraz cia-ła41. Decyzja o zatrzymaniu rzeczy w formie dobrowolnego wydania lub jej odebrania naleŜy do kompetencji sądu lub prokuratora. Czynność zatrzyma-nia rzeczy wykonuje Policja lub inny uprawniony organ; moŜe wykonać ją

T. G r z e g o r c z y k, J. T y l m a n, Polskie…, Warszawa 2007, s. 529; T. G r z e g o r c z y k, J. T y l m a n, Polskie…, Warszawa 2005, s. 497.

38 _{R. A. S t e f a}

ńs k i, (w:) J. B r a t o s z e w s k i i in., Kodeks…, Warszawa 2003, s. 977. 39

W. G r z e s z c z y k, Kodeks…, Warszawa 2007, s. 203; W. G r z e s z c z y k, Kodeks…, Warszawa 2003, s. 184.

40 _{Z. M ł y n a r c z y k, Przeszukanie i odebranie przedmiotów w postępowaniu karnym, Prok.} i Pr.1996, nr 4, s. 99.

41

osobiście prokurator42. śądanie prokuratora lub sądu kierowane bezpoś red-nio do osoby, w posiadaniu której znajdują się rzeczy podlegające zatrzy-maniu, nie musi mieć formy pisemnej, moŜe być odnotowane w protokole przesłuchania tej osoby. Jedynie, gdy Ŝądanie wysuwa organ nieprokurator-ski (i niesądowy), musi on dysponować postanowieniem sądu lub prokurato-ra43. W postanowieniu o przeszukaniu lub zatrzymaniu rzeczy naleŜy podać

cel tych czynności, ze wskazaniem osób, które mają być wykryte lub ujęte, albo przedmiotów, które mają być znalezione lub zatrzymane, jak równieŜ

imię i nazwisko i adres osoby (nazwę i adres instytucji), u której czynności te mają być przeprowadzone, oraz organ wykonujący czynność (§ 175 ust. 1 reg. prok.). Wydanie rzeczy następuje na Ŝądanie sądu lub prokuratora, a jedynie w wypadkach niecierpiących zwłoki takŜe na Ŝądanie Policji lub innego uprawnionego organu44. Wydania rzeczy moŜe zaŜądać Policja albo inny uprawniony organ działający we własnym zakresie, a osoba, która rzecz wyda, ma prawo niezwłocznie złoŜyć wniosek o sporządzenie i doręczenie jej postanowienia sądu lub prokuratora o zatwierdzeniu zatrzymania, o czym naleŜy ją pouczyć, a doręczenie powinno nastąpić w terminie 14 dni od za-trzymania rzeczy (art. 217 § 4 k.p.k.). Zarówno rzeczy zatrzymane, jak rów-nieŜ odebrane, takŜe w wyniku przeszukania, powinny zostać poddane oglę -dzinom, w trakcie których naleŜy sporządzić ich spis i opis. Dowody rzeczo-we mogą bowiem zaginąć, ulec zmianie lub nawet stać się przedmiotem przestępnego zamachu ze strony osób, którym zaleŜy na ich usunięciu lub przekształceniu45. Zgodzić się naleŜy ze stanowiskiem, Ŝe wówczas oglę dzi-ny nie stanowią odrębnej czynności samodzielnej czynności, lecz są ele-mentem przeszukania. Takie oględziny polegają na wstępnej identyfikacji znalezionego przedmiotu, ustaleniu jej parametrów i cech szczególnych i kończą się na dokładnym opisie przedmiotu w protokole przeszukania46. Jednak nie moŜna poprzestać jedynie na tych oględzinach, bowiem doko-nywanie takich oględzin w czasie przeszukania niesie ryzyko niedokładności i dlatego konieczne jest poddanie odnalezionych rzeczy oględzinom w wa-runkach sprzyjającym rzetelności ich wykonania.

Po wykonaniu tych czynności rzeczy naleŜy zabrać albo oddać na prze-chowanie osobie godnej zaufania z zaznaczeniem obowiązku przedstawie-nia na kaŜde Ŝądanie organu prowadzącego postępowanie (art. 217 § 3

R. A. S t e f ańs k i, (w:) J. B r a t o s z e w s k i i in., Kodeks…, Warszawa 2003, s. 974; W. G r z e s z c z y k, Organy…, s. 163; J. G r a j e w s k i. L. K. P a p r z y c k i, M. P ł a c h t a, Kodeks…, Kraków 2003, s. 557; K. T. B o r a t yńs k a, A. G ó r s k i, A. S a k o w i c z, A. W aŜn y, Kodeks…, Warszawa 2005, s. 476. 43 T. G r z e g o r c z y k, Kodeks…, Warszawa 2008, s. 491. 44 _{T. G r z e g o r c z y k, Kodeks…, Kraków 1998, s. 557.} 45

k.p.k. i art. 228 § 1 k.p.k.). Oględziny rzeczy nabierają szczególnego zna-czenia dla postępowania przygotowawczego, gdy oddaje się je na przecho-wanie osobie godnej zaufania. Istnieje ryzyko ich utraty w sposób niezaleŜny od takiej osoby lub teŜ zostaną one usunięte w sposób świadomy. Rozstrzy-gnięcie karnoprocesowe oddania na przechowanie osobie godnej zaufania przedmiotów wydanych lub odnalezionych w czasie przeszukania spełnia wszelkie warunki cywilnoprawnej umowy przechowania i nic nie sprzeciwia się ściganiu przechowującego za postępowanie niezgodne z treścią zobo-wiązania i wyczerpujące jednocześnie zachowanie sprawcze przewidziane normą art. 300 § 2 k.k.47, jednak brak oględzin takich rzeczy, skoro uznano,

Ŝe nie są zbędne dla postępowania karnego, powoduje, Ŝe traci się bezpow-rotnie wiedzę o ich wyglądzie właściwościach lub innych cechach istotnych dla przedmiotu procesu. Oględziny rzeczy mają szczególne znaczenie rów-nieŜ w przypadku, gdy w toku czynności procesowych zabezpieczono przedmioty ulegające szybkiemu zniszczeniu lub których przechowywanie byłoby połączone z niewspółmiernymi kosztami lub nadmiernymi

trudno-ściami albo spowodowałoby znaczne obniŜenie ich wartości. Art. 232 § 1 k.p.k. przewiduje moŜliwość ich sprzedaŜy za pośrednictwem odpowiedniej jednostki handlowej z zachowaniem przepisów o sprzedaŜy w drodze egze-kucji. Utrwalenie ich wyglądu i cech w protokole i, ewentualnie, za pomocą

technicznych środków zapewnia moŜliwość skorzystania z tego pochodnego dowodu bez uszczerbku dla dochodzenia do prawdy w procesie. Podobny pogląd naleŜy wywieźć względem przedmiotów i substancji o cechach wska-zanych w art. 232a § 1 k.p.k., a więc w szczególności broni, amunicji, materia-łów wybuchowych lub łatwopalnych, materiamateria-łów radioaktywnych, substancji trujących, duszących lub parzących, środków odurzających, substancji psy-chotropowych lub prekursorów, o ile ich rodzaj umoŜliwia dokonanie oględzin. Z drugiej zaś strony oględziny rzeczy równieŜ są niezbędne, gdy ślady zabezpieczone na miejscu na przedmiotach bezwartościowych (…), które nie są przedmiotami w rozumieniu art. 44 k.k. ani rzeczami, którymi moŜna dysponować w sposób określony przepisami art. 230–232 k.p.k., a więc przedmioty, których nie naleŜy zwrócić osobie uprawnionej niezwłocznie po stwierdzeniu ich zbędności dla postępowania karnego, przedmiotów, których posiadanie jest zabronione, a których nie przekazuje się je właściwemu urzędowi lub instytucji (art. 230 § 2 i 3 k.p.k.). Oględziny naleŜy równieŜ

przeprowadzić, gdy przedmiotów takich nie składa się do depozytu są dowe-go albo oddaje się osobie godnej zaufania aŜ do wyjaśnienia uprawnienia do odbioru, gdy powstaje wątpliwość, komu je wydać (art. 231 § 1 k.p.k.). Są to rzeczy, które zachowały na sobie ślady przestępstwa i jako takie mogą

Ŝyć jako środek dowodowy do wykrycia sprawcy czynu, stanowiąc tym sa-mym integralną część akt bądź teŜ ich załącznik48.

W trakcie oględzin rzeczy, w zaleŜności od okoliczności sprawy i potrze-by uzyskania oceny dokonywanych spostrzeŜeń, konieczne jest dokonanie okazania tej rzeczy. Okazanie rzeczy nie podlega ograniczeniom proceso-wym i w ramach tej czynności mogą być badane nie tylko przedmioty mate-rialne, ale takŜe zwierzęta, miejsce cechy i właściwości49. Okazanie to jedna z metod identyfikacji kryminalistycznej, a jego celem nie jest rozpoznanie, ale ustalenie, czy dany obiekt (osoba, rzecz) był uprzednio postrzegany w związku ze zdarzeniem. Rozpoznanie to moŜliwy rezultat tej czynności50. Czynność ta moŜe zostać dokonana bezpośrednio w trakcie oględzin, gdy uczestniczą w niej strony procesowe lub pośrednio. Zazwyczaj dotyczyć

będzie ono narzędzi uŜytych do dokonania przestępstwa. Okazanie moŜe nastąpić wówczas, gdy narzędzie przestępstwa posiadało jakieś specyficzne cechy odróŜniające je od innych51. Rzeczy naleŜy z zasady okazywać

w otoczeniu „rzeczy przybranych”52. Okazanie powinno być przeprowadzone tak, aby wyłączyć sugestię.

Przy bezpośrednim okazywaniu rzeczy naleŜy ją umieścić wśród innych rzeczy tego samego rodzaju (§ 13 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 czerwca 2003 r. w sprawie warunków technicznych przeprowadza-nia okazaprzeprowadza-nia53). W praktyce moŜe okazać się to trudne, jednak taka moŜ li-wość istnieje. Stwarza to moŜliwość, by uczestnicy oględzin mogli zająć sta-nowisko w kwestii związku tej rzeczy z przedmiotem postępowania. PoŜą da-ne jest dla wyłączenia sugestii, aby bezpośrednie rozpoznanie rzeczy, jak równieŜ okazanie pośrednie, takŜe uwzględniało potrzebę okazania rzeczy wśród innych przedmiotów tego samego rodzaju54. W przypadku konieczności dokonania okazania rzeczy mimo braku bezpośredniego kontaktu z osobą, której naleŜy ją okazać, moŜna uŜyć do tego celu sprzętu elektronicznego lub innego środka umoŜliwiającego rozpoznanie (§ 14 cyt. rozporządzenia).

Oględziny rzeczy mogą być czynnością powtarzalną lub niepowtarzalną. Jednak za słuszny naleŜy uznać pogląd, Ŝe ponowne oględziny prawie zaw-sze odbywają się w co najmniej nieco zmienionych warunkach skutkiem

Postanowienie SA w Białymstoku z dnia 17 lipca 2008 r., II AKz 226/08, OSAB 2008, nr 2–3, poz. 58.

49

R. A. S t e f ańs k i, (w:) J. B r a t o s z e w s k i i in., Kodeks…, Warszawa 2003, s. 763–764. 50

J. W ó j c i k i e w i c z, W kwestii procesowej czynności okazania, NP 1983, nr 2, s. 78. 51 _{T. H a n a u s e k, Kilka uwag o okazaniu osoby i rzeczy, Prob. Krym. 1958, nr 15.} 52

J. W i d a c k i, (w:) J. K o n i e c z n y, T. W i d ł a, J. W i d a c k i (red.), Kryminalistyka…, War-szawa 2008, s. 112.

53 _{Dz. U. Nr 104, poz. 981; rozporządzenie wydane na podstawie delegacji zawartej w art. 173} § 4 k.p.k.

54

upływu czasu, zmian otoczenia, miejsca, ciała i rzeczy55. Za czynność nie-powtarzalną naleŜy takŜe uznać oględziny rzeczy, jeŜeli ma być ona oddana uprawnionemu, lub gdy nastąpiło wymontowanie z niej elementów dla po-słuŜenia się nimi w celach dowodowych56. Uchybienie w postaci nie powia-domienia stron procesowych o terminie i miejscu dokonywania takiej czyn-ności moŜe mieć wpływ na wynik sprawy, bowiem pozbawia strony moŜ

no-ści wykazania zarzutów zgłaszanych do stanu dowodu rzeczowego57. W takiej sytuacji, do udziału w czynności moŜna wezwać biegłego, gdy spo-sób dokonania wymontowania takich elementów, bez uszczerbku dla rzeczy jak i dla efektów oględzin wymagał będzie wiadomości specjalnych. Wów-czas uprawniony będzie pogląd, Ŝe moŜliwość dokonywania w toku oględzin lub eksperymentu procesowego przesłuchań (art. 212 k.p.k.), zatem i bie-głego, daje „na gorąco” namiastkę opinii58. Do czynności niepowtarzalnych naleŜy zaliczyć równieŜ okazanie rzeczy59.

Dowody rzeczowe po dokonaniu oględzin powinny być w sposób właś ci-wy zabezpieczone dla potrzeb dalszych czynności w sprawie. Dowody rze-czowe powinny być zabezpieczone przed niedostrzeŜoną zmianą lub defor-macją, a więc odpowiednio oznaczone (metryką, metką), a gdy ich charakter temu się nie sprzeciwia – opakowane w sposób umoŜliwiający oglądanie rzeczy, więc najlepiej w przezroczystą folię. Niefrasobliwe umieszczanie dowodów rzeczowych w otwartych kopertach włączonych w akta sprawy, a przy tym pozbawionych cech identyfikujących, moŜe skutkować wyklucze-niem ich z kręgu wiarygodnych dowodów60.

3. Ogl

ę

dziny rzeczy na etapie post

ę

powania s

ą

dowego

Na etapie postępowania sądowego, do oględzin rzeczy odnosi się ogólna dyrektywa wyraŜona w art. 410 k.p.k., z której wynika nakaz bezpośredniego przeprowadzania dowodów przed sądem61. Jej poszanowanie w odniesieniu do dowodów rzeczowych wymaga sprowadzenia ich na salę rozpraw, jeŜeli nie stoją temu na przeszkodzie ich właściwości, co umoŜliwia poddanie ich oględzinom z udziałem stron, a w razie potrzeby świadków i biegłych

55 _{S. W a l t oś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 1996, s. 356.} 56

K. T. B o r a t yńs k a, A. G ó r s k i. A. S a k o w i c z, A. W aŜn y, Kodeks…, Warszawa 2005, s. 641.

57 _{Wyrok SA w Krakowie z dnia 9 marca 1998 r., II AKa 155/98, KZS 1998, nr 10, poz. 29.} 58

T. T o m a s z e w s k i, Dowód z opinii biegłego w procesie karnym, Kraków 2000, s. 102. 59

W. G r z e s z c z y k, Kodeks…, Warszawa 2010, s. 342; W. G r z e s z c z y k, Kodeks…, Warszawa 2007, s. 298; W. G r z e s z c z y k, Kodeks…, Warszawa 2003, s. 271.

60

Wyrok SA w Krakowie z dnia 3 września 1998 r., II AKa 155/98, KZS 1998, nr 10, poz. 29. 61

(art. 395). Podstawowa w polskim procesie karnym zasada bezpośredniości wymaga teŜ, aby orzekający w sprawie sąd opierał ustalenia faktyczne na dowodach bezpośrednio przeprowadzonych w czasie rozprawy, czyli w sposób pozwalający na bezpośrednie zetknięcie się z tymi dowodami. Ustalenia faktyczne sądu wyrokującego w pierwszej instancji pozostają pod ochroną zasady „swobodnej oceny dowodów” tylko wtedy, gdy sąd je

rozwa-Ŝył we wzajemnym ze sobą powiązaniu i wynikają z kaŜdego z zebranych dowodów, okoliczności, które mogą mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia o winie oskarŜonego. Inaczej mówiąc, gdy są one wynikiem wszechstronnej oceny dowodów pochodzących zarówno ze źródeł osobowych, jak i rzeczo-wych, przy czym Ŝaden z nich nie moŜe być traktowany jako waŜniejszy tylko dlatego, Ŝe pochodzi z określonego (np. osobowego) źródła62. Jedy-nym powodem zrezygnowania z tego jest ustalenie, Ŝe właściwości przed-miotu (rzeczy), stanowiącego dowód rzeczowy, czynią to niemoŜliwym, np. ze względu na rozmiary czy stworzenie stanu zagroŜenia dla osób lub mie-nia. Sposób udostępniania dowodu stronom, a w okolicznościach konkretnej sprawy takŜe świadkom i biegłym, zaleŜy od rodzaju tego dowodu, ale uczy-nić to naleŜy tak, Ŝeby, z jednej strony, moŜliwe było dokonanie jego (dowo-du) oceny czy teŜ wypowiedzenie się o nim, a z drugiej – by dowód taki nie został uszkodzony albo zniszczony63. Zetknięcie się sędziego z dowodem pierwotnym daje powaŜne korzyści dla procesu poznania prawdy material-nej. W ten sposób zostaje usunięte niebezpieczeństwo zniekształcenia i zuboŜenia zasobu informacji, które wiąŜą się z ich osiąganiem drogą róŜ -nych ogniw pośrednich (z dowodów pochodnych), gdy zastępuje się np. zeznania naocznego świadka, składane na rozprawie, protokołem jego ze-znań złoŜonych w postępowaniu przygotowawczym lub przesłuchaniem

świadka ze słuchu, naoczne oględziny miejsca przestępstwa – jego opisem, oryginał dokumentu – jego odpisem. Ponadto, bezpośredni kontakt sądu z niektórymi pierwotnymi źródłami dowodowymi (świadek, biegły, miejsce przestępstwa) pozwala sędziom na osiągnięcie większego zakresu informa-cji na podstawie wielu indywidualnych wraŜeń, które kaŜdy człowiek wnosi z własnych obserwacji zjawisk, zdarzeń, rzeczy, a takŜe daje moŜliwość

wpływu na sposób i zakres ich uzyskiwania za pomocą zadawania pytań

osobom przesłuchiwanym na rozprawie, pokierowania sposobem przepro-wadzania eksperymentu procesowego na miejscu przestępstwa itp. Z tych właśnie względów naleŜy zawsze dąŜyć do sprowadzenia pierwotnych ź ró-deł dowodowych na rozprawę64. Dopuszczalny jest równieŜ dowód pochod-ny, gdy wymagają tego postulaty szybkości i ekonomii procesu65, a więc

62 _{Wyrok SN z dnia 4 kwietnia 2006 r., IV KK 454/05, OSNwSK 2006, nr 1, poz. 729.} 63

J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, M. P ł a c h t a, Kodeks…, Kraków 2003, s. 987. 64

A. M u r z y n o w s k i, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994, s. 315–316. 65 _{S. W a l t o}

wolno odczytywać na rozprawie protokoły oględzin, przeszukania i zatrzy-mania rzeczy (art. 393 § 1 zd. pierwsze), a takŜe w myśl art. 394 § 2 k.p.k. wolno uznać za ujawnione w całości lub w części bez ich odczytywania pro-tokoły i dokumenty podlegające odczytaniu. Za słuszny naleŜy uznać po-gląd, Ŝe przepisy oparte na ekonomice procesu, nadmiernie ograniczają

dyrektywę wynikającą z zasady bezpośredniości66. Wydaje się, Ŝe gdy sąd dysponuje dowodem rzeczowym, a okoliczności sprawy wskazują na po-trzebę bezpośredniego kontaktu z nim, takŜe i stron procesowych, dowód taki naleŜy sprowadzić na rozprawę, bowiem postulat szybkości postę powa-nia karnego jest o tyle istotny, gdy zostanie ona zrealizowana bez uszczerb-ku dla konieczności dokonania prawdziwych ustaleń faktycznych. Dlatego za słuszny uznać naleŜy pogląd, Ŝe dąŜenia do uproszczenia i przyspieszenia postępowania nie moŜna realizować kosztem jakości postępowania dowo-dowego i poziomu orzekania, dla których przestrzeganie zasady bezpoś red-niości ma duŜe znaczenie67. Odczytanie protokołów przeszukania lub proto-kołów oględzin, których nie będzie moŜna powtórzyć, jest konieczne, a wy-korzystanie materiałów pisemnych znajdujących się w aktach wręcz jest oczywiste68. Słusznie uwaŜa się, Ŝe nie znajduje uzasadnienia w obowią zu-jących przepisach stwierdzenie zawarte w protokole rozprawy głównej „zali-czono dowody zawnioskowane aktem oskarŜenia do odczytania” i wobec tego nie ma ono Ŝadnego znaczenia prawnego mogącego sprawić, Ŝe na-stąpiło ujawnienie tych dowodów w toku rozprawy głównej, a więc, Ŝe mogą

stanowić podstawę wyroku (art. 410 k.p.k.)69. W myśl art. 394 § 2 k.p.k. pro-tokoły, a więc i protokoły z oględzin rzeczy, oraz dokumenty podlegające odczytaniu na rozprawie moŜna uznać bez ich odczytywania za ujawnione w całości lub w części. NaleŜy je jednak odczytać, jeŜeli którakolwiek ze stron o to wnosi. Zasada bezpośredniości doznaje juŜ ograniczenia poprzez odczytanie protokołu oględzin rzeczy w sytuacji, gdy czynność ta miała cha-rakter niepowtarzalny. Stąd teŜ zasadne jest, gdy rzecz jest istotna dla sprawy, odczytanie takiego protokołu, co powinno być regułą, zaś skorzy-stanie z przepisu art. 394 § 2 k.p.k. powinno być wyjątkiem w takiej sytuacji procesowej. Odstępstwa od zasady bezpośredniości w istotnym stopniu uzaleŜnione są od zgody stron. Wydaje się jednak, Ŝe patrząc na zagadnie-nie z punktu widzenia „procesu stron” i kształtu zasady kontradyktoryjności z „dyspozycyjnością” stron jako elementem jej pojęcia, nie moŜna

66 _{K. M a r s z a ł, Proces…, Warszawa 1996, s. 226.} 67

A. M u r z y n o w s k i, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1996, s. 317. 68

J. T y l m a n, (w:) Cele i zadania postępowania przygotowawczego w procesie karnym, P. H o f m ańs k i, K. Z g r y z e k (red.), Współczesne problemy procesu karnego i wymiaru sprawiedliwości, Księga ku czci Profesora Kazimierza Marszała, Katowice 2003, s. 427. 69

wać prawa strony do wyraŜania swego poglądu w tej kwestii. Naturalnie, zgoda procesujących się nie moŜe być rozumiana jako mająca moc

przekre-ślania podstawowych zasada procesu karnego, jak i nie moŜe zwalniać sądu z obowiązku bezpośredniego przesłuchania świadka, jeśli nie ma nieusu-walnych przeszkód uniemoŜliwiających jego niestawiennictwo70. Pogląd ten naleŜy odnieść do oględzin rzeczy, jeśli z punktu widzenia prawidłowości procesu dowodzenia niezbędny jest bezpośredni kontakt sądu z nią i stron procesowych. RównieŜ w sytuacji, gdy dowody mają znaczenie dla winy oskarŜonego albo jej stopnia, sąd nie moŜe odstąpić od zasady przeprowa-dzania ich na rozprawie nawet wówczas, gdy strony wyraŜają na to zgodę71. TakŜe w świetle art. 410 k.p.k. sąd powinien opierać swoje ustalenia fak-tyczne jedynie na dowodach przeprowadzonych na rozprawie głównej. Oznacza to, iŜ sąd moŜe czynić ustalenia faktyczne tylko na podstawie tych dowodów, do których strony mają dostęp w toku rozprawy, wskutek czego mogą realizować swoje uprawnienia, np. poprzez zadawanie pytań i składa-nie oświadczeń72.

Proces karny nie moŜe być uzaleŜniony w kwestiach dowodowych od zgody stron. Decyzje stanowcze w tej materii musi podejmować organ pro-cesowy, a więc sąd. Zgoda udzielona sądowi nie daje mu równieŜ pewności,

Ŝe zasada bezpośredniości nie została naruszona ze szkodą dla proceso-wych uprawnień stron i nie ogranicza samych stron. UzaleŜnienie od łącznie występujących dwu warunków, tzn. zgody stron i ustalenia, Ŝe bezpośrednie przeprowadzenie dowodu na rozprawie nie jest niezbędne, zamyka drogę do przekształcania się przewodu sądowego w odczytywanie akt postępowania przygotowawczego73.

Art. 396 k.p.k dopuszcza moŜliwość sięgnięcia po pomoc prawną innego sądu lub zapoznanie się z dowodem rzeczowym, którego nie moŜna spro-wadzić na rozprawę, bądź dokonanie oględzin przez wyznaczonego sę dzie-go: gdy zachodzą trudności w dokonaniu tej czynności przez cały skład sądu albo gdy strony wyraŜą na to zgodę. Zgoda stron nie jest zatem potrzebna, gdy zachodzą trudności w dokonaniu czynności przez sąd in corpore. Zgoda jest niezbędna, gdy trudności takich nie ma, ale czynność nie ma szczegól-nego znaczenia przy ustalaniu okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawstwa, winy i kary (środków karnych). Zgoda stron, równieŜ i w tym

B. T. B i eńk o w s k a, (w:) B. T. B i eńk o w s k a, A. C z a p i g o, H. G a j e w s k a -K r a c z k o w s k a, P. -K r u s z yńs k i (red.), C. K u l e s z a, T. M a l i n o w s k i, P. M i e r z e -j e w s k i, M. R o g a l s k a - R z e w n i c k a, E. L. Węd r y c h o w s k a, M. P. Węd r y c h o w -s k i, Nowe uregulowania w kodek-sie po-stępowania karnego z 1997 r., Warszawa 1999, s. 55.

71 _{Wyrok SA w Szczecinie z dnia 6 czerwca 2008 r., II AKa 62/08, LEX nr 470133.} 72

Postanowienie SN z dnia 8 marca 2006 r., III KK 246/05, LEX nr 180773. 73

przypadku, nie powinna przełamywać zasady bezpośredniości, gdy zapo-znanie się dowodem, którego nie moŜna sprowadzić do sądu, lub dokonanie oględzin ma istotne znaczenie w powyŜszych kwestiach74.

W postępowaniu odwoławczym, jedynie w wyjątkowych wypadkach, uznając potrzebę uzupełnienia przewodu, sąd odwoławczy moŜe

bezpo-średnio przeprowadzić dowód na rozprawie, jeśli przyczyni się to do przy-spieszenia postępowania (art. 452 § 2 k.p.k.)75.

Korzyści z uznania równieŜ oględzin rzeczy za czynność pierwszoplano-wą, dostarczającą najwięcej informacji o czynie, prowadzi do słusznego wniosku, Ŝe opóźnienia przy zbieraniu osobowych środków dowodowych nie daje tak fatalnych następstw, jak zwłoka w zabezpieczaniu rzeczowych

środków, chociaŜby dlatego, Ŝe poddawane są one nieodwracalnym proce-som fizycznego niszczenia76.

Procedural and criminological aspects of

in-spection of things in criminal proceedings

Abstract

“Inspection of things” refers to all objects that show any connection what-soever with the subject matter of criminal proceedings and may carry infor-mation that may serve as evidence. Inspection aims at identifying and de-termining traces connected with a crime. A method adopted for inspecting things at all stages of a criminal procedure is crucial for the said procedure’s effectiveness and fulfillment of goals specified in Article 2 § 2 of the Code of Criminal Procedure.

T. G r z e s z c z y k, Kodeks…, Warszawa 2008, s. 842. 75

B. B i eńk o w s k a, P. K r u s z yńs k i (red.), C. K u l e s z a, P. P i s z c z e k, Wykład…, Biały-stok 2004, s. 97.

76