Stanisław Lorentz
Natolin
Ochrona Zabytków 1/1, 27-31
e x t é r ie u r e e n tr e le s to u r s, a v e c u n e o u v e r tu r e d e tr ip h o r iu m , d es c o lo n n e s fo rt b ien c o n s e r v é e s e t le u rs c h a p ite a u x . '
L es r e c h e r c h e s o p é r é e s d a n s l’é g lis e b a r o q u e a c tu e lle d es P P . P a u lin s à S k a ł k a (C r a c o v ie ), o n t a m e n é la d é c o u v e r te , d a n s le m u r su d de l ’é g lis e , d es fo n d a tio n s d ’u n e c o n s tr u c tio n é t a b lie su r un p la n r e c ta n g u la ir e , p e u t-ê tr e m ê m e ca rré. L e p r o f. S z y s z k o -B o h ù s z , q u i d ir ig e les rec h e rc h e s, s u p p o s e — d ’a p r è s u n e m e n tio n de D łu g o s z su r u n e „ E c clesia r o tu n d a “ q u ’il s ’a g it là des fo n d a tio n s d ’u n e ro to n d e.
L a r o to n d e d e st N ic o la s , à C i e s z y n , e s t c o n s tr u ite su r le p la n d ’un c e r c le d e 6,50 m. d e d ia m è tr e in té r ie u r e t d es m u rs d e 1,30 m. d ’é p a is s e u r . A l’e st, u n e a b s id e d ’un r a y o n d e 1,40 m. se r a tta c h e au c e r c le du m u r; la v o û te d e l ’a b s id e e s t u n e d e m i-c o u p o le , c e lle d e la r o to n d e, u n e c o u p o le en tièr e. A l ’i n té r ie u r d e la r o to n d e en fa c e d e l ’a b s id e , on a tr o u v é les b a s e s d es c o lo n n e s, 2 à p a r t d a n s la n e f e t 4 a d o s sé es q u i s o u te n a ie n t la tr ib u n e d u ch o eu r . U n e s c a lier c r e u s é d a n s l ’é p a is s e u r du m u r m e n a it au ch o eu r. Ë ta n t d o n n é le m a n q u e d e m e n tio n s é c r ite s , le r e v ê te m e n t u lté r ie u r en b r iq u e et le m a n q u e d e d é t a ils , il est d if f i c i l e d ’é ta b lir l ’é p o q u e à la q u e lle r e m o n te c e tte c o n str u c tio n . O n n e p e u t q u e c o n s ta te r so n a p p a r te n a n c e a u g r o u p e d e c o n s tr u c tio n s c e n tr a le s r é p a n d u e s ch e z les T c h è q u e s au d é b u t du m o y e n â g e e t q u i se r a tta c h e n t a u s p le n d id e p r o to ty p e — la r o to n d e d e st G u y à P r a g u e (930). %
A G n i e z n o , on a d é te rr é les fo n d a tio n s d ’u n e c h a p e lle ro n d e à 3 a b sid e s, à c ô té d e la C a th é d r a le . C es f o n d a tio n s a v a ie n t é té d é c o u v e r te s, d ès 1932, p ar l’é v ê q u e L a u b itz e t a v a ie n t é t é r e c o n n u e s p a r le p ro f. S z y s z k o -B o h u s z et D a lb o r p o u r les v e s tig e s d ’u n e a n c ie n n e r o to n d e ro m a n e. L ’o b s e r v a tio n d u m u r fit c o n s ta te r à l’a u te u r q u e ces fo n d a tio n s p r o v ie n n e n t d e la c h a p e lle d e Ł a sk i, c o n s tr u ite a u X V I-e s. D ’a p r è s les r e c h e r c h e s de l ’a u te u r , la r o to n d e p r im it iv e q u i c o n te n a it la d é p o u ille d e st A lb e r t, s e tr o u v a it à l ’in té r ie u r d e la c a th é d r a le a c tu e lle . L’a u te u r a retr o u v é les restes d e c es fo n d a tio n s lors d es fo u ille s d e 1947.
NATOLIN
STANISŁAW LORENTZ
N a terenie dóbr w ilanow skich u stóp południowego odcinka sk arp y w arszaw skiej' leżał las m ieszany, w któ ry m za czasów króla J a n a I II hodow ano b aża n ty , i stą d miejscowość zw ano B a żan tarn ią. W r. 1780, gdy w łaścicielem W ilanow a był ks. A u gust C zartorysk i, w ojew oda ru ski, có rka jego, Izabela Lubom irska, m arszałkow a w. kor., w zniosła tu n a sk arp ie niew ielki p ałacy k , k tó ry p ro jek to w ał arch itek t Szym on Bogumił Zug, a dekorow ał polichrom iam i Vincenzo Brenna. W r. 1806 rozpoczęto przebudow ę pałacu w edług projektów nowego w łaściciela, S tanisław a K ostki Potockiego, zięcia księżny m arszałkow ej, i arch itek ta P io tra Aig- nera. S ztu k aterie w e w nętrzach pałacow ych, k tó re zastąp iły
chrom iczne dekoracje Brenny, w ykonał W irgiliusz B aum an. P rze budow y pałacu dokonano dla sy n a S tanisław a K ostki, A lek san d ra Potockiego, k tó ry zam ieszkał tu z żoną, A nną z Tyszkie wiczów. O ni oboje przekształcili p ark, n ad ając m u c h a ra k te r p ark u angielskiego, i w ybudow ali w lata ch 1806—15 oficyną, wozownie i stajnie, taras z am fiteatrem przed pałacem , holendernią w p ark u i ozdobili p a rk pom nikam i, kam ieniam i p am iątkow ym i itp. N az
w ą miejscowości w 1807 od imie nia córki A leksandrostw a Potockich zmieniono na Natolin. O k. r. 1823 A leksander Potocki w zniósł w edług pro jek tó w Aignera em pirow e dom ki dozorców, a w latach 1834—38 ozdobił rzeźbam i fasadą pałacu od strony dziedzińca, dobudow ał ko lum now y p o rty k p rzy oficynie, w y staw ił pom nik zm arłej córce N ata lii Sanguszkow ej i m au ry tań sk i most, prow adzący do niego, w y b u dow ał bram ą m a u ry tań sk ą i wzniósł w p arku św iątyńkę dorycką oraz akw edu kt. A rchitektem , k tó ry pro jek to w ał ie budow le, był H enryk M arconi, rzeźby w ykonał uczeń Ca- novy, L udw ik K auffm ann. Miądzy rokiem 1840 a LS45 dw a pokoje na p iętrze pałacu ozdobiono dekoracją polichrom iczną o ch arakterze tzw. „etru sk im “ i umieszczono w nich zespół zabytków antycznych. W drugiej połowie XIX w. i w początku XX w. N atolin, zanie d b a n y przez właścicieli, popadać począł w ruinę. W yrazem tego było m. in. rozebranie przed 20 ła ty ro zpad ającej się ju ż holen de rui.
W czasie Pow stania W arszaw skiego i w miesiącach jesien n y ch 1944 r. w ojska niem ieckie zdew astow ały i rozgrabiły zab y t k o w y pałac, zabaw iały sią rozstrzel i w a n i cm rzeźb, m. in. posągu N atalii Sanguszkow ej na jej pom niku grobowym, a p ark rozko p a ły row am i strzeleckim i.
W r. 1945 N atolin objęła K ancelaria C yw ilna z przeznacze niem na siedzibę letn ią P rezy d en ta Rzeczpospolitej. Zabytkow y ze
l ly c . 11. N a to lin — p o m n ik g r o b o w y N . S a n g u s z k o w e j w r. 1939 p r z e d z n is z c z e n ie m ( fo t. P a ń s t w .
I n s t . H ist. S z t u k i i I n w e n t a r y z a c j i Z a b y t k ó w , W a r s z a w a ) .
spół architektoniczno-parkow y o w y bitnej w artości arty sty czn ej, k u ltu ra ln e j i krajobrazow ej, pozyskał w łaściw ego użytkow nika, k tó ry zapew nił m u nietylko należyte zabezpieczenie, ale i stw orzył możliwości w yrów nania szkód w ojennych oraz przyw rócenia w a r tości zatraconych w ciągu ostatniego stulecia.
P race konserw atorskie w pierw szym roku m usiały mieć tylko ch a ra k ter ochronny, zapobiegający dalszym zniszczeniom. P o k ry to więc na nowo przeciekający dach pałacu i oszklono okna, w p a rk u pozasypyw ano row y strzelec
kie i zorganizow ano opiekę nad drzew ostanem . W r. 1946 rozpoczęto gruntow ną restau rację w nętrz pałacow ych i w7 ciągu 2 lat 1946 i 1947 p ra wie całkowicie ją ukończono.
Pał ac w y p o s a ż o n o w i nstala cję central nego o g rz ewa n i a tak zap ro j ek t o wan ą, aby ż ad ny c h now ych e l eme n t ó w nie w p r o w a d z a ć do sal z a b y t k o w y c h .
F ry z sztukatorski w7 salo nie z r. 1808 z przedstaw ie niem uroczystości dionizyj-skicli i sztukaterie w sali ja dalnej zostały odczyszczone. W pokojach ..etruskich“ n a pierw szym piętrze odnale ziono pod późniejszym i prze-
m alow aniam i pierw otną polichromię z lat 1840—45 i zakon serw ow ano ją, częściowo rek o n stru ując, co nie nastręczało trudności ze w zględu na ciągły c h a ra k ter i p ow tarzające się mo ty w y dekoracji m alarskiej. Zrekonstruow ano też boazerię w ga binecie „etruskim “ na podstaw ie zachow anycłi na miejscu icli frag mentów7 oraz fotografii z przed dw udziestu k ilk u lat. N a pólkach w gabinecie ustaw iono w ybór zaby tk ó w antycznych („ushabti“, bronzy egipskie, w azy greckie, szkła rzym skie, fragm enty lap id a- rialne) dla odtw orzenia c h a ra k te ru w yposażenia w nętrza w chw ili jego pow staw ania, co ustalić m ożna było n a podstaw ie sp isu in w entarzow ego z r. 1845.
R y o . 12. N a to lin — p o m n ik g r o b o w y N . S u n g u sz k o w e j po z n isz c z e n iu (194z)
(foi. Z. T o m a s z e w s k a ) .
Do sali ja d aln ej pozyskano kom plet polskich m ebli z czasów K sięstw a W arszaw skiego, a w ięc z, okresu dek oro w an ia w nętrz sztukateriam i. W pół otw artym salonie pałacow ym od stro n y ta rasu odnaleziono w ow alu środkow ym plafo n u polichrom ię B renny z r. 1780, zam alow aną gładko p rzy zdobieniu sali sztu k ateriam i w r. 1808. Poniew aż stan zachow ania polichrom ii b y ł dobry, odsło nięto ją i zakonserw ow ano. Z innych budow li — odrem ontow ano b u d y n ek stajni i wozowni z r. 1808—9 oraz oficynę i ad aptow ano jej w n ętrza dla now ych potrzeb. W parkow ym pokoju oficyny, zw anym w początku XIX w. „pokojem w iejskim “ z plafonem Byczkowskiego z r. 1808—9 i em pirow ym piecem usunięto kuchnię w budow aną w d rugiej połowie XIX w., gdy oficynę przeznaczono n a m ieszkania oficjalistów . W p a rk u uregulow ano zanied b an y bieg stru m y k a ze sztucznym rozlewiskiem u stóp w zgórza pod ta ra sem, oraz wyłożono tw a rd ą n aw ierzchnią drogi dojazdow e od b ram y głów nej do dziedzińca pałacowego.
W r. 1948 i w latach następnych prow adzone b ęd ą dalsze prace konserw atorskie p rzy zabudow aniach, rzeźbach i w sam ym p ark u . W p ałacu trzeba jeszcze odrestaurow ać piaskow cow e k a p ite le ko lum n w półotw artego salonu owalnego, postrzelane przez żołnierzy niem ieckich i w ykończyć rem ont podziemi, a trzeba też uzupełnić um eblow anie sal reprezentacyjnych. Z zab y tk ó w arc h ite k tu ry p a r kow ej w ym aga gruntow nej restau ra cji most m au ry tań sk i, dziś po zbaw iony b alu strad y i tynków , św iąty ń k a dory cka i akw edukt. T ru d n e i w ielkie zadania n asu w a konserw acja i re sta u ra c ja rzeźb. D la pom nika N atalii Sanguszkow ej w ykonać trzeba n a nowo cztery posągi geniuszów śmierci, gaszących pochodnie, a w postaci zm ar łej — uzupełnić tors w raz z głową. W ym agają też uzupełnienia 4 lw y, strzegące m ostu przed pom nikiem . D alszym zadaniem będzie konserw acja rom antycznej bram y p rzy ogrodzie w arzyw no-ow o cowym, kam iennych w azonów n a tarasach, kam iennych ław i p ły t z napisam i pam iątkow ym i w p ark u itp. S praw ą szczególnie odpo w iedzialną jest uporządkow anie i zrekonstruow anie w spaniałego p a rk u angielskiego, k tó ry śm iało zaliczyć można do g ru p y n ajcen niejszych parkó w zabytkow ych tego ty pu w Polsce.
L e p a la is d e N a t o l i n , d a n s la lo c a lit é de ce n om , p rès d e V a r so v ie , fu t é le v é p a r la p r in c e s s e I s a b e lle L u b o m irsk a , en 1780, d ’a p rès les p r o je ts d e l ’a r c h ite c te S im o n B o g u m ił Zug, en s t y le c la s s iq u e . En 1806, on e n tr e p r it la r e c o n s tr u c tio n d u p a la is d ’a p r è s les p r o je ts d u n o u v e a u p r o p r ié ta ir e , c é lè b r e c o n n a is s e u r en a r c h ite c tu r e , S ta n is la s K o s tk a -P o to c k i e t td e l ’a r c h ite c te P ierre A ig n e r . Le stu c des in té r ie u r s est dû à V ir g in iu s B a u m a n . D e 1805 à 1815, on
c o n s tr u is it l ’a n n e x e , la r em ise e t les é c u r ie s , u n e te rr a sse à a m p h ité â tr e d e v a n t le p a la is et u n e fe rm e h o lla n d a is e , — on d e s s in a le p a r c à l ’a n g la is e et on y p la ç a q u a n tité d e s ta tu e s e t de p ie rr es c o m m é m o r a tiv e s . V ers 1823, on é le v a d es m a i so n s e m p ire p o u r les c o n c ie r g e s. D e 1834 à 1838, on orn a la fa ç a d e d u p a la is de s c u lp tu r e s, o n é r ig e a la s ta tu e e m p ir e d e N a th a lie S a n g u s z k o d a n s le p a r c , on c o n s tr u is it le p o n t e t la p o r te m a u r e sq u e , a in si q u e le te m p le d o r iq u e et l’a q u e d u c s u iv a n t le p r o je t d e lie n ri M a rco n i. V ers la fin d u X lX -e s., le p a la is c o m m en ça à to m b e r en ru in es. D é v a s t é e t p i l lé p a r les A llem a n d e , en 1944, il fu t o c c u p é l ’a n n é e s u iv a n te et d e v in t la r é s id e n c e d ’é t é d u P r é sid e n t d e la R é p u b liq u e. Les tr a v a u x de c o n se r v a tio n o n t a ssu r é, d a n s le u r p r e m iè re é ta p e , le p a la is c o n tr e u n e r u in e p lu s g ra n d e . O n f i t d e n o u v e a u x to its, on m it d e s v itre s a u x fe n ê tr e s e t l ’o n c o m b la les f o s s é s d e tire u r s d a n s le p arc. D a n s la se c o n d e é ta p e , on r e s ta u r a les in té r ie u r s , on n e t t o y a , e n tr e a u tr es, la fr is e en s tu c de 1808, q u i r e p r é s e n te les fê te s d e D y o n y s o s , on f i x a la p o ly c h r o m ie —• n o u v e lle m e n t d é c o u v e r te , d e 1840— 45, d es c h a m b r e s „ é tr u s q u e s “. P o u r d éco rer e t m e u b ler l ’in té r ie u r o n o b tin t d es m e u b le s e m p ir e e t d ’a u tr e s o b je ts h is to r iq u e s du te m p s o ù le p a la is fu t c o n str u it. D a n s le s a lo n d e m i-o u v e r t d u c ô té d e la ter ra sse o n a d é c o u v e r t et r esta u ré a u p la f o n d la p o ly c h r o m ie d e B ren n e, d e 1780. Les t r a v a u x d é c o n s e r v a tio n o n t é g a le m e n t e n g lo b é les a n n e x e s e t le p a rc. 11 fa u t e n c o re r es ta u re r les s c u lp tu r e s d e d é c o r a tio n e t les m o n u m e n ts a r c h ite c to - n iq u e s d u p a rc. U n e tâ c h e s p é c ia le c ’e s t la m ise en ord re e t la r ec o n s tr u c tio n du p a r c à l’a n g la is e , u n d es p lu s p r é c ie u x d e P o lo g n e .
ODBUDOWA KATEDRY WROCŁAWSKIEJ
M A R C I N B U K O W S K I
G dy jcsienią 1946 r. p rzy stąp ion o do pierw szego etapu robót zabezpieczających w K atedrze W rocław skiej zniszczenie sam ej budow li, a w ięc poza urządzeniem w ew nętrznym , z którego pozo sta ły jed y n ie resztki ołtarzy bocznych, am bony, ep itafiów i frag m enty rzeźb, określano n a 70%.
I rzeczyw iście stra ty sięgają takich rozm iarów , że łatw iej po dać, co się jeszcze zachowało, niż w ym ienić zniszczenia.
Pozostały m u ry m agistralne, osłabione 2-ma w yrw am i w ścia nie południow ej n aw y głów nej. Jedna z nich wynosi 9, dru g a 14 m etrów , zaś obydw ie id ą od gzym su głównego w dół, aż po dacii n aw y bocznej. M ury wież zachodnich w zasadzie zachow ały się, w y k azu ją c silne szczerby w w ieży północnej. U trzy m ały się nie m al w szystkie łuk i przyporow e od północy i p arę łuków p o łu d niow ych.
Stosunkow o najm niej u cierp ia ła w schodnia stron a kościoła: m ałe prezbiterium oraz kaplice św iętej Elżbiety i Książęca. Zbie
