ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LV NR 2 WARSZAWA 2004: 219 -2 2 9
A LEK SA N D ER KIRYLU K
STRUKTURA I ZMIANY SKŁADU GATUNKOWEGO
MIESZANEK TRAWIASTYCH W PROCESIE
BIOLOGICZNEJ REKULTYWACJI SKŁADOWISKA
ODPADÓW KOMUNALNYCH
THE STRUCTURE AND SPECIES COMPOSITION CHANGES
OF GRASS MIXTURES IN BIOLOGICAL RECULTIVATION
PROCESS OF MUNICIPAL DUMPING GROUND
K atedra Badań Technologicznych, Politechnika BiałostockaAbstract: The field experiment was aimed at researching the usefulness o f basic cultivated
grass species for biological recultivation o f municipal dumping ground. Sewage sludge in oses 20, 40 and 60 t • ha d.m. used for coat fertilization o f dumping ground. Five sorts o f mixtures containing basic cultivated species o f grass were used. The applied mixtures sodded the dumping ground surface. The most permanent grass species proved Festuca rubra and
Lolium perenne. Dactylis glomerata, Festuca pratensis, Phleum pratense, Agrostis alba pro ved less useful. The best sodding of the surface was created by grass species sown on sludge dose 40 t • ha -1 d.m. Lower doses o f sludge helped the development o f weeds and had a negative influence on the sodding.
Słowa kluczowe: wysypisko odpadów, osad ściekowy, trawy uprawne, rekultywacja, zadamianie. Key w ords’, dumping ground, sewage sludge, cultivated grass, recultivation, sodding.
WSTĘP
W Polsce nagrom adzonych jest 675 011 M g osadów ściekowych. W 2000 г wytworzono 359 818 Mg osadów ściekowych i z tej ilości w ykorzystano na cele rolnicze 50 628 M g (14%) i przekom postowano 25 528 Mg (7%) [Uchwała nr 219 R M z 29.10.2002]. Niewielkie ilości osadów zagospodarowywanych na cele nierolnicze wynika z braku odpowiednich technologii ich uzdatniania i istniejących, często nieuzasadnionych obaw użytkowników obszarów rolniczych [Grzywonowicz i in. 2000]. Ponadto znaczna ilość wytwarzanych osadów nie odpowiada wym aganym norm om [Rozporządzenie M OSZN iL z dnia 11 sierpnia 1999] i nie nadaje się do rolniczego zagospodarowania.
220 A. K iry lu к
Innym, istotnym problem em w środowisku są odpady komunalne, których w Polsce pow staje rocznic ok. 13,5 min Mg, co daje ok. 350 kg • r o k '1 na statystycznego m ieszkańca. Z tej ogromnej ilości odpadów ok. 10% trafia do środow iska w sposób niekontrolowany, w tym w większości na terenach mało zurbanizowanych i na terenach wiejskich. Najczęściej są to obszary pow yrobiskow e lub nieużytki. Ze w zględu na bezp ieczeń stw o otaczającego śro dow iska zachodzi p o trzeb a reku lty w acji z o r ganizow anych składowisk odpadów, na których zakończono ich składowanie oraz tzw. „dzikich w ysypisk” [Łuniewski 2000, U staw a 1996]. Jedną z m etod pozw alających na znaczne ograniczenie negatyw nego wpływu tych składow isk odpadów jest tzw. biologiczna rekultywacja. W procesie biologicznej rekultywacji wysypisk, polegającej głów nie na przykryciu odpadów i wytw orzeniu trwałej roślinnej okryw y m ogą być w ykorzystyw ane osady ściekowe, jako materiał użyźniający okrywę ziem istą [Kiryluk 2000]. Istotnym problem em w biologicznej rekultywacji składow isk jest uzyskanie trwałego zadamicnia, minimalizującego szkodliwe oddziaływanie odpadów na atmosferę i środowisko glebowo-wodne. W tym celu wysiew a się na okrywę składow iska różne rośliny [Żakowicz i in. 2201], w tym najczęściej gatunki traw oraz ich m ieszanki. Niektóre gatunki traw rozwijają się dobrze, a inne nie wytrzym ują trudnych warunków i wypadają.
Celem tego opracow ania jest prześledzenie zm ian gatunkow ych w zbiorow isku roślinnym oraz określenie przydatności i trw ałości w ybranych gatunków traw upraw nych do trwałego zadarniania takich powierzchni.
ZAKRES BADAŃ I METODYKA
B adania prow adzono na gm innym w ysypisku odpadów kom unalnych w Stożnem gm. Kow ale Oleckie. W sierpniu 2001 r. założono dw uczynnikow e dośw iadczenie . Czynnik I - dawki osadu: 2 0 ,4 0 , 6 0 1 • ha-1 , czynnik II - pięć m ieszanek traw iastych. Do m ieszanek zastosow ano pow szechnie używ ane gatunki traw uprawnych: Lolium
perenne, Festuca rubra, Poa pratensis, Agrostis alba, D actyl is glomerata, Festuca pratensis, Phleum pratense, Bromus inermis, Lolium westerwoldicum. U w zględniając
tru d n e w arunki g leb o w o-w odne na rek ultyw ow any m w y syp isku zasto so w an o zw iększone norm y wysiewu nasion traw, wynoszące od 158 do 229 kg • ha ', zależnie od rodzaju mieszanki. W ielkość poletek wynosiła 10 m 2. Badania prowadzono w trzech pow tórzeniach. W roku w ysiew u m ieszanek uzyskano dobre w schody i w yrów nane zadarnienie pow ierzchni. Ocenę przydatności zastosow anych m ieszanek i gatunków wykonywano na podstawie pomiaru wielkości produkcji biomasy roślinnej, zadam ienia pow ierzchni i trwałości m ieszanek [Kiryluk 2002].
W niniejszym opracow aniu przestaw iono w yniki dotyczące trw ałości i udział poszczególnych gatunków traw okresie 2001 -2 0 0 3 .Trw ałość gatunków określano na podstawie ich ilościowego udziału w zbiorowisku roślinnym [Harkot, Czarnecki 1999]. Zastosow ano m etodę kw adratów Webera, gdzie w kw adracie o pow ierzchni 1 m 2 określano procentowy udział poszczególnych gatunków traw i innych roślin sukcesywnie pojawiających się w zbiorowisku. Ilość poszczególnych gatunków traw w zbiorow isku o k reślan o p odczas zbioru pierw szeg o p okosu traw w k o lejn y ch latach badań. Prezentow ane wyniki stanow ią średnią arytm etyczną z trzech powtórzeń.
Z m ia ny składu m ieszanek traw iastych p r zy rekultyw acji o dpadów 221
WYNIKI I DYSKUSJA
W 2001 roku przed okresem zim ow ym stw ierdzono, że w szystkie poletka były pokryte roślinnością traw iastą, a najbardziej zadam ione były poletka z daw ką osadu w ynoszącą 6 0 1 ■ h a ' N a poletkach nie stwierdzono obcych gatunków roślin, dlatego skład gatunkow y zbiorow isk w 2001 roku odpow iadał ilości gatunków w ysianych. W kolejnych latach badań analizow ano sukcesją i recesję gatunków w obrębie pięciu wysianych mieszanek [Stańko-Bródkowa 1989]. Analizę składu gatunkowego badanych m ieszanek w latach 2002-2003 przedstaw iono w tabelach 1, 2, 3, 4, 5.
M ie sz a n k a M -l ( ta b .l) w sw oim sk ład zie z a w ie ra ła w p rz e w a d z e traw y n isk o ro sn ą c e , a w ięc L o liu m p eren n e, F estu ca rubra, P oa p r a te n s is W tej m ieszance sukcesję w latach następnych po wysiew ie w ykazyw ały Lolium perenne i
F estuca rubra. N ajw yższy udział tych gatunków w zbiorow isku stw ierdzono na
obiektach z daw ką osadu 40 t • h a 1. R ecesję w zbiorow isku w ykazyw ały Agrostis
alba i Lolium weserwoldicum. W m ieszance tej wysianej na poletkach bez osadu
stw ierdzono w drugim i trzecim roku badań pojaw ianie się gatunków obcych, w tym głów nie chw astów dw uliściennych Taraxacum officinale i Capsella bursa-pastoris.
W m ieszance M -2 (tab. 2) także w w ysiew anym składzie przew ażały Lolium
p erenne i Festuca rubra. W drugim i trzecim roku badań stwierdzono sukcesje dwóch F estuca rubra i P oa praten sis. Ze zbiorow isk ustępow ały D actylis g lom erata i Festuca pratensis. N ajw iększa sukcesję w zbiorow isku w ykazyw ała Festuca rubra,
osiągając w 2003 roku na obiektach z daw ką 40 t • ha-1 udział w w ysokości naw et 41% . R ów nocześnie w tej m ieszance stwierdzono niewielki udział gatunków obcych, co m ogło być pow odow ane tw orzeniem silnego zw artego zadarnienia [Harkot 1999, Patrzałek 1997]. U dział D actylis glom erata w kolejnych latach badań zm niejszał się i spadał naw et do 10% na poletkach bez osadu.
W m ieszance M-3 (tab. 3), zaw ierającej poszczególne składniki w rów nych proporcjach (po 20%), zróżnicowanie składu gatunkowego widoczne było ju ż w drugim roku po zasiew ie i dotyczyło w szystkich w ysianych gatunków traw. Podobnie ja k w poprzednich m ieszankach, w tej mieszance także sukcesję wykazywały Lolium perenne
i Festuca rubra. Lolium perenne m iała najw iększy udział w zbiorow iskach w trzecim
roku badań i na poletkach z daw ką osadu 60 t - h a _I stanowiła 41% składu gatunkowego.
Festuca rubra w yraźną sukcesję w ykazyw ała na poletkach z w yższym i daw kam i
osadu w trzecim roku badań. Najszybciej ze zbiorow iska w tej m ieszance ustępow ała
Agrostis alba i w 2003 roku na poletkach z daw ką 60 t ■ ha-1 gatunek ten stanow ił tylko 2% udziału. M ałe zdolności adaptacyjne P hleum pratense do trudnych warunków siedliskow ych określane spadkiem udziału do 8% w m ieszance potw ierdzały także badania M asojć i in. [2003]. Ten gatunek charakteryzuje się, w pierw szym okresie wzrostu dużym i zdolnościami fitoremediacji środowiska glebowego.
M ieszanka M-4, zawierająca w swoim składzie pięć gatunków traw i je d n ą roślinę m otylkow atą, w w arunkach dośw iadczenia tw orzyła najm niej korzystne zadarnienie, co pow odow ało w zrost udziału w zbiorow isku chw astów dw uliściennych, naw et do 13% składu zbiorow iska. N ajw ięcej chw astów stw ierdzono w drugim roku trw ania dośw iadczenia i najliczniej w ystępow ały A nthem is a n ’ensis i Lycopsis a rv e n sis .W tej mieszance także najsilniejszą sukcesję wykazywały Lolium perenne i Festuca nibra.
TABELA 1. Zmiany składu gatunkowego mieszanki M -l w latach 2 0 0 1 -2 0 0 3 TABLE 1. The changes o f species compositions o f mixture M -l in years 2001 -2 0 0 3
Gatunki - Species Procentowy udział gatunków w mieszankach przy dawce osadu Percentage share of species in mixtures according to dose of sludge
Bez osadu - Without of sludge 20 t • ha 1 40 t • ha 1 60 t • ha 1
2001 2002 2003 2001 2002 2003 2001 2002 2003 2001 2002 2003
Lolium pe rennt L. 20 16 12 20 22 22 20 31 32 20 28 27
Festuca rubra L. 35 38 43 35 36 38 35 38 40 35 39 37
Poa pratensis L. 20 24 22 20 21 19 20 18 17 20 27 28
A gros t is alba L. 10 8 5 10 7 5 10 8 5 10 3 2
Lolium westerwoldicum Wittni 15 7 3 15 12 4 15 3 2 15 2 2
Capse/la bursa-pastoris L. - 2 4 2 3 - 2 2 - - 1
Chamomilla suavelones L. - 2 3 ... - 2 - 2 - - 1
Lycopsis arvensis L. - - 2 - - - 1 1
Taraxacum officinale Web. - 1 4 - - 4 - - - - 1
Ewdium cicutarium L. - 1 2 - - 2 - - - -
TABELA 2. Zmiany składu gatunkowego mieszanki M -2 w latach 2 0 0 1 -2 0 0 3 TABLE 2. The changes o f species compositions o f mixture M -2 in years 2001-003
Gatunki - Species Procentowy udział gatunków w mieszankach przy dawkach osadu Percentage share of species in mixtures according to doses of sludge
Bez osadu - Without of sludge 20 t • ha 1 40 t • ha 1 60 t • ha 1
2001 2002 2003 2001 2002 2003 2001 2002 2003 2001 2002 2003
Lolium perenne L. 30 34 38 30 32 34 30 33 35 30 32 33
F est uc a rubra L 30 34 37 30 33 35 30 36 41 30 39 40
Festuca pratensis Hiids 15 11 13 15 15 15 15 13 12 15 12 12
Da с ty lis glomerata L. 25 18 10 25 15 14 25 15 12 25 17 15
Capsella bursa-pastoris L. - - 1 - - -
-Chamomilla suave lone s L - 1 1 - 2 1 - 1 - - -
-Lycopsis arvensis L. - - - - ... - - -
-Taraxacum officinale Web. - 1 - - 2 1 - 1 - - -
-Etvdium cicutarium L. - 1 - - 1 - - 1 - - -- -Razem - Total 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Zm ia n y sk ła du m ie sz a n e k tr a w ia st y c h pr zy re k u lt y w a c ji o d p a dó w 2 2 3
TABELA 3. Zmiany skfadu gatunkowego mieszanki M -3 w latach 2 0 0 1 -2 0 0 3 TABLE 3. The changes o f species compositions o f mixture M -3 in years 2 0 0 1 -2 0 0 3
Gatunki - Species Procentowy udział gatunków w mieszankach przy dawce osadu Percentage share of species in mixtures according to dose of sludge
Bez osadu - Without of sludge 20 t • ha 1 40 t • ha 1 60 t • ha 1
2001 2002 2003 2001 2002 2003 2001 2002 2003 2001 2002 1 2003 Lolium peretme L. 20 33 37 20 30 35 20 36 39 20 39 41 Festuca rubra L. 20 22 28 20 35 37 20 39 41 20 41 ! 4 2 A g ms t is alba L. 20 12 10 20 9 5 20 2 3 20 3 ! 2 Phleum prat en se L, 20 15 12 20 10 11 20 10 9 20 8 9 Festuca pratensis L. 20 10 11 20 8 10 20 8 7 20 7 6
Capselia bursa-past oris L. - 3 1 4 1 - 2 1 - 1
Anthemis arvensis L. - 2 2 1 ... i
1
Lycopsis a/vensis L. - 1 - 1 1
-Taraxacum officinale Web. - 1 1 - - 1 ...
Emdiiim ciciitarium L. - 1 - 1 - - 1 - - 1
TABELA 4. Zmiany składu gatunkowego mieszanki M -4 w latach 2001-2003 TABLE 4. The changes o f species compositions o f mixture M -4 in years 2001-2003
Gatunki - Species Procentowy udział gatunków w mieszankac przy dawkach osadu Percentage share of species in mixtures according to doses of sludge
Bez osadu - Without of sludge 20 t • ha-' 40 t • ha 1 60 t • ha 1
2001 2002 2003 2001 2002 2003 2001 2002 2003 2001 2002 2003
Lolium perennz L 35 37 39 35 39 41 35 38 44 35 41 40
Festuca rubra L. 25 27 29 25 28 30 25 31 33 25 33 35
Dactylis glomerata L. 55 2 1 5 2 - 5 3 - 5 2
-Bromus inermis Leyss. 10 4 3 510 3 3 5 3 2 5 2 2
Phleum pratense L. 15 7 9 15 6 6 10 7 6 10 5 5
Poa pratensis L. 5 11 13 5 6 12 15 12 13 15 13 16
Medicago sativa L. - 4 3 - 3 3 5 3 2 5 3 2
Capsella bursa-pastoris L. - 2 1 2 1 - 1 - - 1
-Ant hem is arvensis L. - 3 1 - 4 2 - 1 - - -
-Lycopsis arvensis L. - 2 - - 4 1 - - -
-Taraxacum officinale Web. - - 1 - 2 1 - - -
-Erodium cicutarium L. - 1 - - 1 - - 1 - - - -Razem - Total 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Z m ia n y sk ła d u m ie sz a n ek tr aw ia sty ch pr zy re k u lt y w a c ji o d p a d ó w 2 2 5
TABELA 5. Zmiany składu gatunkowego mieszanki M -5 w latach 2 0 0 1 -2 0 0 3 TABLE 5. The changes o f species compositions o f mixture M -5 in years 2 0 0 1 0 -2 0 0 3
Gatunki- Species Procentowy udział gatunków w mieszankach przy dawce osadu Percentage share of species in mixtures according to doses of sludge
Bez osadu - Without of sludge 20 t • ha 1 40 t • ha 1 60 t • ha 1
2001 2002 2003 2001 2002 2003 2001 2002 2003 2001 2002 2003 Lolium perenne L. 30 22 18 30 22 21 30 19 18 30 22 25 Festuca rubra L. 30 33 38 30 31 35 30 34 35 30 32 30 Festuloloium 40 41 43 40 42 44 40 45 47 40 45 45 Capsella bursa-pastoris L. - 1 - - - -Anthemis arvensis L. - 1 - 2 - - 1 - - 1 -Lycopsis an>ensis L. - - - 1 - - -
-Taraxacum officinale Web. - 1 - 1 - - 1 - - -
-Erodium cicutarium L. - 1 - 1 - - - -Razem - Total 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 22 6 A . K ir y lu k
TABELA 6. Sukcesja Lolium perenne i Festuca rubra w badanych mieszankach TABLE 6. Succesion Lolium perenne and Festuca rubra in investigated mixtures Gatunki - Species Mieszanka Dawka osadu - Dose of sludge
Bez osadu - without sludge 20 t - h a 1 40 t • ha 1 60 t • lia 1
2001 2002 2003 2001 2002 2003 2001 2002 2003 2001 2002 2003 Lolium perenne L. Ml 20 16 12 20 22 22 20 31 32 20 28 27 М2 30 34 38 30 32 34 30 33 35 30 32 33 М3 20 33 37 20 30 35 20 36 39 20 39 41 M4 35 37 39 35 39 41 35 38 44 35 41 4 M5 30 22 18 30 22 21 30 19 18 30 22 25 śr. - mean 27 28 29 27 29 31 27 31 34 27 32 26 Festuca rubra L Ml 35 38 43 35 36 38 35 38 40 35 39 37 М2 30 34 37 30 33 35 32 36 41 30 39 40 М3 20 22 28 20 35 37 20 39 41 20 41 42 M4 25 27 29 25 28 30 25 31 33 25 33 35 M5 30 33 38 30 31 35 30 34 35 30 32 30 śr. - mean 28 31 35 28 33 36 28 30 38 28 37 37 Zm ia n y sk ład u m ie sz a n e k tr a w ia st y c h pr zy re k u lt y w a c ji o d p ad ów 2 2 7
228 A. K iry luk
Lolium perenne w trzecim roku badań na poletkach z dawką 40 t • ha-1 osadu stanowiła
44% składu gatunkowego, a Festucci rubra 35% na obiektach z dawką 60 t • ha-1. Wysiane w mieszance gatunki Bromus inermis, Dactylis glomerata charakteryzowały się wyraźną recesją, przy czym Dactylis glomerata w trzecim roku badań ustąpiła z poletek, na których stosowano osad ściekowy. Zanikanie tego gatunku ze zbiorowiska może być powodowane także niską zimotrwałością tej trawy. Natomiast Bromus inermis, jako gatunek charakterystyczny dla siedlisk suchszych utrzymywała się przez cały okres badań. Może to wskazywać na celowość stosowanie tego gatunku trawy w warunkach bardzo niskiego uwilgotnienia środowiska glebowego. Stosunkowo dobrze utrzymywała się w zbiorowisku
Medicago sativa, szczególnie na obiektach bez stosowanego osadu ściekowego.
M ieszanka M-5 zawierała w swoim składzie dwa gatunki traw i jed en m ieszaniec międzyrodzajowy Festulolium. Ta mieszanka w warunkach doświadczenia także tworzyła bardzo dobre w zadamienie i dawała wysokie plony biomasy roślinnej [Kiryluk 2003]. Pożytyw na rola Festulolium w biologicznej rekultywacji składowiska odpadów i tzw. terenów trudnych wynika także w badaniach Rogalskiego i in. [2001]. Obecność mocno ekspansywnego m ieszańca Festulolium wpłynęła na ograniczenie rozwoju Lolium
perenne i udział tego gatunku wykazał w tej m ieszance regresję do 18%, naw et na
obiektach z daw ką osadu 40 t • ha-1. N atom iast Festuca rubra utrzym ywała się w zbiorowisku roślinnym w ilościach zbliżonych do ilości wysianych w 2001 roku. Zachowanie się tego gatunku w obecności Festulolium jest pozytywne ze względu na tworzenie niskiej i zwartej okrywy roślinnej dolnej części zbiorowiska roślinnego.
A naliza zm ian gatunków w analizow anych pięciu m ieszankach w skazuje, że najbardziej wiernymi i trwałymi gatunkami okazały si ^L olium perenne i Festuca rubra. O ba te gatunki w ykazały znaczącą sukcesję w stosunku do ilości w ysianych w 2001 (tab. 6). Lolium perenne w ykazyw ała najw yższą sukcesję na obiektach z zastosow aną d a w k ą 40 t • ha-1 osadu, osiągając w trzecim roku badań średnio 34% udział. Jeszcze bardziej skuteczna w zadam ianiu powierzchni składowiska okazała się Festuca rubra, która także w ystępow ała w największej ilości na obiektach z daw ką 4 0 1 • ha-1 osadu. G atunek ten na wszystkich obiektach wykazywał sukcesję i udział tego gatunku wzrastał wraz z postępem czasu. Trzyletnie badania przydatności gatunków traw dozadam iania powierzchni składowisk odpadów komunalnych, przy równoczesnym stosowaniu osadów ściekow ych w skazują, że najbardziej trwałymi gatunkami są Lolium perenne i Festuca
rubra. G atunki te także tw orzą dość trwałe, zw arte zadarnienie i m ogą skutecznie
zabezpieczać przenikanie szkodliwych substancji do środowiska. W w arunkach suszy również Bromus inermis spełnia pozytywną rolę w zadam ianiu powierzchni, natom iast m ało przydatne o kazują się F estuca rubra, A grostis alba, D actylis glom erata, Stabilizująco na okryw ę glebow ą oddziałuje także P o a pratensis.
WNIOSKI
1. Do zadam iania pow ierzchni składow iska odpadów kom unalnych m ogą być stoso w ane podstaw ow e gatunki traw upraw nych, takie jak: Festuca rubra, Lolium p e
Z m iany składu m ieszanek traw iastych p r z y rekultyw acji odpadów 229
2. W w arunkach dośw iadczenia polow ego z zastosow aniem osadów ściekow ych do użyźniania okryw y ziem istej w ysypiska najbardziej przydatne okazały się gatunki traw F estuca rubra, Lolium perenne.
3. N ajw yższą sukcesję w zbiorow isku i najlepsze zadarnienie w ykazyw ały F estuca
rubra i Lolium perenne przy stosow aniu osadu w w ysokości 40 t • ha-1 s.m.
LITERATURA
GRZYWONOWICZ J., STRUTYŃSKI J.2000: Rolnicze zagospodarowanie osadów ściekowych jako źródło zanieczyszczeń gleb metalami ciężkimi. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol.412: 297-304. HARKOT W., CZARNECKI Z. 1999: Przydatność polskich odmian traw gazonowych do za-
dam iania powierzchni w trudnych warunkach glebowych. Fol. Univ.Agric. Stetin.197 Agricul-
tura (75): 117-120.
KIRYLUK A. 2003: Ocena przydatności mieszanek traw i osadu ściekowego do biologicznej rekultywacji wysypiska odpadów komunalnych. Mat II Międzyn. Konfer. N- T, 10-11 04.2003, Szczecin -Dolna Odra .Wyd. AR Szczecin: 161-168.
ŁUNIEW SKI S. 2000: Bezpieczne składowanie odpadów. Rekultywacja składowisk. Wyd. Ekon. i Środow. Białystok: 83-100.
MAJTKOWSKI W., GŁAŻEWSKI M., SCHMIDT J.1999: Roślinność trawiasta składowiska fos fogipsów w Wiślance koło Gdańska. Fol. Univ.Agric. Stetin.\91 Agricultura (75): 207-210. MASOJĆ P.,CHUDECKA J., ORECKI A., RADZIO A. 2003: Ocena możliwości fitoremediacji
gleb zanieczyszczonych Cu, Zn, Ni, Cd, i Pb przy użyciu traw: Życicy trwałej, Kostrzewy czerwonej, Kupkówki pospolitej, Wiechliny łąkowej i Tymotki łąkowej. Mat II Międzyn. Konfer. N-T, 10—11 04.2003, Szczecin -Dolna Odra .Wyd. AR Szczecin: 93-100
PATRZAŁEK A. 1997: Ocena okrywy trawiastej gruntu w procesie jego rekultywacji biologicz nej. Mat. konf. I Ogolnop. Konf. Nauk. Ustroń- Jaszowiec 1997: 16-17.
ROGALSKI M., KARDYŃSKA A., W IECZOREK A., POLESZCZUK G., ŚMIETANA P.2001: Przydatność niektórych gatunków traw do rekultywacji środowisk popiołów z elektrowni.
Zesz. Probl. Post. Nauk Roi.477: 255-299.
ROZPORZĄDZENIE M O Ś Z N iL zdnia 11 sierpnia 1999 w sprawie warunków, jakie musza być spełnione przy wykorzystywaniu osadów ściekowych na cele nieprzemysłowe..Dz. U. Nr 72 (1999) poz. 813.
STAŃKO-BRÓDKOWA B. 1989: Struktura, stabilność i degradacja zbiorowisk roślinnych łąk i pastwisk. Wyd. SGGW-AR: 104 ss.
UCHWAŁA nr 219 R M z 29.10.2002 w sprawie krajowego panu gospodarki odpadami. M.P nr 11 z 28.02.2003.
USTAWA z 13.09.1996 o utrzymaniu czystości porządku w gminach . Dz. U. Nr 132 poz.622 ŻAKOW ICZ S., PACHUTA K., Koda E. 2001: Koncepcja zagospodarowania terenu zdegrado
wanego antropogenicznie na przykładzie wysypiska „Radiowo” . Zesz. Probl. Post. Nauk
R o lA lS : 371-379.
d r inż. A le ksa n d e r K iryluk
K a ted ra B adań Technologicznych, P olitechnika B iałostocka 15-351 Białystok, ul. Wiejska 45 A
