Pavel Habáň
Motywy zdobnicze w drewnianej
architekturze ludowej Słowacji : na
przykładzie szczytu dachu
Ochrona Zabytków 41/2 (161), 120-124
1988
KOMUNIKATY, DYSKUSJE
PAVEL H A B A Ń
MOTYWY ZDOBNICZE W DREWNIANEJ ARCHITEKTURZE LUDOWEJ SŁOWACJI
(NA PRZYKŁADZIE SZCZYTU DACHU)
D re w n ia n a arch ite ktu ra ludow a od w ielu lat jest przed miotem żyw ego zain tere so w an ia zarów no specjalistów , ja k i szerokich rzesz społeczeństwa. Stanowi ona d o kum ent przeszłości i źródło inspiracji d la w spółczes nych artystów. Przyciąga swym pięknem , zachwyca um iejętnym w ko m ponow aniem w krajobraz.
Różnorodność form artystycznych w architekturze lu d o w ej nasuw a pytanie, co skłan iało człow ieka żyjącego w trudnych w aru n ka ch naturalnych do twórczości arty stycznej. N ie była to jed yn ie potrzeba artystycznej d z ia łalności. Twórczość była bowiem zawsze niezwykle sil nie z w ią zan e z codziennym życiem i p rac ą człowieka i p ełn iła ró żn orakie funkcje pozaestetyczne. M iędzy innymi je d n ą z takich pierwotnych funkcji była funkcja m agiczno -ku lto w a.
Jeszcze dziś o d n ajd u jem y w zd ob n ictw ie architektury ludow ej pierw iastki, których obecność m iała zap ew n ić „ m a g ic zn ą o ch ro n ę” dom owi. W ra z z rozwojem św ia domości społecznej zm niejszało się p rzekon anie o m a gicznej sile o d d ziaływ an ia tych elem entów . Przetrwały je d n a k zwyczaj i form a, które dziś są źródłem wiedzy o kulturze d ucho w ej społeczeństwa w ubiegłym stu leciu.
W d ru g iej p oło w ie XIX w. — w zw iązku ze zm ianam i w strukturze społecznej — dostrzegam y na wsi słow ac kiej d ą ż e n ie bogatych gospodarzy do p odkreślania swego statusu społecznego. O d z w ie rc ie d le n ie tego z n ajd u jem y w c a łe j kulturze m a te ria ln e j, a zatem i w arch itektu rze. O k a za ło ś ć domu świadczyła o pozycji je g o w ła śc ic ie la . Służyło tem u m.in. zd o b ien ie e le m e n tów architektonicznych, np. szczytu dachu.
W końcu X IX i na początku XX w. w architekturze d rew n ia n e j S łow acji p rzew ażała form a dachu d w u sp a dow eg o ze szczytem i poddaszem , z jednym lub w ięcej św ietlikam i umieszczonymi symetrycznie w płaszczyźnie szczytu, z p ółokrągłym daszkiem -kozubkiem , i w zw ień czeniu szczytu. Po środku szczytu zn a jd o w a ł się rzeź biony św ietlik służący do w ie trze n ia poddasza. Formy teg o otworu były bardzo zró żnicow ane (rys. 1). N ie które p rzed staw iały starsze, przedchrześcijańskie, znaki m agiczno -ku lto w e, w większości różnego typu symbole solarne, tj. motywy koła, swastyki, rozety, gwiazdy. Inne w ią żą się z sym boliką chrześcijańską. Są one znacznie częściej spotykane niż znaki m agiczno-kultow e. Często spotykamy je p ołączon e, np. motyw krzyża i rozety w jednym o rn am e n c ie. Zw iązki między motywami starszymi a chrześcijańskim i p o ja w ia ją c e się w form ach otworów świetlikowych u tw ierd za ją nas w p rzekonaniu, że arty
stycznie opraco w an y symbol zach o w ał tu swą funkcję ochrony dom u. Z a p e w n ić m iał ochronę przed p rzen i knięciem złych mocy. Sym bolikę chrześcijańską w yra żają różnego rodzaju krzyże, często łączon e z motywami koła, serca, koniczyny, schem atycznie przedstawionym i form am i kielichów i m onstrancji. Świetliki często przy p o m in a ją kształtem okna kościelne z różnych epok. W XIX w. p o ja w ia ją się elem enty świeckie: w o rn a m e n tach w ystępują owoce, butelki, gęśle, a także proste formy geom etryczne.
Formę artystyczną m iał też pazdur, drobny ele m en t sta nowiący n ie o d łączn ą część p ó ło krą g łeg o daszku-kozub- ka w ieńcząceg o szczyt. Jego pochodzenie nie zostało w yjaśnione. Przypisywano tem u elem entow i — pod o bn ie ja k innym — c h a ra k te r magiczny. Pazdury były bog ato p ro filo w ane (rys. 2). N iekied y n a b ija n o je gw oździam i. P an o w ało p rzekon anie, że przedm ioty szpiczaste u n ie m o żliw iają dostęp złym mocom. Pazdur utrzym ał się w konstrukcji szczytu n aw et wówczas, gdy przestał pełnić fu nkcje m agiczne.
W większości drew nianych budynków spotykamy się do dzisiaj z kozubkiem w zw ieńczeniu szczytu, który sku tecznie chronił przed w pływ am i w iatru. Jego o deskow a nie od dołu było często zd ob ion e symbolicznymi z n a kami lub in icjała m i w ła ściciela dom u.
Przy budow ie szczytu niezwykle istotną rolę odgryw ał sposób u łożenia desek. N ajczęściej było ono proste pionow e. Początkowo rzadziej, a potem coraz częściej deski u k ład an o ukośnie. Szpary z a b ija n o listwami, tak by zab ezp iec zały p oddasze przed deszczem. W p ro w a d zen ie listew w ią z a ło się z nowymi propozycjam i arty stycznymi. Całości obrazu d o p e łn ia ły o zdobnie w ycin a ne deski, które obram ow yw ały szczyt. Ten o rn am e n t mógł mieć n ajró żniejsze formy (rys. 3), szczególnie c ie kaw e w d o b ie dekoratyw izm u końca XIX i początku XX w.
Wysokość szczytu i p od d asza, sposób u łożenia desek i listew na szczycie, formy rzeźbiarskie zdobień — wszy stko to stworzyło o d m ie n n e typy konstrukcji szczytów w różnych regio nach S łow acji. Z w raca u w agę p rzen ikanie się różnych form, pew ien eklektyzm, w ynikający z kon taktów między reg io n a m i. W zorce przenosili rzem ieślni cy, cieśle zwłaszcza z O raw y i Liptowa. Tak na przy kład na Kisuciach, ja k i na sąsiedniej W ołoszczyźnie, zn ajd u jem y wysokie szczyty z małym poddaszem , w w ię k szości bez kozubka i p azd u ra, z pionow o ułożonych d e sek, z listwami dzielącym i szczyt na liczne m ałe re g u larn e płaszczyzny. Poprzez pionow e i poziom e u k ła d a n ie
1. N a j b a r d z i e j typowe form y św ie tlikó w 1. The most t y p ic a l forms o f lanterns
2. Pazdury zd o b ią c e szczyty 2. Elements d e c o ra t in g the g a b le s
4, Forma szczytu n a j b a r d z ie j p o p u l a r n a w oko licy Kysńc ( g m in a Lutiśe, p o w ia t Ż li n a) 4. G a b le 's form most p o p u l a r in the environs of Kysûc (co m m u n e o f Lutiśe, Ż li n a d istri ct)
listew na brzegach szczytu pow staje bardzo c h a ra k te rystyczny rysunek często uzup ełn iany półkoliście w ycię tymi deseczkam i (fot. 4). Takq form ę szczytu spotykamy jed yn ie na O ra w ie i w Liptowie. C harakterystyczną ce chą szczytu oraw skiego jest niew ielki tró jkąt szczytu z pionowo lub ukośnie nabitych desek, przechodzący stopniowo w wysokie poddasze z kozubkiem i p a zd u rem w zw ieńczeniu. Bardzo często szczyt zdobiony jest motywem solarnym z listew ułożonych w form ie w a c h la rza (rys. 5). M otyw słońca na szczycie o d n ajd u jem y czę sto także w północnym Turcu i w Liptowie. Przy ukoś
nym odeskow aniu szczytu jest ono podkreślane listwo- w an iem . Forma szczytu oraw skiego p o jaw ia się też na sąsiednim Liptowie aż do okolic Rożem berka. W n ie których w siach orawskich takich ja k Hruśtin, Babin, Kruśetnica zn ajd u jem y u nikatow ą form ę szczytu ła m a nego, s k ła d a ją c e g o się z dwu sam odzielnych płaszczyzn. D o ln ą zdobi łukowy gzyms, który w raz z pionowym i li stwam i tworzy ślepe arkady. Część g ó rn a odeskow an a jest pionow o lub ukośnie. O b ie płaszczyzny w raz z m a łym poddaszem i kozubkiem w górze d zie lą szczyt aż na pięć pasów (rys. 6).
5. For ma szczytu o ra w s kie g o z ch arakterystycznym w a c h l a r z e ^ z liste w ( g m in a M a l a t i n ó , p o w ia t D o ln y K u b in ) 5. Form of O rav a 's g a b le w ith a c h a ra c t e r is t ic g o re of listels (c o m m u n e o f M a l a t i n ó , D o ln ÿ Ku b in d istri ct)
7. Szczyt z o ko lic Spiszą (R e lo v-H â g y, p o w i a t Po p ra d)
7. The g a b le in the environs o f Spisz (R e lo v -H a g y, Po p ra d distri ct) 6. O r a w s k i szczyt p o d w ó jn ie ł a m a ny ( g m in a Hru stan, p o w i a t D o ln y Ku b in ) 6. O r a v a ’s g a b le ( k in d o f m a n s a rd roof) (c o m m u n e of Hru stân, D o ln ÿ Kubin d is tri ct) '■
8. For ma szczytu g ó ra ls k ie g o (Sucha H o ra, p o w ia t D o ln y Kubin )
8. Form of a h ig h la n d e r s ' g a b le (Such a H ora, Do ln y Kubin dis tri ct)
Podobnie ja k to ma miejsce we wsiach liptowskich, również w okolicach Rożomberka, Svermova i V e rn a ra , spotykamy w zasadzie te sam e wzory szczytów. Jest to stosunkowo niewielki szczyt z wysokim poddaszem , n a j częściej ukośnie odeskowany, z kozubkiem i p azdurem . W innych miastach H o rehron i, takich ja k np. Śumiac, H e l’pa, Pohoreló, charakterystyczny jest szczyt wysoki z niskim poddaszem . Jego prosto lub ukośnie odesko w a n a płaszczyzna bywa p rzedzielona poprzeczną listwą o zdo b io ną o rnam entem . Forma ta zb liżo na jest do spo tykanych w regio nie Turca, w scho dn ieg o Liptowa i S p i szu, gdzie przew aża wysoki szczyt z małym poddaszem , z kozubkiem i pazdurem w zw ieńczeniu (rys. 7). W Lip tow ie i Turcu szczyt o deskach układanych pionow o lub ukośnie, często jest zdobiony listwami i artystycznie w ycinanym i deskam i na obrzeżach.
Cechy szczególne — w porów naniu ze wszystkimi w ym ie nionymi form am i — p o s ia d a ją szczyty w dom ach g ó ra l skich w niektórych m iastach słow acko-polskiego p o g ra nicza na Spiszu (Żdiar, O stu rń a) i na O ra w ie (Sucha H o ra , H lad o vka, V itan o v â). Już na pierwszy rzut oka w idoczne jest znacznie bogatsze zd ob ien ie. N a jczęściej szczyt jest podzielony na dw a poziom e pola b o g ato zdobione listwami. W górnej części szczytu przybite są one w achlarzow ato . D o ln a część — niekiedy o d d z ie lo na od górnej wąskim daszkiem — p od zielo n a je s t li stwam i na ślepe arkady, podkreślone łukow ato w ycię tymi bocznymi deskam i (rys. 8).
W południowym Liptowie na początku XX w. rozw inęła się nowa form a szczytu i je g o d e k o ra c ji; stanow i ona
DECORATIVE THEMES IN THE FOLK W O O D E N ARCHITECTURE
W o o d e n fo lk a rc h ite c tu re is a d o c u m e n t a n d source o f the kn o w le d g e on th e past. It a ttra c ts w ith its b e a u ty a n d c a p tures w ith a s k illfu l in tro d u c tio n in to th e e n v iro n m e n t. A b ig n u m b e r o f d e c o ra tiv e them es have survived in w o o d e n fo lk a rc h ite c tu re , in c lu d in g a rc h ite c to n ic elem ents o f ro o f’s
9. N o w a fo rm a szczytu z okolic p o łu d n i o w e g o Lip to va
9. A n ew form o f the g a b le from the environs o f the south of Liptova
(wszystkie rysunki i z d ję c ia - P. H a b ó ń )
św iadectwo dążeń bogatszych obywateli do p od kreśle nia swej pozycji społecznej. Tradycyjny szczyt z p o d d a szem został zastąpiony przez szczyt bez poddasza. Front domu chroniony jest przez zdecydow anie w ystający dach. N ow a d eko ra cja to przede wszystkim o zdo b nie wycięte, krzyżujące się belki w g órnej partii szczytu, wysunięte przed je g o płaszczyznę (rys. 9). Z ach o w a n y został świetlik, a w ycinane boczne deski zd o b ią brzeg w ysuniętego d achu. Takie ro zw iązan ie w je g o n a jc ie kawszej form ie spotykamy w Liptowie* w okresie m ię dzywojennym, a je g o wpływy można spotkać w konstru kcjach szczytów sąsiednich regionów . Z a w zór teg o typu rozw iązań posłużyła arch itektu ra budynków s a n a toryjnych na Słow acji, budowanych w e d le w zorów a lp e j skich. M am y tu do czynienia z w ie lo m a aspektam i wy korzystania motywów czy pierw iastków ludow ej a rc h i tektury alp ejskiej. W tym d ążen iu do rep reze n ta cji nie z ag u b io n o je d n a k funkcjonalności i celowości w zo rów.
M o żn a pow iedzieć, że kultura artystyczna w a rc h ite k tu rze ludowej była p od p o rząd ko w an a zasadom gustu zbiorow ego d a n e j społeczności. W yra sta ła z tradycyj nych, estetycznych norm przenoszonych z p o k o len ia na pokolenie, które zachow ały sw oją przydatność przy transpo n ow an iu wartości i wzorów czerpanych z róż nych źródeł.
Pavel H a b a ń Stótn y Clstav Pa m ia tk o v ej Starotlivosti, B ra tis la va (Państwo wy U rz qd O ch ro n y Z ab ytk ó w w B r a tys ła w ie )
T łu m a c z e n ie : M. G um kow ska
IN SLOVAKIA (O N THE EXAMPLE OF THE R O O F ’S GABLE)
g a b le s. The pre se n t a rtic le is d e vo te d to th e a n a ly s is of these them es. The a u th o r discusses d e c o ra tiv e form s w h ic h are fo u n d in w ooden a rc h ite c tu re o f S lo va kia , e x e m p lifie d by roof's g a b le s.
