Wismar '86

Alicja Biranowska-Kurtz

Wismar ’86

Ochrona Zabytków 41/1 (160), 3-14

ARTYKUŁY

ALICJA BIRANOW SKA-KURTZ

WISMAR’ 86

W dn iach 1 5 -2 4 czerw ca 1986 r. odbyło się w W ism a- rze m iędzynarodow e sem inarium urbanistyczne, z o rg a ­ nizow ane pod a u sp icja m i K rajo w ego Komitetu IC O M O S N R D \

Celem sem inarium było o pracow anie ko ncepcji u rb a n i­ stycznej za go sp o d a ro w a n ia przestrzennego fragm entu Starego M iasta w W ism arze.

Historia i charakterystyka przestrzenna miasta

M iasto to leży nad Z a to ką W ism arską, do której w p a ­ d a ją tutaj dwa u jścia Jezio ra M ühlenteich. Południow e ujście - „M ühlen G ru b e ” — przepływ a przez m iasto. W ism ar usytuowany jest na w zniesieniu, którego punkt szczytowy zn a jd u je się w okolicy pla cu M arienkirche. W okół m iasta zn a jd u ją się liczne je zio ra , zastoiny i trzęsaw iska. O d strony p ó łn o cn o -zach o d n ie j W ism ar o b le w a ją wody i ka n ały d ru g ie g o co do w ielkości por­ tu m orskiego N R D . T ak a to p o g rafia terenu spow odo­ w ała, że nowe d zie ln ice m iasta budow ano „n a zew ­ nątrz” m okradeł, dzięki czem u średniow ieczny ośrodek nie został naruszony.

W ism ar znany był ju ż w 1167 ,r. pod nazw ą A q u a W i- n e m a r a 2, a później kolejno ja k o d e S ta d t to d e r W i- n e m a r, W ism a r lub W ism er, a w reszcie 9 listo pada 1936 r. otrzymał m iano m ia sta m o rsk ie g o W ism a r. Początkow o była to niew ielka sło w iań ska w ioska ry­ ba cka . P rzyp uszczalnie ju ż w 1200 r. na Lustrzanym W zgó rzu zn a jd u jącym się na za ch ó d od sło w iań skie ­ g o osadnictw a, rozpoczęto budowę o śro dka m iejskie­ go. O s ią n ajstarszej części m iasta stał się ka n ał M üh­ len G ru b e . Do n ajw cześniejszych budow li należy kościół St. N ic o la s 3 oraz zab u d o w a m ałego ryneczku £ ie g e n - markt. Z e sp ó ł ten istn iał ju ż w 1222 r. 14 kw ietnia 1226 r. H einrich den P ilg e r n a d a ł m iastu praw a .loka­ cyjne, a w 1229 r. po raz pierwszy użyto o kreślenia „m ia sto ” . Centrum lo kacyjn e go zesp ołu stanowi Rynek G łó w ny (o pow ierzchni 1 ha) z ratuszem , nieco na z a ­ chó d od niego M arienkirch ep latz, z go tycką bryłą koś­ cio ła N M P 4. Ten człon m iasta, zw any Starym M ia ­ stem, powstał w drugim etapie je g o rozwoju i b u d o ­ wy. O k o ło pierwszej połowy X IV w., po za ch o d n ie j stro­ nie istn iejących zespołów , zbu do w ano tzw. Nowe M ia­ sto. Głów nym placem tego trzeciego członu m iasta był p la c G e o rg e k irch e z gotycką bryłą św iątyni 5.

G r a n ic ę m iędzy Starym i Nowym M iastem w przybliże­ niu w yznaczały ulice N eustadt, G ro sse H o he i ich prze­ d łu że n ie Blieden. Ta ostatnia u lica d o ch o d ziła do o­ b e cne j ulicy Karl Liebknecht. Pro w adziła ona od Rynku G łó w n e g o w kierunku południowym . P ółno cn a o d n o g a

B liedenstrasse, prow ad ząca od Rynku G łó w n e go przez Schw ein sb rucke, przech odziła obok kościoła St. N ic o ­ la s (Św . M iko ła ja ). N ajw a żn ie jszy trakt stanow iła je d n a k o b e cn a ulica Lubsche, usytuow ana na osi w sch ó d -za ­ chód. O b e c n ie ulicę tę w yłączono z ruchu kołow ego, częściow o p rze zn a c za ją c ją na c ią g spacerow y i zlo k a ­ lizow ano przy niej różnego rodzaju placów ki h a n d lo ­ we.

W X IV w. (a w ięc jeszcze przed rozbudow ą) na o brze­ żu m iasta w zniesiono k a p lic ę 6 i szpital Św . D u ch a . Budow le te zach ow ały się do czasów w spółczesnych. Elementem łączącym Stare i Now e M iasto stał się rów­ n ież p a ła c k s ią ż ę c y 7 w zniesiony w stylu północnow łos- kiego renesansu. Je g o budowę rozpoczęto około 1500 r.

1 Ze strony polskiej w seminarium uczestniczyli: dr Alicja Bi- ranowska-Kurtz i mgr inż. arch. Henryk Kustosz z PP PKZ — O ddział w Szczecinie oraz mgr inż. arch. Ewa Kinecka i mgr inż. arch. Ryszard Szczęsny z PP PKZ - O ddział w W arsza­ wie.

2 Historię miasta opracowano na podstawie: E. Keyser, D e u ­ tsche Städtebuch, Berlin, b.r.w. <1939), s. 344 oraz wycinko­ wych materiałów przywiezionych z seminarium.

3 Obecna jego bryła pochodzi z XIV w., prezbiterium — z lat 1350—1403; w 1534 r. wzniesiono transept; w latach 1437—1508 wybudowano od południa wieże, których wysokie hełmy zniszczyła w 1703 r. burza; w latach 1867—1880 wieże przykryto nowymi hełmami.

4 Najstarsze przekazy historyczne dotyczące kościoła NMP sięgają 1250 r. Z tamtego okresu zachowały się kamienne relikty w części wieżowej. Prezbiterium wraz z ołtarzem głównym zostały potwierdzone w 1353 r., a część nawowa w 1370 r. Od strony zachodniej znajduje się monumentalna wieża o wysokości 80 m. Wnętrze świątyni wzorowane na gotyckim kościele NMP z Lubeki było halowe, z rzędem łuków odporowych przerzuconych ponad połać dachową ambitu. Do kościoła dobudowane były gotyckie kaplice. Kościół został całkowicie zniszczony podczas ostatniej wojny (poza wieżą, którą w 1981 r. poddano konserwacji).

5 Kościół Nowego Miasta stanął na miejscu dawnego szpi­ tala Sw. Jerzego. W prezbiterium zachowały się kamienne fragmenty budowli z 1320 r., pozostałe partie wznoszono od 1404 r. (wraz z nie ukończoną wieżą). Około 1490 r. rozpo­ częto budowę nowego prezbiterium. W czasie ostatniej woj­ ny zniszczone zostały sklepienia i dach świątyni. Próbę od­ tworzenia sklepienia miała stanowić metalowa konstrukcja, imitująca więźbę, oparta o istniejące mury kościoła.

W ten sposób próbowano zamarkować dawną bryłę świątyni w panoramie miasta.

6 Zachowany do dziś, z freskami pokrywającymi ściany jedno- przestrzennej, halowej świątyni, przykrytej belkowanym stro­ pem. Do kaplicy przylega szpital częściowo zrekonstruowany po wojnie.

7 W 1300 r. zniszczony został przez wismarczyków dwór książęcy. Na jego miejscu ok. 1500 r. powstała najstarsza część obecnego pałacu książęcego. Nowa jego partia d a ­ towana jest na lata 1553-1555. Odrestaurowany w latach 1877-1878.

1. Wismar, aksonom ełryczny plan miasta z połowy XV II w. (według miedziorytu M. M eriana)

1. Wismar, an axionometric plan of ’ the town in the mid-17th cent, (a f­ ter a copperplate by M. M erian)

2. W ismar, panoram a miasta z połowy XV II w. (według m iedziorytu M. M eriana) 2. W ismar, a panoram a of the town in the mid-17th cent, (after M. M erian’s copperplate)

Pierw otnie o taczał go rozległy ogród. Budow a p ó łn o c­ nej pierzei ulicy Vor dem A m tsgericht i południow o­ -w scho dn iej pierzei ulicy Papen zm ieniła w ielkość i c h a ­ rakter c a łe g o za ło że n ia . P a ła c zn a la zł się be zp o śred ­ nio przy ulicy Vor dem Am tsgericht.

W X V w. zako ńczo no budowę kam iennych murów m iej­ skich, o taczają cy ch wszystkie trzy człony m iasta. Z 37 bram i baszt zachow ały się tylko dw ie: za m yk a ją ca k a ­ nał M ühlen G ru b e — Runde G ru b e , z X V w., i u wy­ lotu sta re go portu - W assertor z 1450 r. Spośród in ­

nych zachow anych obiektów m onum entalnych w ym ie­ nić n a le ży : tzw. szary klasztor oo. fra n c isz k a n ó w 8, c za r­ ny klasztor oo. d o m in ika n ó w 9, gotycką ka p licę M aria zür W eid e n 10, gotycką kap licę Bantzkow -Sühne 11, g o ­ tycką szkołę 12, A r c h id ia k o n a t13, ratusz 14, renesansow ą stu dnię w stylu holenderskim 15 oraz w iele budynków m ieszczań skich , między innym i: barokow ą aptekę „Pod Lw em " 16, dom S ch a b b e lta 17, „Stary Szw ed " i inne. W lata ch 1632-1720, w tzw. okresie szwedzkim , m iasto

otrzym ało pas fortyfikacji nowożytnych, w zm ocnionych od południow ego za ch o d u tw ierdzą. Po w ycofaniu się Szw edów um ocnienia te zlikw idow ano. Zach o w a ły się jedynie Zbro jow nia z 1700 r. i m ocno zniekształco ne już w ały ziem ne pię cio b o czn ej twierdzy.

C zę ść daw nych obiektów architektonicznych została zniszczo na całkow icie lub częściow o. W cza sie ostat­ niej w ojny bomby zniszczyły d ach y i sk le p ie n ia ko ścio ­ ła St. G e o rg e (Sw. Je rze go ). Zn iszczo n y został również kościół N M P (poza w ieżą) oraz czę ść daw nej za b u ­ dowy zn a jd u ją c e j się przy placu M a rie n kirch e: ka p lica M aria zür W eiden, gotycka szkoła, p a rafia kościoła NM P, A rch id ia ko n a t i w iele budynków m ieszkalnych. Pozostała czę ść m iasta u le gła zniszczeniu tylko w n ie ­ w ielkim stopniu. N a terenie c a łe g o S tare go M iasta do dziś zach ow ało się 230 cennych zabytków architekto ­ nicznych. W zn iesio n o tu również w iele nowych bu dyn­ ków, tzw. plomb, które form ą, sk a lą , kolorem, m ateria­ łem i stylowymi elem entam i n a w ią zu ją do historycznych re aliza cji.

Koncepcja urbanistyczna zagospodarow ania prze­ strzennego fragmentu Starego Miasta w Wismarze

Założenia

Celem sem inarium było o p ra co w an ie ko ncepcji u rb a ­ nistycznej za go sp o d a ro w a n ia przestrzennego i fu n k c jo ­ n a ln e g o fragm entu S tare go M iasta w W ism arze. Ta czę ść Stare go M iasta, położona przy placu M arienkir-8 Franciszkanie przebywali w Wismarze już w 1251 r. Bu­ dynki klasztorne zakonu wzniesiono w XIV w. (zostały one całkowicie zniszczone do końca XIX w.); kościół budowano w latach 1816-1822.

9 Dominikanie sprowadzeni zostali do miasta w 1292 r. Kla­ sztor zaczęto budować rok później. Prezbiterium wyświęco­ no w 1397 r., kościół w 1692 r. W 1850 r. całość przekształ­ cono na sierociniec; w 1878 r. zniszczono dawne prezbite­

rium.

10 Kaplicę Marii na Wierzbie wzniesiono ok. 1400 r. jako kaplicę pasyjną w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła NMP. Posiadała ona gotyckie szczyty z glazurowanej cegły (za­ chowana ikonografia). Zniszczona w czasie ostatniej woj­ ny.

11 Fundowana przez mistrza Sühne w 1427 r., bezpośrednio po buncie rzemieślników i straceniu burmistrzów Wismaru — Bantzkowa. W 1850 r .zniszczona. Brak przekazów ikonogra­ ficznych.

12 Powstała ok. 1400 r. Wspaniały przykład zachodnio-pół­ nocnego gotyku niemieckiego. Zniszczona w czasie ostat­ niej wojny. Zachowała się ikonografia.

13 Powstał ok. 1450 r. jako niezbędny warsztat przy budowie kościoła NMP. Od 1885 r., po odrestaurowaniu, przezna­ czony na dom pastora. Zniszczony w czasie ostatniej woj­ ny; odbudowany po wojnie w swej gotyckiej partii. W cza­ sie odbudowy przesunięto wejście na elewację zachodnią. 14 Najwcześniejsza, gotycka część ratusza, spalona w 1350 r. Na jego miejscu wzniesiono kolejną bryłę, istniejącą do XVIII w. Fragmenty drugiego ratusza zachowały się w gotyc­ kich piwnicach, częściowo pokrytych malaturami. W XVIII w. wzniesiono, zachowany do dzisiaj, klasycystyczny budynek, wykonany przez mistrza murarskiego Barco Ludwigslafta. 15 Wybudowana przez Heinricha Dammerta z Lubeki w 1602 r. wg planów Filipa Brandina z Utrechtu (Holandia).

16 Dawniej dom mieszczański.

17 Zbudowany w stylu renesansu holenderskiego przez Filipa Brandina w 1569—1571 na zlecenie rajcy i późniejszego bur­ mistrza Schabbelta. Restaurowany po ostatniej wojnie. Zacho­ wała się wysoka sień, wyłożona kwadratową kostką dębową oraz wnętrza — obecnie sale muzealne, w których ekspono­ wane są m.in. plany, a wśród nich, najstarszy, rękopiśmien­ ny, aksometryczny plan — widok miasta z ok. połowy XVII w; był on podstawą do rozważań rekonstrukcyjnych ulicy Lub- sche.

4. Wismar, plan miasta z 1892 r. 4. Wismar, town’s map from 1892

che, p o łączona jest z założeniem pałacow o-ogrodow ym . P la c M arienkirche w raz z zabud ow ą o brzeżną i o d b u ­ d o w aną św iątynią przeznaczono na cele ku ltu ra ln o -ga- stronom iczne. Z a ło że n ia konkursu do pu szczały w prow a­ dzenie korekt konserw atorsko-urbanistycznych d la s a ­ m ego placu, bez ko nieczności odtw arzania je g o w cześ­ n ie jsze go zarysu. O rg a n iza to rzy oczekiw ali również propozycji dotyczących ew entualnych d zia łań o bejm u­ ją cych zabudow ę o brzeżną tego terenu. W obrębie pla cu M arienkirche program przew idyw ał zaprojekto-3. Wismar, wycinek planu miasta z 1834 r.

5. W ismar, wycinek planu miasta z 1850 r.

5. Wismar, a section of town’s map from 1850

w anie nowych obiektów m ieszkalnych i użyteczności pu blicznej, nie przekracza ją cych trzech ko n d ygn acji, bez ko nieczno ści po w tarzania form historycznych. W y­ m aga n o jed ynie, ab y nowe budynki (plom by) c h a ra k ­ teryzowały się drobnym podziałem architektonicznym , naw iązyw ały w ielko ścią i rozm ieszczeniem otworów okiennych i drzwiowych do za ch o w an ej zabudow y oraz ab y zapro jekto w ano zasto so w anie tradycyjnych m ate­ riałów budow lanych. W ykluczono całko w icie za sto so ­ w anie p łaskich dachów . Zrezygno w an o z odbudow y

D łu g ie g o Dom u (La n g e sh a u s - budynek dobudow any niegdyś do Alte Sch u le, a fu n kcjo n a ln ie zw iązany z kościołem NM P), bowiem w zniesiono nowy kościół w raz z zapleczem , które przejęło fu n kcję a d m in istra­ cyjn ą D łu g ie g o Dom u. W bryle sam ej świątyni n a le ­ ża ło po m ieścić fun kcje ku lturalne i gastronom iczne. W tym celu do pu szczo no przedłużenie korpusu i naw bocznych na tyle, ab y po ew entualnym poszerzeniu budow la paso w ała do c a łe g o placu, nad którym w d a l­ szym c ią g u dom inow ać ma za ch o w an a w ieża.

W ybór m ateriałów budow lanych i konstrukcyjnych n a ­ le żał do projektantów .

W strefie zainteresow ań autorów ko nce pcji zn a lazły się trzy n astę p u ją ce ulice w iod ące z pla cu w kierunku w schodnim i północnym : Sa rgm ach e r, Jo h a n n is i N e- gencho ren oraz o d ch o d zą ca od ulicy Ja n a — Sc h ü t­ ting. W projektach n a le ża ło u w zglę d n ić istn iejące po ­ łą cze n ia kom unikacyjne i punkty w idokow e, a pom inąć zabudow ę obrzeżną. Rozw iązań projektow ych w ym a g a­ ły również trzy ulice o g ra n ic za ją c e zesp ół pałaco w o - -ogrodow y: Papen (tylko sam a u lica bez zabudow y je j w scho dniej pierzei), Blietsden oraz Vor dem A m ts­ gericht. O rg a n iza to rzy o czekiw ali jed ynie odpow iedzi na pytanie, czy proponow ane w ykw aterow anie Z a k ła ­ dów M ięsnych jest słu szn ą decyzją.

Ja k o z a g a d n ie n ia otwarte pozostaw iono: zabud ow ę zlo ka lizo w an ą w obrębie placu G e o rg e n k irc h e ; czę ść bloku zabudow y pom iędzy Vor dem A m tsgericht, u li­ cam i G ro sse H ohe, Lubsche i N eg e n ch o re n ; ze sp ó ł poszpitalny Św. D u ch a w raz ze Szko łą M u zyczną; u li­ cę Lu bsch e w raz z Rynkiem Głów nym i u licą Karl

Liebknecht.

Starom iejski zespół za licza n y jest do strefy ,,A ” o c h ­ rony konserw atorskiej m iasta, której oś w kierunku w sc h ó d -za c h ó d w yznacza ulica Lubsche. Przedm iotem op ra co w an ia stał się p lac M arienkirche i p rzyle g a ją cy do nie go od południow o-w schodniej strony zesp ół pa- łaco w o-o g rodowy. Takie o gran icze n ie uw ażaliśm y za niesłuszne. P lac G e o rge n kirch e bowiem fu n kcjo n a ln ie i przestrzennie w iąże się z wym ienionym i zesp ołam i. O rga n iza to rzy mieli ju ż skonkretyzowany program użyt­ kowy i określony plan d zia ła ń w stosunku do ko ś­ cio ła St. G e o rge , ale nie objęli nim zabudow y obrzeż- nej p lacu . Zaw ażyło to na w łączeniu do o p ra co w an ia szczegó ło w ego ca łe g o placu G e o rge n kirch e w raz z je ­ go zab u d o w ą obrzeżną i kościołem . W o p ra co w an iu uw zględniliśm y również ulice G ro sse H ohe i N eu stad t prostopadle o dcho dzące od inte re su ją cego nas kw ar­ tału, bowiem obiekty m onum entalne istn iejące przy tym c ią g u kom unikacyjnym (szpital z k a p lic ą Św. D u ­ cha, o rgan izow an e Muzeum Farm acji, Szko ła M uzycz­ na) fu n kcjo n a ln ie zw iązane są z placam i. Przy czym interesow ały nas jedynie za g a d n ie n ia fu n kcjo n a ln e i kom unikacyjne zw iązane z tymi ostatnim i zespołam i. Przyjęliśm y za sa d ę zach o w an ia d a w n ego za ło że n ia i odtw orzenia pierwotnych placów kościelnych w ich h i­ storycznym obrysie, tym bardziej że zaw sze były one zw iązane ciągie m kom unikacji pieszej z Rynkiem G łó w ­ nym. M ożliw ość p o łączen ia fun kcji c ią g u „k u ltu ra ln e ­ g o ” z kom unikacyjno-handlow ym daw ały ulice G ro sse

L :

-

WI SMAR VOM DER SEESEI TE

6. Wismar, a panoram a of the town from the side of the bay, 1900 H o h e i Jo h a n n is. U lic a G ro sse H o he stanow i p o n a d ­

to oś prostop adłą łą c z ą c ą projektow any — a w yn ika­ ją c y z program u — kom pleks kulturalny z k a p licą Św . D u c h a i d a le j z Ziegenm arkt. W łą cze n ie placu przy ko ściele St. G e o rg e u za sa d n ia ł rów nież za czy n a ją cy się w tym m iejscu c ią g , pe łn ią cy zarów no daw n iej, ja k i w spółcześnie fu n kcję „k u ltu ra ln ą ” . Zaakcep to w aliśm y rozw iązanie, zg o d n ie z którym o góln o d o stęp n e p arkin gi zlo ka lizo w an o na obrzeżu m iasta, z ew entualnym wyko­ rzystaniem Rynku G łó w n ego . Przyjęliśm y je d n a k c a łk o ­ w ite w yłączenie tej strefy m iasta z ruchu transportu cię żkie g o (poza dostaw czym ) i skierow an ie go na obw o­ d n ice i obrzeża zespołu staro m iejskiego .

Sp o śró d licznych dostarczonych nam przekazów karto­ gra ficzn ych ja ko podstaw ę rekonstrukcji układu u rb a­ nistycznego m iasta przyjęliśm y w ycinek planu z 1834 r. (A u s s c h n itt vom S ta d t g r u n d r is s d e s E n s e m b le St. M a ­ rie n K irc h e , F ü rste n h o f u n d St. G e o r g K ir c h e) 18 i p la n z 1838 r. (F o to a u szu g vom S t a d tg ru n d ris s d e s S ü d li- s c h e n A lts ta d tb e re ic h e s). Korzystaliśm y również z wy­ cinkó w planu z 1850 r. (S ta d tg ru n d ris s um 1850) 19. Przy form ułow aniu w niosków dotyczących architektury o pieraliśm y się na pełnym zestaw ie zgrom adzonych m a­ t e ria łó w 20, jej stan ie obecnym oraz program ie za ło ­ żonym przez organizatorów . Zało żyliśm y również prio­ rytet w szelkich b a d ań , a szcze g ó ln ie architekton iczno - -arch e o lo giczn ych , w ykonanych w fazie przedprojekto­ w ej, na całym terenie objętym projektem ko nce pcyj­ nym. Autorzy nie brali pod u w agę np. ekonom icznej o p ła ca ln o ści re a liza c ji niektórych obiektów architekto ­ nicznych, technicznych i techniczno-konstruktorskich m ożliw ości realizacyjn ych. Z a łą czo n y do artykułu s z k ic 21 je s t jed ynie próbą odtw orzenia projektu w ykonanego w W ism arze.

St. Georgenskircheplatz

W spó łczesny kształt i ch arakter pla cu zg o d n e są z przedstaw ionym i na historycznych przekazach. Jedynie bryła ko ścio ła po zbaw io na zo stała dachów i sklep ień . N a całe j je j w ysokości zachow ały się mury i niew iel­ kie fragm enty sklep ień w prezbiterium . W zabud ow ie obrzeżnej pla cu brak jest tylko je d n e g o budynku. Z a ­ proponow ano utrzym anie placu w niezm ienionym kształ­ cie i prop orcjach w raz z istniejącym zróżnicow aniem poziom ów pom iędzy u licą Rose Luxem burg a placem kościelnym . Z a a k ce n to w an o zam knięcie za ch o d n ie j strony p la cu ko ście ln e go w ysoką zie len ią, a po zo sta­ łej partii — zie le n ią niską. Bryłę sam ej św iątyni n a le ­ ży p o d d ać d ziałan io m rekonstrukcyjnym , za ś jej w nę­ trze dostosow ać do założonych przez organ izato ró w celów w ystaw ienniczych. W ysokość kalenicy o kre śla n a jest w d o ść licznych przekazach iko no graficznych.

Pierzeję południow ą w raz z zabud ow ą m ieszkalną, po­ łą czo n ą nieotynkowanym murem ceglanym i z n a jd u ją ­ cymi się za nim ogrodam i, pozostaw iono w nie zm ie-18 Autorka nie może, niestety, podać pełnej metryki przeka­ zów kartograficznych, bowiem załączony do ilustracji spis uwzględnił jedynie tytuły i daty tych przekazów, nie podając ani źródeł, ani miejsc ich przechowywania. Zaledwie w kilku wypadkach byłam w stanie ustalić te dane.

19 Druk, wielobarwny, oryg. Stadtarchiv in Wismar. W pracy posługiwano się fotograficzną jego kopią (Fotoauszug vom Stadtgrundriss des Südlischen Altstadtbereiches) obejmującą zaledwie wycinek całości.

20 Objęły one 34 pozycje dawne i współczesne z zakresu kartografii i ikonografii, nie licząc współczesnych podkładów i przygotowanych przekrojów placów.

21 Próbę odtworzenia projektu wykonanego w Wismarze pod­ jęła mgr inż. arch. Beata Makowska ze szczecińskiego Oddziału PKZ, za co składam Jej tą drogą serdeczne po­ dziękowania.

nlonej formie. Zab u d o w a m ieszkalna pierzei za ch o d ­ niej zo stała, poza jednym brakiem , w pełni za ch o w a ­ na. W o ln ą d ziałkę zapro po no w ano uzupełnić, a c h a ­ rakter i g ab aryt „plo m by” pow inien harm onizow ać z architekturą tej strefy m iasta. C a ła za ch o w an a za b u ­ dowa w szystkich pierzei pow inna być p o d d an a za b ie ­ gom konserwatorskim i adaptacyjnym . W sch o d n ia pie ­ rzeja zam knięta jest bryłą p a ła cu książę ceg o , która łą czn ie ze św iątynią w yznacza szerokość ulicy G ro sse H ohe.

Zespół pałacowo-ogrodowy

W nętrze o drestaurow anego zespołu zapro po no w ano przezn aczyć na cele e k sp o zy c y jn e 22, natom iast za ło że ­ nie ogrodow e — utrzym ać ja ko o gó ln o d o stęp n e tereny zielone. Su ge ro w a n o odtw orzenie na terenie ogrodu narysu istn ie jące g o tu niegdyś budynku o nie ustalonej fun kcji i bryle. Jedynym przekazem na je g o temat jest plan z 1834 r. u w zglę d n ia ją cy rzut tego budynku. Prze­ w idzian o za akce n to w an ie parteru (przyziem ia) budynku odpo w iedn ią fakturą m ateriału b u do w lanego (np. k a ­ mień, płyta etc.). W m iejscu zlikw id o w an e go w ięzie n ia zapro po no w ano zam knięcie ulicy Keller murem w yso­ kości ok. 2,5 m. W murze tym przew idziano dwa przej­ ścia piesze, łą czą ce tę ulicę z zespołem zielen i. Z a ­ budow a bloku od strony ulic Kelle r i Papen kw alifi­ kuje się do m odernizacji. Podobne d zia ła n ia przew i­ d zian o dla ulicy Vor dem A m tsgerich t i południow o­ -w schodniej pierzei ulicy Papen. Z a ak ce p to w an o decy­ zję o rganizatorów o w ykw aterow aniu Z akła d ó w M ięs­ nych z tej strefy m iasta. W program ie b a d ań za p ro ­ ponow ano u w zglę d n ić: p rzeb ad a n ie p ó łn o cn o -zach o d ­ nich partii p a ła c u ; określenie m iejsca i w ysokości przejścia istn ie jące g o niegdyś pom iędzy pałacem a ka p licą książę cą, d o bu do w aną do ko ścio ła; p rze b a d a ­ nie d zie d ziń ca p ałaco w e go w celu ustale nia pierwot­

nego poziom u i ew e n tu aln e go m ateriału, w którym zo ­ stał zrealizow any.

Marienkircheplatz

W spó łczesny kształt i ch a rakter placu zn a c zn ie różnią się od udokum entow anych w historycznych p rzekaza ch . Z je g o obrzeża zniknęło w iele w ażnych obiektów ( K a ­ pelle M aria zür W e id e n , B a n tzk o w -Sü h n e k a p e lle , A lte Sch u le, p le b a n ia St. M arien, barokow a czę ść A r c h i­ d iako n atu , zab u d o w a m ieszczań ska), a z bryły ko ścio ła po zo stała jed yn ie w ieża i n ie w ielkie fra gm e n ty naw bocznych. Spo w od ow ało to o tw arcie p la c u i je g o p o ­ w iększe n ie w kierunku południow ym - a ż do u licy K e l­ ler. W m iejscu d a w n ego budynku p a ra fii w zn ie sio n o w sp ó łcze sn ą bryłę N eu e Kirche, nie za ch o w u ją c o rie n ­ ta c ji d aw n ej zabudow y. O dtw o rzo no rów nież go tycką czę ść A rch id ia k o n a tu , za m y k a ją c ą wylot ulicy S a r g m a ­ cher.

A. Południowa pierzeja placu

Z ap ro p o n o w an o n a stę p u ją cy zakre s p ra c:

1. O dtw orzenie zarysu pierw otnego p la cu k o ście ln e go zb liżo n e go do prostokąta z nieznacznym w yb rzu sze­ niem je g o partii południow ej. W tym celu za p ro p o ­ now ano pełną rekonstrukcję (w o p arciu o iko n o gra fię ) bryły Alte S ch u le i dostosow anie wnętrz do w sp ó łcze ­ snych fu n k cji;

2. W yb udo w anie w m iejscu w cze śn ie jsze go L a n g e sh a u s tró jko n d ygn acyjn ego , nakrytego ceram icznym dachem dw uspadow ym budynku, którego ro zw iązanie fu n k c jo ­ nalne, konstrukcyjne i m ateriałow e pow inno być w sp ó ł­ czesne ;

22 W jego północno-zachodniej partii mieści się obecnie Ar­ chiwum Miejskie. Pozostałe pomieszczenia stanowią stałą ekspozycję wnętrz. Wydaje się, że spełniana obecnie funkcja jest prawidłowa dla tego zespołu.

7. Wismar, kościół NM P widok od strony półno cnej (w edług stanu z 1925 r.)

7. Wismar, St Mary's Church, view from the north (condition in 1925)

3. P o łącze n ie tych dwóch obiektów murem ceglanym o w ysokości ok. 2,5 m, z w ejściem od strony placu ko­ ście ln e g o (przy Alte S c h u le );

4. D w a w ym ienione obiekty — Alte S ch u le i nowy b u ­ dynek — przezn aczyć na cele kulturalne - może szko ­ ły m uzycznej?

Tak za p ro je kto w a n a zabud ow a pozwoli na odtworze­ nie po łu d n io w o -zach o d n ie j pierzei placu ko ście ln e go oraz określi szero ko ść ulicy Keller.

Podobny cel przyśw iecał propozycji za m kn ię cia nie o­ tynkowanym murem ceglanym terenu n a le żą ce g o do N eue Kirche. Je g o w ysokość określono w stępnie na 2,5 m. Przew id zian o w nim trzy o góln od ostęp ne przej­ ścia i jed n o na za p le cze świątyni. C a ły teren przy N eue Kirche pozostaw iono ja k o o b szar zielen i. Z a m ia ­ rem autorów ko n ce p cji było uzyskanie w m iarę je d ­ nolitej zabudow y pierzei.

B. Wschodnia pierzeja placu

O dtw o rzo ny gotycki fragm ent bryły A rch id ia ko n a tu d o ­ m inuje arch itekto n iczn ie w tej czę ści pierzei. W yróż­ nia go zarów no w ysokość, ja k i glazu ro w an y detal g o ­ tyckich szczytów. Autorzy projektu uznali za niezbędne zrekonstruow anie czę ści barokow ej bryły oraz po w ią­ za n ie je j z istn ie ją c ą zabud ow ą m ieszkalną. Ja ko e le ­ ment łą czą c y zapro jekto w ano m u r23 (ok. 2,5 m w yso­ kości), w którym przew idziano przejście na za p lecze posesji. Istn ie jące przy A rc h id ia k o n a cie budynki m iesz­ kalne za le co n o p o d d ać m odernizacji i konserw acji. P od ob nie potraktow ano w projekcie pó łno cno -w scho d­ nią partię tej pierzei placu. Jed yn ie na zam knięciu ulicy Jo h a n n is i Schü tting za p ro po no w ano w zniesienie budynku n a w ią zu ją c e g o w ysokością do istn ie jące g o A rch id ia ko n a tu . Ceram iczny, dw uspadow y dach za p ro ­ po now ano za m k n ą ć od strony placu stylizowanym , schodkow ym szczytem , korespondującym ze szczytem A rch id ia ko n a tu . Zap ro p o n o w an o również uzupełnienie b ra k u ją c e j zabudow y. U zu p e łn ie n ia te n a w ią zu ją do gab arytó w , ch arakteru i formy istn iejących obiektów. Z a p ro p o n o w a n o w spółczesne ro zw iązanie tej arch itek­ tury.

C. Północna pierzeja placu (między ulicami Negenchoren a Johannis)

Z ap ro p o n o w a n o uzu pełnienie tej części pierzei za b u ­ dow ą ka len ico w ą, tró jko n d ygn acyjn ą, po w ta rza ją cą d a ­ wny u kład p a rce la cyjn y z 1838 r. C h arakterem rozw ią­ z a n ia n a w ią zan o do zach ow an ej, historycznej za b u d o ­ wy p la cu . Je d yn ie zabud ow ę d zia łki naro żnej ulic N e ­ g e n ch o re n i M a rie n kirch o f pozostaw iono o je d n ą ko n­ d y g n a c ję niższą ze w zględu na eksp ozycję szczytów - tyłów budynków , zlo kalizow an ych przy ulicy Lubsche (w ykonanych w ca ło ści w konstrukcji szkieletow ej). Z tego też powodu zapro po no w ano również zam knięcie dw óch następnych posesji (w kierunku w schodnim ) mu­ rem ceglan ym . Do wnętrza c a łe g o bloku urban istycz­ nego zap ro p o n o w an o w prow adzenie zielen i i m ałej architektury.

D. Zachodnia pierzeja placu

Tę czę ść placu w ca ło ści zakw alifiko w an o do m oderni­ z a cji i konserw acji, z jednoczesnym zaleceniem u zu peł­ n ie n ia b ra k u ją c e g o budynku, który charakterem i g a

-8. Wismar, wieża kościoła NM P po konserwacji, widok od ulicy Sargm acher

8. Wismar, a tower of St Mary's Church after conservation, view from Sargm acher street

barytem pow inien naw iązyw ać do istn iejące j w tej partii zabudow y.

E. Plac kościelny

Autorzy projektu zapro po no w ali pozostaw ienie tego placu ja ko terenu o góln od ostęp nego. Pow ierzchnia p la ­ cu, poza obszarem d a w n ego cm entarza - utw ardzo­ na, teren pocm entarny — zieleń niska i wysoka. W m iejscach, w których w znosiły się niegdyś dwie, nie istn iejące d zisiaj ka p lice K a p e lle M arie zür W eiden i B a n tzko w -Sü h n ekap e lle , należy przeprow adzić b a d a ­ nia arch eo lo giczn e . Po ich w ykonaniu za p ro p o n o w a­ no pozostaw ienie „św iadkó w ” ich istnienia. Z a s u g e ro ­ w ano w prow adzenie zró żn ico w an ia w poziom ie placu fakturą m ateriału, którego ch arakter powinny o kreślić

b a d a n ia arch e o lo giczn e .

23 Używanie murów ceglanych jako łącznika nie jest obce w tym mieście, gdzie wiele linii granicznych parcel stanowią dawne, historyczne mury z cegły. Często występują one rów­ nież na obrzeżach bloków urbanistycznych, wzdłuż ulic bo­ cznych itd.

Alte Schule

9. Wismar, Alte Schule 9. W ismar, Alte Schule

11. W ismar, Stare Miasto. Przekrój A - A . A — ulica G rosse H ohe, В — ulica Vor dem Amtsgericht, С — ulica N egenchoren, D — plac przy kościele NMP, E - ulica Johannis, F — ulica Sargm acher

11. Wismar, the O ld Town. Cross-section A - A . A - G rosse H ohe Strasse, В — Vor dem Amtsgericht, С — N egenchoren Strasse, D - Square at St Mary's Church, E — Johannisstrasse, D — Sq uare at Sf Mary's Church, E — Johannisstrasse, F — Sargm acher­ strasse

10. Wismar, koncepcja urbanistyczna zagospodarow ania Starego Miasta w W ism arze, oryg. w skali 1:500: 1 — historyczna zabudowa z pierwszeństwem przeprow adzenia badań, 2 — budynki przeznaczone do rekonstrukcji, w ich historycznej formie, 3 - historyczna zabudowa do zachow ania bez zmian, 4 — budynki, których wysokość i forma dachu zostanie określona na podstawie badań, 5 - uzupełnienie naw iqzujqce do historycznych rozwiqzań, 6 — uzupełnienie wspôlczesnq zabudow q, nawiq- zujqca do gabarytów według historycznych przekazów, 7 - obiekty przeznaczone do wyburzenia, 8 - obszar o półotwartym charakterze, 9 — teren otwarty, 10 — strefy kom unikacji pieszej, 11 — istniejqca zieleń wysoka, 12 — zieleń wysoka do uzupeł­ nień, 13 — istniejqca zieleń niska, 14 - zieleń niska do uzupełnień, 15 - zam knięcie historycznych lin ii granicznych murami, 16 — ciq g i pierzei ulicznych przeznaczone do m odernizacji, 17 - przejścia istniejqce, 18 - przejścia projektowane, 19 — teren lapidarium o charakterze archeologiczno-architektonicznym , 20 - obszar w ielofunkcyjnego centrum kulturalnego, 21 — nie istnie­

jq ce obiekty historyczne

10. Wismar, a town-planning concept of developing the O ld Town in W ism ar (original in the scale of 1:500): 1 - historic buildings to be first subjected to research work, 2 — buildings to be reconstructed in their historic form, 3 - historic buildings to be preserved unchanged, 4 — buildings in which the research team is to determine the height and form of the roof, 5 — additions pertaining to historic solutions, 6 — additions of modern buildings with dim ensions according to historic records, 7 - buildings to be pu lled down, 8 — the area with a sem i-open character, 9 — an open area, 10 — zone for pedestrians, 11 — existing high verdure, 12 — verdure high up to additions, 13 — existing low verdure, 14 — low verdure up to additions, 15 — d o ssing of historic border lines with walls, 16 — runs of street frontages earm arked for m odernization, 17 — existing pathways, 18 — plan ned pathways, 19 — site of „lapidarium ” of an archaeological and architectonic nature, 20 — site of a m ulti-functional cultural centre, 21 - non-existing historic structures u

-—

t-12. Wismar, Stare Miasto. Przekrój В—В. А — ogród przy pałacu książęcym, В — ulica Vor dem Amtsgericht, С — ulica N e g e n ­ choren

12. Wismar, the O ld Town. Cross-section B -B . A - garden at a prince's palace, В - Vor dem Amtsdericht, С — N egenchoren- strasse

13. W ismar, Stare Miasto. Przekrój С—C. А — ulica Schüttings, В — ulica Sargm acher, С — ulica Grune, D - plac przy kościele NM P

13. Wismar, the O ld Town. Cross-section С —С. A — Schuttingstrasse, В — Sargm acherstrasse, С - GruneStrasse, D — Square at St Mary's Church

14. Wismar, Stare Miasto. Przekrój D - D . A — ulica G rosse Hohe, В - ulica Vor dem Amtsgericht, С - ulica Negenchoren, D — plac przy kościele NM P, E — ulica Johannis, G г- ulica Sargm acher, H - ulica H egede

14. Wismar, the O ld Town. Cross-section D —D. A — Grosse Hohe Strasse, В — Vor dem Amtsgericht, С — Negenchorenstrasse, D - Square at St Mary's Church, E — Johannistrasse, G - Sargm acherstrasse, H - H egedestrasse.

(fot. 1-4, 6, 7, 9 - Karl Fr. Rode, 8 — Bernd Blume, rys. 10-14 - Beata Makowska)

F. Kościół

Z n iszcze n ie bryły M arienkirch e jest za u w a żaln e w p a ­ noram ie m iasta. H istorycznie korespondow ała ona z m asyw ną bryłą kościoła St. N ic o la s oraz z innymi o ­ biektam i architektury m onum entalnej. U za sa d n io n e wy­ d a ło się w ięc odtw orzenie gab arytó w kościoła, który poza m ożliw ościam i kubaturowym i, uzupełni w yraźną lukę w panoram ie m iasta, szcze g ó ln ie eksp on ow an ej od strony zalew u.

Z e w zględu na zło żo no ść d zia ła ń zw iązanych z o d ­ tworzeniem bryły oraz na niebezpieczeństw o zn iszcze ­ nia istniejących, o ryginalnych reliktów, nie za p ro p o ­ now ano odbudow y kościoła w historycznej . form ie. Przyjęto je d n o cze śn ie założenie, aby praw ie w szystkie nowe budowle m iały ch a rakte r architektury w sp ó łcze ­ sn ej. Jedynie w nielicznych w yp ad kach przyjęto za sa d ę ich historycznych rekonstrukcji. Zap ro p o n o w an o w ięc ro zw iązanie nadw ieszonej, w spó łczesnej bryły arch ite k­ to nicznej, której ga b a ry t naw iązyw ałby do historycz­ nych przekazów. W e wnętrzu nowej bryły um ieszczono w ielo funkcyjny zespół kulturalny — z d u żą s a lą w ido­ w iskow ą i je j zapleczem . Z a c h o w a n ą w ieżę ko ście ln ą fu n kcjo n a ln ie i przestrzennie zw iąza n o z centrum ku l­ turalnym . Je d n o cze śn ie zapro po no w ano , aby ona sta ­ now iła głów ne, reprezentacyjne w ejście do projekto­ w a n e go centrum . Z a ch o w a n e do czasów w spó łcze s­ nych relikty i resztki św iątyni postanow iono w ca ło ści p o d d a ć badaniom a rch e o lo giczn o -arch ite k to n iczn o -ko n - serw atorskim . Po ich w ykonaniu zapro po no w ano uczy­ te ln ie n ie narysu daw nej św iątyni i p rzezn acze n ie je j pierw otnego przyziem ia na cele stałej eksp ozycji, sk ła ­ d a ją c e j się z za ch o w an ych resztek murów o raz la p i­

darium . W ysokość poziom u po sadzki wnętrza pow inny o kre ślić b a d a n ia arch eo lo giczn e . O n e też powinny w sk a za ć m iejsca, w których możliwe byłoby w ykonanie słupó w -p od pó r niezbędn ych do przen iesien ia konstru­ kcji nadw ieszon ej w spó łcze śnie ro zw iązanej kubatury św iątyni.

* _* *

Przedstaw iony projekt koncepcyjny ma charakter teore­ tyczny. U w zględ n ia za ło że n ia organizatorów i jest wy­ padkow ą p o gląd ów czterech, w różny sposób p racu ­ ją cych osób. D użą tru d n o ścią był bardzo o g ran iczo n y czas na je g o o p ra c o w a n ie 24. D late go też za p ro gra m o ­ w ane i za p ro p o n o w a n e przez nas d zia ła n ia nie m ogły być do końca przem yślane. Pracę na szą n a leża ło po­ traktow ać w ięc ja k o propozycję kierunku m yślenia i d zia ła ń 25, niezbędnych do rozpatrzenia w zw iązku z te­ matem K o n c e p c ja u rb a n isty c zn a z a g o s p o d a ro w a n ia p r z e s trz e n n e g o fra g m e n tu S ta re g o M ia sta w W ism a - rze, a pozostaw iony gospodarzom tekst ja k o notatkę w y ja śn ia ją c ą część z nich.

dr A licja Biranowska-Kurtz PKZ - O d d zia ł w Szczecinie 24 Na pracę przeznaczono 4 dni, z których jedno popołudnie zarezerwowano na prezentację i jedno przedpołudnie na omówienie i wprowadzenie do tematu. W rezultacie dyspo­ nowaliśmy tylko 3 dniami roboczymi.

25 Wyniki wszystkich prac zaprezentowano na spotkaniu, w którym udział wzięli: burmistrz miasta Wismar, sekretarz ICOM OS-u, Generalny Konserwator NRD wraz z przedstawi­ cielami biura w Schwerinie, Wismarze i Rostocku, Architekt Miasta oraz radni. Wszystkie prace przyjęto pozytywnie, a członkowie seminarium otrzymali specjalne dyplomy, stwier­ dzające uczestnictwo w tym roboczym spotkaniu.

WISMAR’86

On June 15—24, 1986 Wismar played the host to an interna­ tional town-planning seminar organized under the auspices of the national committee of ICO M O S in GDR. The main object of the seminar was to work out a concept of spatial development of part of the Old Town within Marienkirche­ platz in Wismar. The Polish delegation to the seminar inclu­ ded dr Alicja Miramowska-Kurtz and two architects from Warsaw branch office of the Ateliers of Monuments Pro­ tection, namely Ewa Kinacka and Ryszard Szczęsny.

The- concept presented by the Polish group takes into a c­ count both historic and spatial conditions of the town as well as assumptions of the organizers. It also attempts to answer the questions set by the organizers.

Throughout its centuries-long history (the town was known already in the 12th century) Wismar underwent numerous expansions and rebuildings. The way and direction of those actions depended on the location of the town. Wismar, si­ tuated on an elevation, is surrounded by lakes, canals and bogs.

Part of old structures has been totally or partially ruined. Still, a number of monuments have survived until today, amongst them historic monuments found within the Old Town. The entire old-town complex belongs to "A ” zone of con­ servationist protection. In accordance with the assumptions of the organizers the main point of interest to the authors of the concept was part of the Old Town in Marienkirche­ platz as well as a palace and garden complex adjoining it from the south-east. Still, the authors have expanded a de­ limited site with St George’s Sq. and adjoining streets (Grosse Hohe Strasse, Neustadt Strasse); they have also in­ cluded into their concept historic monuments that were on that site.

The proposed town-planning concept of developing par'c of the Old Town in Wismar is of a theoretical nature. Too short time set by the organizers did not make it possible for the authors to specify details. Therefore, the concept should be considered as a proposed line of thinking and acting.

HANNA G Ó RSKA

WIEŻA ZYGMUNTOWSKA KATEDRY WAWELSKIEJ I JEJ RESTAURACJA POD KONIEC XIX W.

W roku 1986 m inęło 100 lat od ro zpo częcia przygoto­ w ań do pierw szej gruntow nej restauracji katedry na W aw elu. R e sta u ra cja ta — po przedzona szczegó ło w ą in w en taryzacją (1886-1888), przeprow adzona w latach 1895-1904 przez architekta Sław om ira O drzyw olskie- go — stanow i w ażną kartę w historii po lskiego konser­ watorstw a 1.

Jednym z pierw szych etapów owej żm udnej, w iele lat trw ającej pracy, była re sta u ra cja dzw onnicy ka te d ral­ nej, zw anej w ieżą Zygm untow ską. W zn iesio n a w dru ­ g ie j połow ie X IV w. kw adratow a baszta o bronna n a ­ le żała n ie gd yś do systemu obw arow ań zam ku. U sy­ tuow ana na północnej kraw ędzi w zgórza, przy kate­ drze, była w ów czas budow lą piętrową, m urow aną z kam ienia ła m a n e g o i cegły. Mury wieży, 2,5-metrowej gru bo ści, stały na słabych i nietrw ałych fu n d am e n ­ tach 2. Było to częstą przyczyną uszkodzeń budow li w późniejszych w iekach.

W 1412 r. baszta p rzekaza n a zo stała K a p itu le K ra ko ­ w skiej i p rze zn acza na dzw onnicę. W X V w. um ie­ szczono w niej m.in. dzw ony: „ K a rd y n a ł" (1455), „ U r­ b a n ” (1460) i „G o w o re k” (1 4 9 6 )3. Ta nowa fu n kcja nie o d p o w ia d a ła sła b e j konstrukcji d aw n ej baszty, nie dostosow anej do silnych d rga ń pow stających przez w praw iane w ruch dzwony. Po częściow ym zniszczeniu, w latach 1514—1521 w ieża zo stała odnow iona przez m uratorów Łu k a sza i S ta n isła w a i podw yższona o je d ­ ną ko n d ygn ację . Pom ieściła ona n a jo ka zalszy dzwon w aw elski, słynnego „Z yg m u n ta ” (1520), który ufu ndo ­ w ał król Z ygm u n t I Stary. G ło s tego dzw onu, o d o n o ­ śnym, głę b o kim brzm ieniu, zw iastow ał szc ze g ó ln ie w a ż ­ ne d la m iasta i kraju w yd arzen ia. D zw o n n ica otrzy­ m ała w ów czas bogaty hełm kopułowy, flan ko w an y u podstaw y czterem a m niejszym i kopułkam i, zw ień czo ­ ny zło co n ą k o ro n ą 4. W id ok w ieży Zygm untow skiej z hełmem renesansow ym przed staw iają, aczkolw iek dość schem atycznie, ów czesne ryciny, m.in. m iedzioryt Me- ria n a -V isc h e ra z ok. 1620 r. (fot. 1 ) 5.

Ponow ne uszkodzenie murów zanotow ano w księ ga ch katedralnych w 1554 r., a cztery lata później groził zaw aleniem hełm wieży. Budow la zo sta ła spięta an kra

-mi i odnow iona przez m uratora G a le a c ju sz a . W tym stanie przetrw ała w iek X V II, kiedy to przeprow adzono doraźne za b ie g i ko n se rw a to rskie 6.

Istotna zm ian a n a stą p iła dopiero w połowie X V III w. U sunięto w ów czas narożne kopułki zw ień czen ia w ie­ ż y 7. P raw do po do bn ie było to spow odow ane w z g lę d a ­ 1 Restauracja Katedry Wawelskiej, prowadzona pod kierun­ kiem S. Odrzywolskiego w kilku etapach (1886—1888 — in­ wentaryzacja obiektu, 1891—1894 — restauracja Kaplicy Zyg­ muntowskiej, 1895-1904 - gruntowna restauracja katedry, 1904—1910 — prace wykończeniowe pod kierunkiem Z. Hen- dla), do dziś nie doczekała się szczegółowego opracowania. Najobszerniej pisał o niej J. Frycz — zob. J. F r y c z , Restau­ racja i konserwacja zabytków architektury w Polsce w latach 1795—1918. Warszawa 1975. Restauracja katedry wawelskiej została opisana również w pracy doktorskiej pt. Naukowe metody restauracji i konserwacji zabytków architektury w d zia ­ łalności Sławomira Odrzywolskiego (1846—1933), napisanej przez autorkę tego artykułu w Instytucie Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej w 1983 r. 2 Ich ślady odkryto w czasie restauracji, o czym piszę dalej. 3 Dane źródłowe o historii wieży Zygmuntowskiej do końca XVIII w. zawierają księgi Archiwum Kapituły Metropolitalnej Krakowskiej — Libri łabricae ecclesiae cathedralis Cracovien-

sis, t. 1—3. >

4 T. W o j c i e c h o w s k i , Kościół katedralny w Krakowie, Kraków 1900, s. 80.

5 J. F r y c z , Restauracja i konserwacja..., op. cit., s. 201. Miedzioryt Meriana-Vischera był repliką wcześniejszej ryciny J. Brauna i A. Hoghenberga z ok. 1603 r. — por. J. B a ­ n a c h , Ikonografia Wawelu. Kraków 1977, t. 1. Renesanso­ we zwieńczenie wieży Zygmuntowskiej przedstawia też, acz­ kolwiek znacznie bardziej schematycznie, drzeworyt z 1581 r., ilustrujący Konstytucje i Przywileje Walnych Sejmów Koron­ nych — zob. J. B a n a c h , ibidem .

6 W XVII w. przeprowadzono konserwację hełmu, a mur wzmocniono spinając go ankrami — zob. M. R o ż e k , K a ­ tedra wawelska w XV II w. Kraków 1980, s. 43—44.

7 Najwcześniejszym przedstawieniem hełmu wieży Zygmuntow­ skiej bez narożnych kopułek jest rysunek F. B. Wernera przedstawiający panoramę Krakowa (2 ćw. XVIII w.) — por. J. B a n a c h , ibidem , s. 86. W latach 1731—1760 inicjatorem wielu poczynań artystycznych w Katedrze Wawelskiej był ka­ nonik Jacek Łopacki, który prawdopodobnie zajmował się również ówczesną naprawą wieży Zygmuntowskiej — por. J. K u ś , D ziałalność kulturalno-artystyczna ks. Jacka Augustyna Łopackiego (1690-1761). „Nasza Przeszłość", Kraków 1973, t. XL, s. 222.