"Woprosy restawracij i konserwacij proizwiedenij izobrazitielnogo iskustwa", Moskwa 1960 : [recenzja]

Janusz Lehmann

"Woprosy restawracij i konserwacij

proizwiedenij izobrazitielnogo

iskustwa", Moskwa 1960 : [recenzja]

Ochrona Zabytków 17/1 (64), 73-75

KI wieku w ydaje się cennym pom- lik iem średniowiecza, w w ielu w y ­ padkach uzupełniającym traktat He- rakliusza. Traktat Teofila zawiera również trzy księgi, składające się z bardzo krótkich rjozdziałów. W pierwszej księdze opisane są różne materiały zastosow ane w e freskach, m alarstwie sztalugow ym i m iniatu­ rze. Druga i trzecia księga obejm u­ je szereg zagadnień związanych z w ykonywaniem obiektów ze szkła, wyrobów z kam ienia, ceramiki, m e- :ali, kości itd. W iele rozdziałów w oibu traktatach jest napisanych w iuchu alchem icznych rozpraw, za­ ciem niających istotny sens alego­ ryczną formą w ypow iadania się; od­ zwierciedlając poziom nauki ów ­ czesnej w iele przepisów m oże oka­ zać się n aiw nym i dla w spółczesnego czytelnika. Jednak publikacja trak­ tatów H erakliusza i Teofila, jako ważnych pierw oźródeł dla techniki rzemiosł artystycznych i m alarstw a wczesnego średniowiecza, ma dla nas duże znaczenie. Traktaty pomo­ gą zrozumieć i w yjaśnić w iele, do dziś niew yjaśnionych, procesów rze­ m iosła artystycznego, szeroko roz­ przestrzenionego w tam tej epoce i później zapom nianego. W ykrycie w ielu „sekretów ”, mimo ich raczej historycznego znaczenia, m a wartość praktyczną i dla naszych czasów.

WOPROSY RESTAWRACIJ I KONSERWACIJ PROIZWIEDIENIJ IZOBRAZITIELNOGO ISKUSTW A — Moskwa 1960 — Izdatielstw o Chu- dożestw. SSSR — 194 s. 73 il.

Tom opracow any przez Pań­ stw ow ą Centralną Pracow nię Arty- styczno-Restauratorską M inisterstwa K ultury ZSRR /pod redakcją: S. P. S i d o r o w , A. B. Ż e r n o w a , Ju. E. O s t o ł o w s k i , N. N. P o m e r a n ­ c e w i E. B. T r o s t , j a n s k a j a. Wstęp od redakcji podkreśla do­ niosłość w spółpracy w dziedzinie konserw acji zabytków , konserw ato­ rów z historykam i sztuki, chem ika­ mi, fizykam i i biologam i. Stwierdza, że z pól chałupniczych pracowni w przeszłości w yrosły znaczne zakła­ dy naukowe, posiadające oddziały naukowo-badaw cze i specjalistycz­ ne laboratoria. Przedstawione opra­ cow ania są plonem współpracy przodujących konserw atorów z nau­ kow cam i nad licznym i problem ami konserw acji dzieł sztuki.

Dwa zeszyty Soobszczenij (piąty i szósty) zaw ierają informator b i­ bliograficzny z zakresu konserw a­ cji i restauracji dzieł sztuki i pom­ ników kultury (zestaw ili Ju. I.

G r e n b e r g i T. B. U c h o w a ) . Przed bibliografam i przygotowują­ cym i inform ator stało trudne zada­ nie zebrania w m ożliw ie pełnym zakresie szczegółow ej, nigdzie w cześ­ niej nie usystem atyzowanej, litera­ tury rosyjskiej dotyczącej tego te­ matu. W czasie przygotow yw ania informatora przejrzano ponad 160 tytu łów czasopism artystycznych, historycznych, krajoznawczych, ar­ cheologicznych, etnograficznych i innych oraz kontynuow anych nadal w ydaw n ictw przedrew olucyjnych i w ydaw n ictw radzieckich. Oprócz te­ go przejrzano ponad 3000 książek, artykułów w czasopism ach 1 dzien­ nikach, różnego rodzaju podręczni­ ków oraz inform atorów bibliogra­ ficznych. Przejrzano katalogi w ie l­ kich bibliotek Moskwy i Leningra­ du. Szeroki zakres literatury przed­ staw ionej w informatorze (zawiera on około 1,5 tysiąca pozycji, opatrzo­ nych krótkim i notatkam i) pozwala traktować go n ie tylko jako infor.T mator bibliograficzny, ale i jako m ateriał do historii konserw acji w naszym kraju. Inform ator składa się z sześciu części: Ochrona m uzealna

i ogólne zagadnienia konserw acji;

RECENZJE

Artykuły:

1. N. N. P o m e r a n c e w. O m etodyce odsłaniania rzeźbiarskich dzieł sztuki staroruskiej, s. 7— 17, 3 il. Cytuje publikowane prace J. W. K restow skiego o konserw acji większej ilości kam iennych rzeźb parkowych w Leningradzie i ok oli­ cy. W trakcie konserw acji usunięto zniekształcające, dokonane w prze­ szłości, naprawy i uzupełnienia oraz 8— 12 w arstw zam alowań olejnych. Na różnych przykładach konserw a­ cji rzeźby staroruskiej, z których najw ym ow niejsza jest restauracja drew nianego krzyża z XV w. (rozm. 334 X 192 X 15 cm). Saw w y Wis zer- skogo, przem alow anego w XVIII w., om awia zasady odsłaniania pierw ot­ nych polichrom ii dzieł staroruskiej rzeźby.

2. E. B. T r o s t j a n s k a j a , G. N. T o m a s z e w i c z i E. W. S o ­ r o k i n a — Konsolidacja i restau­ racja zabytków z drewna, s. 18—26. Metodyka konsolidacji drew na o

M al ars two ; Gr af ik a ar tysty czn a ; Druki i rękopisy, m ateriały archi­ w alne; Rzeźba; Zdobnictwo. W każ­ dej części literatura dzieli się na trzy zasadnicze rozdziały: technika i m ateriały, badanie, restauracja i konserw acja. Czyni to inform ator interesującym nie tylk o dla specja­ listów konserwatorów, ale też dla artystów i m istrzów pracujących w dziedzinie zdobnictwa. W łączona do inform atora literatura dzieli się w ew n ątrz każdego rozdziału na sze­ reg podrozdziałów, a w ew nątrz pod­ rozdziałów jest usystem atyzow ana w

porządku chronologicznym ; im ien ­ ny indeks autorów pom aga szybko odszukać w ybranego autora wśród w ielkiej liczby źródeł, w chodzących w skład informatora.

N ie ulega w ątpliw ości, że w iel­ ka i potrzebna praca, jaką prow adzi W siesojuznaja Centralnaja N auczno- IssledowątieTskaja Labor atori ja po K onserw acji i R estaw racji M uzej- nych Chudożestwiennych Cenno- stiej, publikując rezutlaty sw ojej działalności, będzie z w ielk im zado­ w olen iem przyjęta przez specjali­ stów , zajm ujących s ię problem am i badania i ochrony pom ników sztuki i kultury m aterialnej.

Ju. I. G renberg

przełożyła E w a Szym ańska

różnym stopniu zniszczenia drogą im pregnacji wodnym, alkoholowym (etanol) lub acetonowym roztworem żyw ic: m ocznikow o-form aldehydo-w ej lub m elam ino-form aldehydoaldehydo-w ej. Pod ano w trzech tabelach w yn ik i uzyskane w badaniach stopnia im ­ pregnacji i w ytrzym ałości prób drew na o różnym stopniu zniszcze­ nia. (Jako próbek użyto klock ów standardow ych wym. 20 X 20 X 20 mm). Sposoby laboratoryjnego spo­ rządzania roztworów żyw ic w raz z doborem katalizatora (utwardzacza). Do sk lejan ia, sporządzania kitu do w ypełniania szpar poleca się żyw icę epoksydow ą (radzieckie oznaczenie ED6 lu b ED40).

3. W. N. К a r a s e w a. U trw a­ len ie w arstw y m alarskiej i gruntu m astyk sam i woskowo-żyrwicznymi, s. 27—38, 7 ił.

Przeprowadzono k onserw ację obrazów Repina, N estorow a, D u - bow skiego i innych, w ykonanych na gładkich fabrycznych gruntach.

siw a m alarska, jak przypuszcza au­ tor, położona na powierzchnię grun­ tu nie oczyszczoną z talku, nie zw ią­ zała się -z gruntem, w skutek czego odstaw ała, pękała i rozsypywała się. Stosow ana pow szechnie w radziec­ kich pracow niach m etoda k lejen ia nie m ogła znaleźć zastosowania w tym wypadku. Zastosowano m etodę um ocnienia w arstw m alarskich i gruntu drogą naniesienia m ieszani­ ny w oskow o-żyw icznej na gorąco. W artykule podane są 2 rodzaje m ie­ szanin: w osk-dam ara i w osk-kalafo- nia. Omówiono sposoby przyrządza­

nia m ieszanin, ich nanoszenia oraz zilustrowano je fotografiam i.

4. W. W. F i ł a t o w . U trw ale­ nie dzieł w spółczesnego m alarstw a tem perowego, s. 39—48, 5 il.

W latach 1956—58 przeprow a­ dzono konserw ację szeregu obrazów tem perow ych. U trw alenie osypują­ cych się partii w arstw m alarskich

i gruntu wykonano 2 sposobami: 1) Przez nanoszenie rozpylaczem l°/o wodnego roztworu kleju jesio­ trow ego z dodatkiem 1% (w s ^°" sunku do suchej m asy kleju) pięciochlorofenolanu sodu, celem za­ bezpieczenia przed rozwojem grzy­ bów i bakterii. 2) Przez naniesienie m ieszaniny w oskow o-dam arow ej na zimno (rozpuszczonej w benzynie) lub na gorąco. W artykule podano przykłady rosyjskiego' m alarstw a tem perowego, sposoby jego w yko­ nyw ania oraz przykłady konserw a­ cji ilustrow ane fotografiami.

5. G, N. T o m a s z e w i c z . No­ w e w restauracji m alarstw a tem pe­ rowego, s. 49—64, 7 il.

Prace nad konserw acją staroru- skiego m alarstw a tem perowego w y ­ konane po W ielkiej Rewolucji Paź­ dziernikow ej odsłoniły i uw olniły od późniejszych przem alowań w iele unikalnych dzieł sięgających X I w., 0 n iezw ykłej w artości artystycznej 1 historycznej. U suw anie zabrudzeń, w ernik sów i przem alowań odbywało się do nied aw na przy użyciu kwasu octow ego i am oniaku. Pozostałości żrących cieczy neutralizow ano ole­ jem lnianym lub słonecznikowym . Centralna Pracownia Artystyczno- Restauratorska opracowała m etodę zdejm ow ania z m alarstw a tem pero­ wego osadów kopcia, pociem niałych w ernik sów i późniejszych przem a­ lowań rozpuszczalnikam i organicz­ nym i, nakładanym i kompresami. A rtykuł podaje szczegółow e recep­

ty, sposoby nakładania, przykłady w ykonanych prac ilustrow ane foto­ grafiami.

6. E. A. K o s t i k O ' W a , Ł. E. C z e r n y s z e w a . Metodyka re­ stauracji dzieł graficznych, s. 65—

122, 32 il.

Praca K ostikowej i Czernysze- w ej jest obszernym i szczegółowym przeglądem m etod stosow anych w konserw acji grafiki, ułożonym w /g kolejności stosow anych zabiegów. W osobnych rozdziałach om ówiono konserw ację obrazków chińskich, przywracanie koloru pociem niałym farbom opartym na b ieli ołow ianej, oraz transport i opakow anie. Bada­ nie dzieł oddanych do konserw acji przeprowadza się przy pow iększe­ niu pod lupą i m ikroskopem , bada się lum iniscencję, opisuje zniszcze­ nia i uszkodzenia, określa odporność farb, papieru, pergam inu i zamszu na działanie wody d chem ikaliów , określa rodzaj papieru w /g rodzaju w łókna i stopnia jego rozdrobnienia, stw ierdza obecność ligniny. Egzem ­ plarze zarażone szkodnikam i biolo­ gicznym i izoluje się. D ezynfekcję przeprowadza się przy użyciu wody Javel’a (roztwór podchlorynu sodu), 2% roztworem form aldehydu w alkoholu etylowym , lub roztworze chloram iny T lub B. Obróbka w stęp ­ na polega na m echanicznym usunię­ ciu znaków ołow kowych, kopciu, sadzy, błota itp. Przed traktow aniem na mokro, zabezpiecza się farby 0,5% roztworem żelatyny w wodzie, 3% roztworem damary w alkoholu, 6% klejem pszennym, a pieczęcie i atra­ m ent, przez n aniesienie pędzelkiem na powierzchnię farby acetonowego roztworu nitrolaku. Rozdublowanie przeprowadza się przez naw ilżanie odwrocia i usuw anie kleju. Resztki kleju i niektóre zabrudzenia usuw a się przy użyciu w odnego ciepłego roztworu neutralnego mydła. Po w stępnym oczyszczeniu m ydłem, niektóre egzemplarze grafiki zanu­ rza się w roztworze gliceryny. Pla­ m y tłuste usuw a się za pomocą ługu potasowego, a plam y rdzawe roztworem kw asu szczawiowego. Podano sposoby przyrządzania roz­ tw orów do bielenia papieru, oraz reżim płukania po bieleniu. W k o­ lejności om ówiono sposoby spajania rozerwań, łatania dziur i uzupełnia­ nia ubytków. Osobno opisano k on ­ serw ację p asteli na płótnie, podano sposoby suchego montażu, opakow a­ nia i transportu.

7. E. B. T r o s t j a n s к a j a, G. N. T o m a s z e w i c z , E. W. S o r o ­ k i n a i M. A. A l e k s a n d r o w ­ s к i j. U trw alenie i konserw acja za­ bytków z w apienia, s. 123— 140.

Im pregnację w apieni przepro­ wadzono w Muzeum Puszkina w M oskwie i w Ermitażu w L enin­ gradzie w latach 1948—49. B yły to obiekty starożytnego Egiptu. W Muzeum Puszkina w M oskwie uży­ to roztworu kazeiny, w Ermitażu roztworu żyw icy „poliw inylbu tyrał” w benzenie. Na podstaw ie n egatyw ­ nych w yn ik ów w /w im pregnacji opracowano d w ie now e m etody m ie ­ szaninam i nieutw ardzonych żyw ic bez rozpuszczalników, z utwardza­ czami, utw ardzenie których nastę­ puje w przepojonych obiektach. Wy­ niki przeprowadzonych badań ze­ staw iono w tabeli obrazującej w łas­ ności obiektu przed i po zabiegu, ta­ kie jak kolor kam ienia, ilość wpro­ w adzonej żywicy, w ilgotność, tw ar­ dość, jakość powierzchni, w ytrzy­ m ałość na ściskanie. Celem sp raw ­ dzenia trw ałości obiekt poddano próbie 10-krotnego przem iennego działania niskiej i w ysokiej tem pe­ ratury (—15° С — + 6 0 ° С).

Impregnację przeprowadzano nast. kom pozycjam i żywic:

1. Met akrylan m etylu 70 cz., czteroetylosilan 30 cz. i nadtlenek benzoilu 1 cz.

2. P olim aleinian etylenow y 100 cz., m etakrylan m etylu 60 cz., nad­ tlen ek benzoilu 1 cz. i naftenian ko­ baltu .1 cz.

8. N. Т. К 1 i m o w ą. Metodyka konserw acji brązów archeologicz­ nych — s. 141— 148.

O m ówione zostały następujące problem y z dziedziny konserw acji brązów archeologicznych: „dzika” i „szlachetna” patyna, odchlorowanie dzikiej patyny, usuw anie osadów tlenku m iedziawego, redukcja gra­ nulkam i cynku w roztw orze ługu, odnajdyw anie form y ob iek tów cał­ kow icie przekorodowanych, zabez­ pieczanie przed dalszą korozją. A rtykuł podaje szereg ciekawych sposobów konserw acji, jak np. od­ chlorowanie w roztworze węglanu amonu, rozm iękczanie osadów k w a­ sem chlebow ym , klejenie i uzupeł­ nianie kitem sporządzonym z kleju BF i sproszkowanych osadów koro­ zyjnych.

9. M. P. R j a b o w a. Główne zasady konserw acji tkanin i haf­ tu — s. 149— 167, 10 II.

Celem konserw acji jest wzm oc­ nienie i zabezpieczenie tkaniny. Re­ konstrukcje dopuszcza się jedynie V w ypadku istnienia „śladów” pier- votnego rysunku, tylko w w yjątk o­ wych przypadkah. Badanie tkaniny, bałtu przed konserw acją oraz doku­ mentację ujęto w 16 punktach pro­ gramu. Om awia się sposoby czysz­ czenia tkanin i usuw ania klajstru. Prace w stęp n e ujęto w 7 punk- 1ach programu. Technika konserw a­ cji obejm uje: uw olnienie obiektu z późniejszych dodatków, dublowanie, utrwalenie zdobienia tkaniny, kon ­ serwację tkanin archeologicznych,

osunięcie deform acji tkaniny, utrwalenie osłabionej m alatury, konserwację pereł oraz haftu złote­ go i srebrnego.

10. L I. W o r o n i n a . Zastoso­ wanie antyseptyków dla ochrony

niektórych m ateriałów używanych w konserw acji przed mikroorga­ nizmami — s. 168—172.

Zabezpieczanie przed m ikroor­ ganizmami obejm u je m ateriały or­ ganiczne tak ie jak klej, płótno, dre­ wno, skóra, papier itp. Poleca się

0 A. FRANCE-LANORD, La conservation des antiquités m é ta lli­ ques, Nancy 1962 (wyd. Centre de

Recherches de l’Histoire de la Sidé­ rurgie, Laboratoire Archéologique Musée Lorrain), s. 89.

Praca A. France-Lanord, dyrek­ tora laboratorium naukowego Mu­ zeum Lotąryńskiego w Nancy, na temat konserw acji zabytków m eta­ lowych składa się z 2 części i w nio­ sków. Część I obejm uje 6 rozdzia­ łów, a m ianow icie:

Rozdział 1 om aw ia rolę pracow­ ni konserw atorskiej. W pierwszej części rozpatruje jej funkcje jako komórki m uzealnej, powołanej do ochrony zabytków dla przyszłych pokoleń, jej prace intelektualne i m anualne. W drugiej części om awia tryb konserw acji obiektów i zabiegi dodatkowe, oraz w yciąga wnioski. Stw ierdza że zabezpieczenie przed wtórnym niszczeniem obiektu jest co najm niej tak sam o w ażne jak konserw acja. We wnioskach w yra­

ża opinię, że generalnie w konser­ w acji istn ieje tendencja do w yko­ nyw ania prac czysto naukowych. U w aża że należy zachow yw ać umiar 1 rów now agę m iędzy stroną teore­ tyczną, a zadaniam i praktycznymi.

antyseptyki: k w as salicylow y, kwas benzoesowy, tymol, steptocyd, B-naf- tol, form alina. Szczególne znaczenie wg autorki, zwłaszcza przeciw grzybom i pleśniom zyskują trój i pięciochlorofenolany. Poleca się je do zabezpieczania kleju, płótna, drewna, rzeźby drewnianej i odwro- cia ikon. Podaje się rów nież prze­ pisy BH P przy stosowaniu trój i pięciochlorofenolanu.

11. E. B. T r o s t j a n s к a j a, G. N. T o m a s z e w i с z i E. W. S o­ r о к i n a. K lejow e zestawy do du­ blowania. (Białkowe k leje do dublo­ wania i m etody ich m odyfikacji) — s. 173— 182, 2 rys. i 5 wykresów.

Klej rybi użyty do dublowania w m iarę starzenia sztyw nieje. Za­ pobiegano tem u dodając do kleju m iodu pszczelego. Jako nowy p la­ styfikator k leju rybiego wypróbo­ wano alkohol poliw inylow y. W labo­ ratorium zbadano użyte do dublo­ w ania następujące kleje: 1) 8% klej rybi + 1% pięciochlorofenolan sodu. 2) 8% k lej rybi, miód i 1% pięcio- chLorofenolan sodu. 3) 8% klej rybi, m iód (2,5 cz. miodu na 1 cz. kleju

*

R ozdział 2 zajm uje się podsta­ w am i teorii korozji i konserw acji m etali. Om awia przem iany obiektu w ziem i oraz kolejne czynności kon­ serw atorskie, m ianow icie czyszcze­ nie, stabilizację i zabezpieczenie.

Rozdział 3 — postępowanie z żelazem , bronią, żelazem archeolo­ gicznym, etc. Rozróżnia 3 rodzaje postępow ania w zależności od stop­ nia zm ineralizow am a m etalu obiek­ tu. Przy m ałym stopniu zm inerali- zowania dopuszcza stosow anie od- rdzew iacza o nazw ie „D eoxydine” oraz zab iegów elektrochem icznych. W w ypadku daleko posuniętego stopnia m ineralizacji wskazuje na trudności w przyw róceniu i oczysz­ czeniu pierwotnej formy obiektu, kon­ solidacji produktów m ineralizacji i uw olnieniu obiektu od chlorków.

Rozdział 4 — brązy. Omawia, przebieg patynow ania i m inerali­ zacji ob iek tów w ziem i, sposoby oczyszczania, odchlorow ania patyny, lutow ania, k lejen ia i zabezpieczania przed w tórną korozją. Podaje in te­ resujące nowe sposoby klejenia ży­ wicam i poliestrow ym i przy użyciu tkaniny z w łókien szklanych, usu­ w anie chlorków za pom ocą pyłu alum iniow ego, zastosow anie dializy,

suchego) i 1% pięciochlorofenolan sodu. 4) 8% klej rybi i alkohol p o li­ w inylow y (2 cz. such, kleju, 1 cz. alkoholu). Przeprowadzone badania w ykazały najlepsze w łasności k leju rybiego m odyfikowanego alkoho­ lem poliw inylow ym .

12. A. B. Ż e r n o w a. O barw ­ nym fotoutrwalaniu lum iniscencji konserw ow anych dzieł i barwnej dokum entacji fotograficznej — s. 183— 185.

Od 1958 r. do dokum entacji prac w ykonyw anych przez Centralną Pracow nię A rtystyczno-Restaurator- ską w ykonuje się barw ne fotografie obiektów i lum iniscencji na przezro­ czach.

13. J u. М. В u t o w. Do zagad­ n ienia klasyfikacji i rejestracji fo ­ tograficznych badań w ykonyw anych przy restauracji — s. 186— 189.

Autor podaje schem at k lasyfi­ kacji badań fotograficznych (m eto­ dyczny) oraz projekt form ularzy re­ jestracyjnych zdjęć fotograficznych, w ykonanych w pracowni restaura- torskiej.

dehydratację ob iek tów i im preg­ nację żywicam i sztucznym i.

Rozdział 5 — konserw acja zło­ ta, srebra, cyny i ołow iu. Odnośnie złota autor om awia tylko sposoby oczyszczania powierzchni z zabru­ dzeń. Dla srebra poleca k ąpiele w roztworze dw uw ęglanu sodowego celem odchlorowania i zabezpiecza­ nie roztworem „Bedacryl’ u ” przed siarczkowym czernieniem . O łów i cynę, niezależnie od stopnia skoro­ dowania, zaleca im pregnow ać na

wsitępie „BedacryTem” lub w oskiem , a dopiero po im pregnacji opraco­ w yw ać m echanicznie pow ierzchnię obiektu.

Rozdział 6 podaje sposoby czy­ szczenia szkła, bursztynu i kości. W spomina również o ceram ice, em aliach, skórze d drewnie, lecz nifc zajm uje się nimi szczegółowo.

Część II om aw ia organizację pracowni i obejmuje 4 rozdziały, a m ianowicie:

Rozdział 1 zajm uje się doku­ m entacją konserw ow anych obiek­ tów. Dokumentacja ob ejm u je foto­ grafie i karty. Karta, opatrzona na­ zwą obiektu i kolejnym num erem pracowni, dzieli się na 3 kolum ny, z których pierwsza z lew ej in for­