Przemysław Maliszewski, Henryk
Andrulewicz,Andrzej Łotysz
Dział Zabytków Architektury i
Urbanistyki ODZ
Ochrona Zabytków 24/4 (95), 234-244
1971
PRZEMYSŁAW MALISZEWSKI HENRYK ANDRULEWICZ ANDRZEJ ŁOTYSZ
DZIAŁ ZABYTKÓW ARCHITEKTURY I URBANISTYKI ODZ
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA DZIAŁU
D ział Z a b y tk ó w A rc h ite k tu r y i U rb a n is ty k i
je s t — b io rą c p o d u w a g ę obsadę p e rs o n a ln ą ,
ilość i ró ż n o ro d n o ść zb io ró w — n a jb a rd z ie j
ro z b u d o w a n y m d ziałe m O śro d k a . J e s t to z ro zum iałe, g d y zw aży się jeg o za d an ia, w y n ik a ją c e z a k tu a ln y c h p o trz e b d o k u m e n ta c ji k o n s e rw a to rs k ie j d la z a b y tk ó w a r c h ite k tu ry , b u d o w n ic tw a i u rb a n is ty k i. T en ro d z a j za b y tk ó w , z w a n y n a jo g ó ln ie j n ie ru c h o m y m i, je s t n a jb a r
dziej ek sp o n o w a n y w odczuciu sp o łecz n y m .
W szelk ie u sz c z u p le n ia jeg o ilości o raz n a r u
sze n ia s ta n u z a c h o w a n ia sp o w o d o w a n e o s ta tn ią w o jn ą, p ó źn iej p rz e m ia n a m i sp o łeczn o -g o sp o d a rc z y m i k ra ju , w re sz c ie o sta tn io n ie s ły c h a n ie e k sp a n sy w n ą , n ie m a ją c ą p re c e d e n su w h isto rii u rb a n iz a c ją i ro z w o je m b u d o w n ic tw a — p o s ta w iły p rz e d słu żb ą k o n s e r w a to rs k ą w sz e ro k im tego sło w a p o ję c iu o g ro m n e zad an ia. O d b u d o w a ze zniszczeń w o je n n y c h i o p iek a n a d ty m , co zo stało zach o w an e, a ta k ż e k o n ieczność
za c h o w a n ia w d o k u m e n ta c ji tego, co gin ie
z ró ż n o ra k ic h p rz y c z y n n a n a sz y c h oczach — s tw o rz y ły ko n ieczn o ść u c h w y c e n ia w szy b k im te m p ie n asz eg o s ta n u p o sia d a n ia z a b y tk ó w a r c h ite k tu ry , b u d o w n ic tw a i u r b a n is ty k i w do
k u m e n ta c ji p o d sta w o w e j, u s y s te m a ty z o w a n ia
je j, se le k c ji i u d o s tę p n ie n ia w p o sta c i p u b lik a cji ty m w sz y stk im , k tó rz y są p o w o łan i do op ie k i n a d z a b y tk a m i, k tó rz y są w ty m z a in te re so w a n i lu b b y ć p o w in n i. Z a d a n iu te m u s ta r a się
sp ro sta ć w w ąsk im , w y z n a c z o n y m s ta tu te m
O śro d k a i a k tu a ln y m i p o trz e b a m i z a k re sie D ział Z a b y tk ó w A rc h ite k tu r y i U rb a n is ty k i ODZ. Do ty c h celó w z o sta ła d o sto so w a n a s tr u k tu r a
i o b sad a p e rs o n a ln a d z ia łu . K ie ro w n ic tw o do
ro k u 1966 sp o cz y w ało w rę k a c h m g r M arii
C h a ry ta ń s k ie j, a od teg o czasu do ch w ili obec n ej fu n k c ję tę p e łn i m g r P rz e m y s ła w M aliszew ski. D ział p o sia d a tr z y p ra c o w n ie : A rc h ite k tu r y (m g r M a ria P ie tr u s iń s k a i m g r M a riu sz W i tu sk i), U rb a n is ty k i (m g r H e n ry k A n d ru le w ic z )
i F o to te k ę (m g r A n d rz e j Ł otysz). J e s t rzeczą
o czy w istą, że p rz y t a k szc zu p łej obsadzie p e r
so n a ln e j d z ia ł n ie m ó g łb y w ła sn y m i siła m i
234
w y k o n y w a ć ty c h w szy stk ich zadań, k tó re w i
n ie n spełn iać. S tą d ko nieczn ość w sp ó łp ra cy
z osob am i lu b in s ty tu c ja m i zw ią zan y m i p rzez
sw e u m ie ję tn o ś c i lu b z a d an ia z k o n s e rw a to r
s tw e m czy — szerzej — z h is to rią a r c h ite k tu ry i u rb a n is ty k i p o lsk iej. W sp ó łp ra co w n ik ó w d zia łu m o żn a p o d zielić n a tr z y g ru p y : p ierw sza, to oso by p o m a g a ją c e s ta ły m p ra c o w n ik o m działu p rz y k o le jn y c h p ra cac h ; d ru g a, to g ru p a osób lu b in s ty tu c ji w y k o n u ją c y c h n a zlecen ie d zia łu p o d s ta w o w e p ra c e e w id e n c y jn e lu b in w e n ta ry z a c y jn e , zazw yczaj w te re n ie ; trz e c ia w re
szcie to osoby, zesp oły osób lu b in s ty tu c je
w s p ó łp ra c u ją c e z d ziałe m w c h a ra k te rz e a u to ró w , rzeczo zn aw có w itp . T en tr y b p ra c y , u m o ż liw ia ją c y w y k o rz y s ta n ie n a jb a rd z ie j w y k w a
lifik o w a n y c h fa ch o w có w z ró ż n y ch dziedzin
do ró ż n y c h celó w — w zależności od a k tu a ln ie w y k o n y w a n y c h zadań, zap ew n ia, ja k się w y d aje, w łaśc iw ą jak o ść w y n ik o m p rac. D la p r z y k ła d u w y s ta rc z y w y m ien ić, że D ział w s p ó łp ra c u je z u rz ę d a m i k o n s e rw a to rs k im i lu b ich b iu ra m i d o k u m e n ta c ji za b y tk ó w , P ra c o w n ia m i D o k u m e n ta c ji H isto ry c z n e j P K Z , w łaśc iw y m i w y d ziała m i p o lite c h n ik , z d ziałem w s p ó łp ra c u ją p ra c o w n ic y i cz ło nk ow ie I n s ty tu tu S z tu k i P A N , u n iw e rs y te c k ic h in s ty tu tó w sztu k i, m uzeów , Z w iąz k u P o ls k ic h A rty s tó w F o to g ra fik ó w itd. B ez p o śre d n ią w ład z ę O D Z — Z a rz ą d M uzeów
i O c h ro n y Z a b y tk ó w — re p re z e n tu je jego
W y d z ia ł A rc h ite k tu r y i U rb a n is ty k i, z k tó ry m
d ział Z a b y tk ó w A rc h ite k tu ry i U rb a n is ty k i
O D Z ściśle w sp ó łp ra c u je , p rz e d e w szy stk im
b io rą c u d z ia ł w p o sied ze n iach K o m isji K o n s e r
w a to rsk ie j i p rz y g o to w u ją c d la n iej żą d an e
m a te ria ły .
J a k w sp o m n ian o , p o d sta w o w y m za d an iem d zia
łu je s t g ro m a d z e n ie w y jścio w y c h m a te ria łó w
d o k u m e n ta c y jn y c h Ł, ta k ic h jak : ew id en cje, in w e n ta ry z a c je p o m iaro w e , d o k u m e n ta c je h is to ry c z n e , d o k u m e n ta c je fo to g ra fic z n e itd ., a n a s tę p n ie ich s y s te m a ty z a c ja i u d o s tę p n ia n ie za in te re s o w a n y m 2. W y b ra n e zesp oły d o k u m e n ta c y jn e są p u b lik o w a n e . K o le jn e te m a ty
ty c h p ra c , p la n o w a n e p rz ew aż n ie n a w iele la t, p o d e jm o w a n e są po u zg o d n ien iu i z a tw ie rd z e n iu p rz e z ZM iOZ, a często n a jego b ezp o śred n ie
polecen ie. W chw ili obecnej grom ad zo n e w
d ziale n ie k tó re p o d staw o w e zespoły d o k u m e n ta c ji e w id e n c y jn e j zo stały ta k sk om pletow ane, że m o żn a m ów ić o o bjęciu p rzez n ie pełnego
sta n u za b y tk ó w a r c h ite k tu ry , b u d o w n ictw a
czy u rb a n is ty k i w k ra ju . O czyw iście n ig d y ża d n a teg o ty p u d o k u m e n ta c ja n ie będ zie w p e ł n i k o m p le tn a i a k tu a ln a . L iczba z a b y tk ó w np. a r c h ite k tu ry i b u d o w n ictw a , oceniona obecnie n a ca 40000 ob iektów , zm ien ia się n ie u sta n n ie . W y b u rz e n ia i k o m p le tn e p rz e b u d o w y w y d a tn ie tę ilość p o m n iejszają, a z d ru g ie j s tro n y o b e j m o w a n ie o pieką k o n se rw a to rs k ą coraz to n o w y c h o b iek tó w a r c h ite k tu ry i b u d o w n ic tw a 3, czy te ż czasem o d k ry c ia obiek tó w jeszcze nie
u ję ty c h w ża d n y ch e w id e n c ja c h 4 ja k gdyby
te u b y tk i u z u p e łn ia ją , p rz y n a jm n ie j p o d w zglę
dem ilościow ym . W y p ły w a s tą d konieczność
n ie u s ta n n y c h p ra c p rz y u z u p e łn ia n iu i u a k tu a ln ia n iu każdej ew idencji. J e s t to je d e n z pod
sta w o w y c h obow iązków d ziału ta k w chw ili
obecnej, ja k i w przyszłości. P o d o b n ie rzecz
się m a ze w szelkiego ro d z a ju zb iorczym i o p ra co w aniam i, k tó r y c h , zad an iem je s t w a rto ścio
-A R C H I T E K T U R -A
EWIDENCJA ZABYTKÓW ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWA (tzw. karty zielone)
K a r ty zielo ne są p o d staw o w ą d o k u m e n ta c ją
e w id e n c y jn ą dla^ za b y tk ó w a r c h ite k tu ry i b u d o w n ictw a . Z o stała ona w y k o n a n a w pierw szej w e rs ji p rz y ko ń cu la t p ięćd ziesiąty ch , po d bez
p o śre d n im n a d z o re m ZM iOZ; a k c ją k iero w ał
inż. F e lik s K a n clerz . T akże w ZM iOZ został
o p ra c o w a n y w z ó r k a r ty . Z a w ie ra ona p o d sta
w ow e d a n e a d m in istra c y jn e , h isto ry c z n e i m a
te ria ło w e d anego o b iek tu , p o n ad to jed n o lu b
w ięcej zdjęć fo to g ra fic z n y c h oraz o d rę c z n y rz u t pozio m y z p o d sta w o w y m i w y m ia ra m i (il. la , b).
A k c ją e w id e n c ji został o b ję ty cały k ra j. P o
n ie w a ż z p e w n y c h w zględów (jed n o razo w a do ta c ja fin an so w a) m u sia ła ona być zrealizo w an a
w b a rd zo k ró tk im czasie, n ie było m ożliw e
u strz e ż e n ie się p rz e d niedociąg n ięciam i, p o le g a ją c y m i n a p o m in ię ciu za b y tk ó w n a n ie k tó ry c h te re n a c h i — w p e w n y c h w y p a d k ach —
n a n iew łaśc iw ej jak o ści u z y sk iw a n y c h m a te
riałó w . J e s t to zrozum iałe, g d y zw aży się liczbę ekip in w e n ta ry z a to rsk ic h , k tó re m u sia ły w y ru
-1 Z reguły w szystkie m ateriały dokumentacyjne w y konywane isą w dwóch egzemplarzach, z których je den przechowywany jest w ODZ drugi przekazywany jest w łaściw em u Urzędowi Konserwatorskiemu. 2 Skom pletowanie niektórych zespołów dokumentacji (ewidencji zabytków architektury i budownictwa, ur banistyki) powoduje wzmożone zainteresowanie nimi. W roku 1970 ze zbiorów Działu skorzystało ponad 600 zainteresowanych.
w an ie ró ż n y ch ro d z ajó w zab y tk ó w ; tra c ą one po p e w n y m czasie a k tu a ln o ś ć z p o d o b n y ch p o w odów , o k tó ry c h w y żej w sp o m n ian o . I w te d y
zachodzi p o trz e b a d o k o n a n ia o p ra co w ań n o
w ych, lu b co n a jm n ie j g ru n to w n y c h e r ra t, k tó ry c h p o d sta w ą są w zasadzie u a k tu a ln io n e do k u m e n ta c je różneg o ty p u .
O prócz w y m ie n io n y c h w yżej prac, k tó re m u szą być, ja k pow ied zian o, k o n ty n u o w a n e w p rz y
szłości, d ział cz e k a ją jeszcze in n e zadania,
k tó ry c h w y p e łn ie n ie u za le żn io n e je s t od m oż
liw ości o rg a n iz a c y jn y c h i fin an so w y ch , gdyż
— d la p rz y k ła d u — w y k o n y w a n e a k tu a ln ie w
P ra c o w n i U rb a n is ty k i o p ra co w an ie „M iejsk ie
zespoły za b y tk o w e w P o ls c e ” , czy „ Z a b y tk i
A rc h ite k tu ry i B u d o w n ic tw a w P o lsc e ” w P r a cow ni A rc h ite k tu ry i B u d o w n ictw a, a b s o rb u ją
te p ra co w n ie n ie o m a l bez re sz ty . W n a jb liż
szych la ta c h po za k o ń cze n iu o p raco w ań , za j m u ją c y c h dział w ch w ili ob ecnej, p rz e w id u je się u z u p e łn ie n ie zbiorów g ro m ad z o n y ch o do k u m e n ta c je e w id e n c y jn e d la ty c h ro d z a jó w za b y tk ó w , k tó re ich jeszcze n ie m a ją w ta k k o m
p le tn e j fo rm ie, ja k a r c h ite k tu r a czy u rb a n i
sty k a. S p ra w y te zo stan ą w y ja ś n io n e p rz y o m a w ian iu za d ań i p ra c poszczegó lny ch p raco w n i.
I B U D O W N I C T W O
szyć je d n o cz eśn ie w te re n , a w iad o m e jest, ja k szczupłą k a d rą do św iad czo n y ch in w e n ta ry z a to ró w m ożn a ro z p o rzą d zać . N iem n iej po raz p ierw szy cały k ra j został o b ję ty je d n o litą ew i dencją, w y k o n a n ą m n iej w ięcej w je d n y m cza sie. W y k o n a n y i w y d a n y g łó w n ie n a je j p o d staw ie „S pis z a b y tk ó w a r c h ite k tu r y i b u d o w n ic tw a w P o lsc e ” 5 (o czym niżej), a ta k ż e d a l sze sp ra w d z a n ie p rz y d a tn o ś c i i ja k o śc i zbioru w p ra k ty c e u ja w n iły ko nieczn ość jeg o p o p ra w y, u z u p e łn ie n ia i s ta łe j a k tu a liz a c ji. P o p ra w a i u z u p e łn ie n ie z o stały d o k o n a n e w ra m a c h p ra c
działu, od 1967 do 1969 ro k u . A k tu a liz a c ja
i d ro b n e u z u p e łn ie n ia d o k o n y w a n e s ą n a b ie
żąco i b ęd ą tr w a ły n a d a l. D ziało w i u d a ło się
zgrom ad zić g ru p ę sta ły c h , sp ra w d z o n y c h i do św iadczo nych in w e n ta ry z a to ró w , k tó rz y zap ew
n ia ją w łaśc iw ą jak o ść w y k o n y w a n y c h p ra c.
E w id en c ja ta je s t p o d staw o w y m , w y jścio w y m
m a te ria łe m d o k u m e n ta c y jn y m d la za b y tk ó w
a r c h ite k tu ry i b u d o w n ic tw a w P o lsc e i n a n iej o p ie ra ją się w sze lk ie n a s tę p n e sze rsze o p raco w ania. Z o stała u c h w y c o n a liczb a z a b y tk ó w n a ró żn y ch te re n a c h , ich ro d z aj i sta n zach o w
a-3 Zob. „Problemy Ochrony Architektury Najnowszej (Ш50—1'939)” BMiOZ ,seria „B” tom X X IX , Warszawa 1971.
4 Dotyczy to już tylko Obiektów mniejszej skali i war tości jak np. budownictwo m ałom iasteczkowe.
5 „Spis zabytków architektury i budownictw a w Pol sce” BMiOZ seria „A” t. I, W arszawa 1964.
n ia. O b ecn ie p rz e w id u je się dalsze o p ra c o w a
n ie z b io ru tak , ab y było m o żliw e k o rz y s ta n ie
z niego p o d k ą te m ró ż n y c h p o trz e b . Z b ió r p ro
w a d zo n y je s t w u k ła d z ie a d m in is tra c y jn y m :
w o jew ó d ztw am i, w ra m a c h w o je w ó d z tw p o
w iatam i, a d alej m iejsco w o ścia m i w k o lejn o ści a lfa b e ty c z n e j; w ra m a c h m iejsco w o ści — zgo d n ie z u k ła d e m sto so w a n y m w „ K a ta lo g u Z a b y tk ó w S z tu k i w P o ls c e ” IS P A N .
W ER Y FIK A C JA ZA B Y TK Ó W A R C H ITEK TU R Y I BUD O W N IC TW A
P rz e z o k re śle n ie to ro z u m ie się p o d ział z a b y t k ó w a r c h ite k tu r y i b u d o w n ic tw a n a k ilk a (w
ty m w y p a d k u n a pięć) g ru p , w zależności od
ich w a rto śc i a rty s ty c z n e j, h isto ry c z n e j czy n a u k o w e j. C elem w e ry fik a c ji b yło otoczenie o p ie k ą w p ie rw sz e j k o le jn o śc i o b iek tó w n a jc e n n ie j szych, g dy ż w iad o m ą je s t rzeczą, że w s z y stk ic h z a b y tk ó w o p iek ą k o n s e rw a to rs k ą otoczyć się n ie ud a. N ie p o zw o lą n a to ani m ożliw o ści o rg a
n iz a c y jn o -fin a n so w e słu ż b y k o n s e rw a to rs k ie j,
a n i ko n ieczn o ść m o d e rn iz a c ji b u d o w n ic tw a w k ra ju . D lateg o n a p o d s ta w ie Z a rz ą d z e n ia n r 47
P re z e s a R a d y M in istró w z d n ia 6 k w ie tn ia
1959 r. Z M iÓ Z p ism em z cz erw c a 1960 r. p o le cił u rz ę d o m k o n s e rw a to rs k im p rz e p ro w a d z e n ie
w e ry fik a c ji n a sw o ich te re n a c h . D ało to re z u l
ta ty je d y n ie częściow e, o ró ż n ej w a rto ści.
A k c ja zo stała p o d ję ta w ro k u 1961 p rz e z ZM iOZ
c e n tra ln ie ; je j w y n ik ie m by ło o p u b lik o w an ie
p rz e z O śro d e k D o k u m e n ta c ji Z a b y tk ó w „S p isu z a b y tk ó w a r c h ite k tu r y i b u d o w n ic tw a w P o l
s c e ” 0 w ro k u 1964. J e s t to w zasadzie spis
a d reso w y , z p o d ziałe m n a g ru p y w a rto śc iu ją c e . Je g o p rz y d a tn o ść , u k ła d i za w a rto ść b y ły w śro d o w isk u k o n se rw a to rs k im p o w a żn ie d y s k u to w a n e . N ie u d a ło się u n ik n ą ć w ty m o p ra co w a n iu w ie lu b łęd ó w — zb y t n ie d o sk o n a łe b y ły m a te r ia ły w yjścio w e, ab y m og ły w p e łn i zado w o lić w sz e lk ie w y m ag a n ia . J e d n a k zostało o p u b lik o w a n e po ra z p ie rw sz y o p raco w an ie, u jm u ją c e w zasadzie w sz y stk ie z a b y tk i a r c h ite k tu r y i b u d o w n ic tw a w k ra ju , co w ięcej — w p ro w a dzono p o d ział n a g ru p y w a rto śc iu ją c e je; m iało to n ie b a g a te ln e zn aczen ie i d la słu ż b y k o n s e r w a to rs k ie j i d la in n y c h in s ty tu c ji z a in te re so w a n y c h o p iek ą n a d z a b y tk a m i. P r z y o p ra c o w a n iu te j p u b lik a c ji u d a ło się zap ew n ić u d z ia ł
sz e re g u n a jle p s z y c h zn aw có w p o lsk iej a rc h i
te k tu r y , ja k o a u to ró w i o piniodaw ców . D
o-6 j.w.
1. P rzy kład k a r ty e w id e n c y jn e j a rc h ite k tu ry i bud o w n ictw a tzw. k a r ty zielonej, strona główna i odwrocie
Nr
\ i в : <: I o ; v. ! г I с, ц i л ï i; ; i. j \i m m m т т м и и ъ т т т гм г х * , -**3za гж я т & а ь м х е х - ~ , . i ■■ й I Ohtekf гаЬускошу DOM, Г L . Ż ER O M SK I:ПО 1 5 3. W iek X IX - ътъхг- -Чкзf •* r> 7. M eteri.il bmlotiiliiiiy t’r/.-J tuist- !.. . / ..»•и f.Jbudoii U П. 1: • ■ h- : »L« i U) śttUUJJ d r e w n o ! î 13. 1 dH 1.0« ,!<■ U \ uv.lhiK i!u . i: b) sklep ien ia k a m i e ń c) stropy d r e w n o ., .... Ф uń.jzimia dachu d r e w n o 1 I [.) h jK► > : e) k ry cie da< hu s t r z e c h a . i 1 2 5 ■ a K W i r f m 5 0 Ш М Ш 1 1 ' Iiriw —r r r r iT i Ii KON Î I r H>L-C ;■ fi> Z^STÖV. I ’ l V i n m l f . ' D O b i ’ ; n i i : . i ! i . . . . .i r i K IE L C В WŁOSZCZOWA K O NIEC PO L 6. Wyposażenie ercbitcktuniczu n a s t r a g a ż u " 1 8 6 9 " 10. U d o stęp n ien ie z a z g o d ą u ż y t k o w a ł k aśw iad c zen ia u z y sk a n e w czasie k o rz y sta n ia z tej w e ry fik a c ji zm u siły n ie ja k o ODZ do p rz y g o to w a n ia i w y d a n ia d ru g iej w e rsji, p o d zm ienio n y m ty tu łe m „ Z a b y tk i a r c h ite k tu ry i b u d o w
n ic tw a w P o lsc e ” 7. Z m ieniono u k ład , fo rm ę
w y d a w n ic z ą (odd zieln e z e sz y ty w ojew ó d zk ie), a p rz e d e w sz y stk im poszerzono za w arto ść o p ra cow ania: poza g ru p a m i w a rto śc iu ją c y m i w y m ie n ia się p e łn e dan e o k re śla ją c e zab y tek , d a ty p o w s ta n ia i g łó w n y ch p rz eb u d ó w , m a te ria ł b u d o w la n y i au to ró w . Z ao p a trzo n o p o n ad to „Z a b y tk i a r c h ite k tu r y i b u d o w n ic tw a w P o lsc e ” w sze ro k o ro z b u d o w a n e z e sta w ien ia ilościow e z p o d ziałem n a ró ż n e ro d z a je za b y tk ó w pod w z g lę d em m a te r ia łu budow lanego. S ta ra n o się, szczególnie p rz y p ra c a c h u je d n o lic a ją c y c h całe
opraco w an ie, o za p ew n ien ie w sp ó łp ra cy ty c h
osób, k tó re w sp ó łp ra c o w a ły p rz y „S pisie za
b y tk ó w a r c h ite k tu r y i b u d o w n ic tw a ” . Ja k o
m a te r ia ł w y jścio w y p osłużyły: u z u p e łn io n a ew i d en c ja , w szelk ie in n e m a te r ia ły o p u b lik o w an e ty p u k atalo g o w eg o , ró żnego ro d z a ju sp isy k o n
se rw a to rsk ie , a w reszcie znajom ość te re n u
p rz ez au to ró w . Do ch w ili obecnej (w rzesień
1971 r.) u k a z a ły się d w a ze szy ty — w o jew ó d z tw a b iało sto ck ie i koszaliń sk ie. Część p o zo sta ły c h je s t w d ru k u , bądź w o sta tn ie j fazie o p ra
cow ania. D ział p la n u je zak o ń czen ie p ra c p rz y
go tow aw czych i złożenie do w y d a w n ic tw a
w szystk ich ze szy tó w do k o ń ca bieżącego ro k u .
D ECYZJE KONSERW ATORSKIE O UZNANIE ZA ZABYTEK
P ra c o w n ia grom ad zi, p o rz ą d k u je i u d o stę p n ia
odpisy decy zji k o n se rw a to rsk ic h o u z n a n iu za za b y te k d la u rb a n is ty k i, a rc h ite k tu ry , b u d o w n ictw a, p a rk ó w i ogrodów o ra z o b iek tó w a rc h e
ologicznych z te r e n u całej P o lsk i, s p ra w u ją c
jed n o cz eśn ie n a d z ó r m e ry to ry c z n y n a d ich w y d aw an iem p rz e z w łaściw e U rz ę d y K o n s e rw a to rsk ie. Są to p o d staw o w e d o k u m e n ty p ra w n e ,
u m o żliw iające in g e re n c ję w ład z k o n s e rw a to r
skich n a d ro d z e p ra w n e j w w y p a d k u n ie w ła śc i w ego u ż y tk o w a n ia z a b y tk u lu b jego zniszcze nia. D oty ch czas zg ro m ad zon o około 10000 o rze czeń.
INW ENTARYZACJE POM IAROW E
W sk ła d zbiorów p ra c o w n i w chodzi a rc h iw u m in w e n ta ry z a c ji p o m iaro w y c h , w y k o n y w a n y c h
7 „Z abytki a rc h ite k tu ry i b udow nictw a w P olsce”, BMiOZ seria „A ” t. VII, w druku.
1. A specim en of the so-called green in d e x sheet for an object of architecture or building art; fro n t and back
31. S ik ic MjtuacMjny, p la n sc h e m e ty c z n p , u œ ag i ttp is u u v , fo to g ra fia 32. Przebieg prac konserwatorskich
1.0ÜM,
; .>- •• - . *6
33. Hoaztp
d> tps. ?i P rz e w id y w a n e i lU e c z y u iisle 3<i Inspekcje
Na r z u c i e p r o s t o - Щ k ą t a , d re w n ia n a , k o n s t r u k c j i z rę b o - . we j z w y s ta ją c y tai _ « s ta tk a m i , n a p r z y c i e ś i . S u f i t y n a sfazow aayoh b e lk a c Dach c z te ro sp a d o w y ш - s t r z e c h a , 35. Uwagi różne
głó w n ie n a b e z p o śre d n ie zlecen ie O środ ka. J e s t to sto su n k o w o n ie w ie lk i zbiór, p o w s ta ją c y w w y n ik u in te rw e n c ji O śro d k a w p rz y p a d k a c h , g d y u rz ę d y k o n s e rw a to rs k ie n ie m o g ą d o k o n ać z ró ż n y c h w zg lęd ó w in w e n ta ry z a c ji w sz y b k im tem p ie, a s ta je się to k o n iecz n e z po w o d u za g ro ż e n ia o b ie k tu . Z b ió r ten , a k tu a ln ie p o rz ą d k ow any) liczy około 200 in w e n ta ry z a c ji p e ł n y c h i sk ró c o n y c h .
P ra c o w n ia z e b ra ła p o n a d to d an e , d o ty czące in w e n ta ry z a c ji p o m ia ro w y c h z a b y tk ó w a r c h ite k t u r y i b u d o w n ic tw a , g ro m a d z o n e w in n y c h in
s ty tu c ja c h . B yło to k o nieczne, gdyż u m o ż li
w iło w y k o rz y s ta n ie b ez u ciąż liw y ch p o sz u k i w a ń ju ż is tn ie ją c y c h p o m iaró w , e lim in u ją c p rz e z to w dużej m ie rz e e w e n tu a ln e d u b lo w a n ie p o m iaró w . D a n e te, z a w ie ra ją c e p o d s ta w o w e w iadom o ści o p o m iarz e, ta k ie jak : m ie jsc o w ość, n a z w a o b iek tu , jeg o m a te ria ł, ro d z aj p o m ia ru , liczb a ry su n k ó w , sk ala, m a te ria ł, a u to r i d a ta p o m ia ru , zo sta ły o p u b lik o w a n e w u k ła dzie a lfa b e ty c z n y m m iejsco w o ści w ro k u 1967 8. P r a c e te b ę d ą w p rz y szło ści k o n ty n u o w a n e . P o z a w y m ie n io n y m i g łó w n y m i zb io ra m i i p r a cam i p rz y n ich , p ra c o w n ia o b a rczo n a je s t in n y m i b ieżą cy m i za d an iam i, k tó re n a rz u c a p r a k ty k a . U d ział w z ja z d a c h i k o n fe re n c ja c h , z w ią za n y c h te m a ty c z n ie z p ra c a m i d ziału , p rz y g o to w y w a n ie m a te ria łó w do n ich , p rz y g o to w y w a n ie m a te ria łó w ż ą d a n y c h p rz e z z a in te re s o w a n e in s ty tu c je , ró ż n e s p ra w y ty p u in te r w e n c y jn eg o , w re sz c ie p o rz ą d k o w a n ie n a p ły w a ją cy c h m a te ria łó w czy d ziała ln o ść ściśle a d m in i s tr a c y jn a — to w c ale n ie n a jm n ie js z a część p ra c y .
P la n y i z a m ie rz e n ia p ra c o w n i n a p rzy szło ść d e
te rm in o w a n e są tem p em , z ja k im u d a się z a
ko ń czy ć p ra c e a k tu a ln ie w y k o n y w a n e , m o żli w ościam i o rg a n iz a c y jn y m i i fin a n so w y m i o raz — oczyw iście n a jb a rd z ie j — b ieżący m i p o trz e
b am i k o n s e rw a to rs k im i. W k aż d y m ra z ie n a la ta n a jb liż s z e p rz e w id u je się, p ró cz k o n ty n u o w a n ia d z ia ła ń ju ż ro z p o czę ty c h lu b w y m a g a ją c y c h ciągłości — ja k np. u z u p e łn ia n ia e w i d e n c ji czy d alsze je j o p ra co w y w a n ie — w y k o n a n ie sk ró c o n ej ew id e n cji p a rk ó w i og rodów za b y tk o w y ch . P rz e w id u je się ta k ż e p rz y s tą p ię -, n ie do o p ra c o w a ń zw an y ch roboczo k o r p u s a - : m i 9. P o u c h w y c e n iu p rz e z p o d staw o w ą ew i d e n c ję p ełn eg o s ta n u za b y tk ó w a r c h ite k tu ry w P o lsc e z a ry so w u je się konieczność d o k o n a n ia p e łn ie js z y c h o praco w ań , szczególnie d la ty c h je j ro d z ajó w , k tó re z ró ż n y ch p rz y czy n m o g ą b y ć n a ra ż o n e n a zniszczenie i p rz e b u d o w y . P o n a d to p e w n e ro d z a je za b y tk ó w o k az u ją się być ta k m ało ro zp o zn an e, że szersze ich o p ra c o w a n ie w y d a je się być nieodzow ne, ju ż ch oćb y z p u n k tu w id z e n ia w łaściw ej ich k o n s e rw a c ji. W ch w ili obecnej tr w a ją d zia ła n ia p rz y g o to w a w c z e — d y s k u tu je się zakres, u k ła d i z a w a rto ść ta k ie g o o p ra co w an ia.
N a stę p n ie — w d alszej p rzy szło ści — m oże o k azać się k o n iecz n e d o k o n an ie ew id e n cji za
b y tk ó w b u d o w n ic tw a d re w n ian eg o , g łó w n ie
w iejsk ieg o , k tó re d o ty ch cz aso w a ew id e n cja
o b e jm u je ty lk o p rz y k ła d o w o . U z u p ełn ie ń
i zm ian b ęd zie w y m a g a ła d ru g a w e rs ja w e ry fik a c ji — „ Z a b y tk i a r c h ite k tu r y i b u d o w n ic tw a w P o ls c e ” .
mgr Przem ysław M aliszewski
kierownik Działu Architektury i Urbanistyki ODZ .
U R B A N I S T Y K A STUDIA HISTORYCZNO-URlBANlIlSTYCZNE
P o d sta w o w y m ty p e m d o k u m e n ta c ji k o n s e rw a
to rsk ie j d la zespołów m ie js k ic h s ta ły się w
o k re sie p o w o je n n y m s tu d ia h isto ry c z n e do p la n ó w za g o sp o d a ro w a n ia p rz e strz e n n e g o m ia st. Ic h m o d el zo stał w y k sz ta łc o n y w w y n ik u p o tr z e b o d b u d o w y i re a n im a c ji m ia s t h is to ry c z n y ch , p rz y je d n o c z e sn y m p o w ie rz e n iu im p e ł n ie n ia n o w y c h fu n k c ji, d o sto so w an y c h do p r o g ra m u u p rz e m y sło w ie n ia k ra ju . Te p o trz e b y d e te rm in o w a ły od p o c z ą tk u za w a rto ść i z a k re s m e ry to ry c z n y stu d ió w , p rz e z n a c z o n y c h n a ogół
d la p o trz e b p la n ó w ogó ln y ch 10. W y k o n y w a
n iem ich w sk a li k ra jo w e j za ję ło się — ze
w zg lęd ó w o rg a n iz a c y jn y c h — P P P ra c o w n ie
K o n se rw a c ji Z ab y tk ó w . W re z u lta c ie sy s te m a
-: ty c z n e j a k c ji zleceń, g łó w n ie ze s tro n y O śro d k a D o k u m e n ta c ji Z a b y tk ó w i p re z y d ió w w o je
; w ó d z k ic h ra d n a ro d o w y c h — w o jew ó d zk ich
k o n s e rw a to ró w z a b y tk ó w o ra z w y d z ia łó w b u d o w n ic tw a u r b a n is ty k i i a r c h ite k tu ry , a tak że
— sp o ra d y c z n ie — m ie jsk ic h k o n s e rw a to ró w z a b y tk ó w i m ie jsk ic h b iu r p ro je k tó w . P ra c o w n ie K o n s e rw a c ji Z a b y tk ó w o p ra c o w a ły w la ta c h 1953— 1970 s tu d ia h is to ry c z n o -u rb a n i- sty c z n e d la 410 m ia s t z a b y tk o w y c h w P o ls c e 11.-* O bok ty c h o p ra c o w a ń t y p u m o n o g raficzn eg o p o w sta ła z in ic ja ty w y n ie k tó ry c h w o jew ó d z
k ic h k o n s e rw a to ró w za b y tk ó w , np. w ro c ła w
sk ieg o czy ko szaliń sk ieg o , dość liczn a g ru p a
o p ra c o w a ń sk ró c o n y ch , n o szący ch często n az w ę
„ro z p o z n a ń k o n s e rw a to rs k ic h ” . T en p o k aź n y
zb ió r d o k u m e n ta c ji k o n s e rw a to rs k ic h d la o k re
-8 „Katalog pom iarów zabytków architektury i budow nictw a”, BMiOZ seria „A”, t. Ш , W arszawa 1967. 9 Pod pojęciem korpusu rozumieć należy szczegółowy inwentarz zabytków z wybranej dziedziny i okresu. 10 Porównaj: Instruikcja w sprawie układu i sposobu opracowania studiów historycznych do planów za gospodarowania przestrzennego miast, Okólnik N:r 83
Prezesa KU A z dnia '20 sierpnia ,Ш56 r. Publikacja w yjątków Okólnika zob: „Przepisy prawne dotyczące ochrony dóbr kultury oraz m uzeów ”, BMiOZ seria „B”, t. XX, Warszawa 1'967, s. 12126—229.
11 Katalog studiów historyczno-urbanistycznych do
planu zagospodarowania przestrzennego m iast, „Biu
letyn Informacyjny PKZ”, Nr lii Warszawa 1968.
ślonego e ta p u ro zw o ju h isto ry czn e g o w ielu m iast, s ta ra n n ie p rz ez n a s g rom ad zony, a p o n a d to ro z szerz o n y o stu d ia d la 10 m iast, zleco n e w u b ie g ły c h la ta c h p rzez O śro d ek D o k u m en
ta c ji Z a b y tk ó w in n y m w y k o n a w co m (m. in.
P o lite c h n ic e K ra k o w sk iej), je s t s ta le u z u p e ł n ia n y o p ra co w an ia m i w y k o n y w a n y m i n a b ie żąco p rz ez P K Z . Z ró ż n ic o w an y poziom i w a rto ść n a u k o w a stu d ió w w y k o n a n y c h w ty m okresie,
a ta k ż e k w e stie doty czące p ra k ty c z n e j ich
p rz y d a tn o śc i o raz zasad p rz e d sta w ia n ia fo rm u ło w a n y c h p rz e z n ie w n io sk ó w opisow ych i s tre f
o ch ro n y k o n se rw a to rs k ie j, b y ły n ie je d n o k ro t
n ie — zw łaszcza w o sta tn ic h la ta c h — p o d d a w a n e k ry ty c z n y m ocenom i d y s k u s jo m 12. B io rą c jed n o cz eśn ie pod u w a g ę w y s tę p u ją c e osta
tn io z d y sta n so w a n ie i w y ra ź n e za h am o w an ie
a k c ji sp o rz ą d z a n ia s tu d ió w p rzez w cześniejsze w y k o n a n ie p la n ó w ogólnych zagosp o d aro w an ia p rz e strz e n n e g o d la m iast, O środek D o k u m en ta c ji Z a b y tk ó w w y stę p o w a ł od d a w n a z k o n
k re tn y m i p ro p o z y c ja m i now elizacji in s tru k c ji
w y k o n a w cze j, p rz ep isó w o rg a n iz a c y jn o -fin a n
so w y ch i sam eg o m o d elu stu d iu m h isto ry c z n o - -u rb a n isty c z n e g o 13. N o w elizacja ta p o w in n a — n asz y m zd an iem — iść w k ie ru n k u w y k o n y w a n ia o p ra co w ań w sk a li szczegółow ych p lan ó w za g o sp o d aro w a n ia p rz e strz e n n e g o oraz ścisłego o k re śla n ia i p rz e s trz e g a n ia w ażności i k o lejn o
ści p ro g ra m ó w k o n se rw a to rsk ic h w sto su n k u
do m ia st za b y tk o w y ch . U s ta le n ie h ie ra rc h ii ty c h zadań, w obec coraz częstego w k ra c z a n ia in w es ty c ji n a te re n y c e n tró w m ia st za b y tk o w y ch , stało się p iln ą koniecznością, m ożliw ą do p rz e p ro w a d z e n ia n a p o d sta w ie w e ry fik a c ji w arto ści za b y tk o w ej zespołów m iejsk ich .
EWIDENCJA MIAST ZABYTKOWYCH
P o w o ln e tem p o ilościow ego w z ro stu o p racow ań
s tu d ia ln y c h w la ta c h p ięćd ziesiąty ch , p rz y
w zm ożony m ów cześnie za p o trzeb o w an iu n a do k u m e n ta c ję h isto ry c z n o -u rb a n is ty c z n ą ze s tro n y k o n se rw a to ró w i u rb a n istó w , z je d n e j s tro
n y u cz y n iło n ie zb ę d n e p o siad an ie ogólnego
ro z e z n a n ia w a k tu a ln y m s ta n ie zach ow ania h i sto ry c z n y c h u k ła d ó w i zespołów m iast, z d r u giej s tro n y zm uszało do szybkiego sk o m p leto w a n ia p o d ręczn eg o zbioru d o k u m e n ta c ji s k ró
conej. Istn ie ją c e ju ż w ów czas in ic ja ty w y
p o szczeg ó ln y ch u rz ęd ó w k o n se rw a to rs k ic h , a
zw łaszcza k o n s e rw a to ra w o jew ó d ztw a w ro
cław skiego, zm ierzając e do s tw o rz e n ia k a r
to te k m ia st za b y tk o w y ch , s ta ły się p o d sta w ą działań , n ależ ało je je d n a k c e n tra ln ie o p ra cow ać, u jed n o licić i zorganizow ać. W te n spo
12 М. C h a r y t a ń s к a Dokum entacja naukow a miast
za b y tk o w y c h „Ochrona m iejskich zespołów zabytko
w ych ” (BMiOZ, seria „B”, t. XVIII, s. 41—51. Por. także: H. A i n d r u l e w i c z , Ogólnopolska k o n fe r e n
cja urbanis tyczna „Ochrona miejskich zespołów zabyt
kow ych”. „Ochrana Zabytków” X X (1967), nr 1, s. 65—
03. '
13 K. P a w ł o w s k i , M. W i t w i c ki , Studia histo ryczno -urbanistyczne. Cz. I. Ogólna analiza dotych czasowych opracowań i ich przydatności. Cz. II —
Wytyczne dotyczące zakresu, trybu zlecania oraz
sób w y ło n ił się u p ro g u la t sześćdziesiąty ch
m odel tzw . „ e w id en cji d la m ia s t z a b y tk o
w y c h ”, k tó re j sch e m a t, zasięg, p rz eb ieg i w y niki zo stały szczegółow o om ów ione p rz e z m g r inż. arch . M. W itw ick ieg o w in n y m m ie js c u 14.
A kcja, p ro w a d zo n a i fin a n so w a n a w całości
przez O śro d ek D o k u m e n ta c ji Z a b y tk ó w w la tach 1962— 1963, d o p ro w a d ziła do o p ra co w an ia
1264 m iejscow ości.
W nioski, w y p ły w a ją c e z w y k o n a n ia ew id encji, zostały w zięte p od u w a g ę p rz e z O śro d ek D o
k u m e n ta c ji Z a b y tk ó w p rz y re a liz a c ji p la n u
op raco w ań s tu d ia ln y c h oraz p rz y p ro g ra m o w a n iu k o lejn o ści i k ie ru n k ó w za d ań k o n s e rw a to r skich w z a k re sie o c h ro n y m ia s t zab y tk o w y ch . P ra k ty c z n e w y n ik i ew id e n c ji zo stały n a to m ia s t
w y k o rz y sta n e p rz e z w y d z ia ły b u d o w n ic tw a
u rb a n is ty k i i a r c h ite k tu r y p re z y d ió w w o je
w ódzkich ra d n a ro d o w y c h , p rz ez k o n s e rw a to rów zab y tk ó w , p lacó w k i n a u k o w e o raz liczn y ch in tere sa n tó w .
W in te n c ji o rg a n iz a to ró w ew id e n c ji zg ro m a
dzone w czasie je j sp o rz ą d z a n ia m a te ria ły i in fo rm a c je — ró ż n e za ró w n o p o d w zg lęd em j a kości, ja k i ilości d la ró ż n y c h m iejsco w o ści — p o w in n y być n a d a l ro z sz e rz a n e i u z u p e łn ia n e . D otyczy to zw łaszcza zau w aż o n y ch ju ż w cza sie k o m p le to w a n ia ew id e n c ji liczn y c h b ra k ó w
w z a k resie m a te ria łó w k a rto g ra fic z n y c h , ilu
stra c y jn y c h , b ib lio g ra fic z n y c h itp. R ealiza cja
in n y ch za d ań O śro d k a D o k u m e n ta c ji Z a b y tk ó w oraz w iążące się z ty m o g ra n ic zen ia fin an so w e u tru d n ia ją s p e łn ie n ie n a bieżąco ty c h p o s tu la tów, są one je d n a k u w z g lę d n io n e w p la n ie n a szych p ra c n a la ta n a stę p n e .
DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA DLA MIAST
ZABYTKOWYCH Z LOTU PTAKA .
K o le jn y m za d an iem , w y k o n a n y m w la ta c h
1966— 1970 p rz ez D ział A rc h ite k tu ry i U rb a n i styki, b yło sp o rz ąd ze n ie d o k u m e n ta c ji fo to g ra ficznej z lo tu p ta k a , u trw a la ją c e j a k tu a ln y s ta n h isto ry c z n y c h u k ła d ó w u rb a n is ty c z n y c h i za sobów s u b s ta n c ji z a b y tk o w ej w m iastach . Z a p o trze b o w an ie n a d o k u m e n ta c ję tego ty p u ze
s tro n y u rb a n istó w , k o n se rw a to ró w , b iu r p ro
jek to w y ch , p lacó w ek n au k o w o -d y d a k ty c z n y c h , w y d a w n ic tw itp . je s t o lb rzy m ie, od w ielu la t pozo staw ało je d n a k ty lk o n ie sp e łn io n y m zam ó w ien iem sp ołecznym . S to so w an e d o tą d r y s u n kow e p rz e d sta w ie n ia p la n ó w i ciągów p ierz ei ulic n ie in fo rm o w a ły d o sta te c z n ie o p ro p o rc ja c h
sy lw e ty za b y tk o w y ch zespołów , w z a je m n y c h
wdrażania do p ra k ty k i, urbanistycznej (projekt). Cz. III — Instrukcja o sposobie wykonania studium pod stawowego (projekt). M aszynopis powielany w Ośrod ku Dokumentacji Zabytków, Warszawa 11967. Próbą odpowiedzi na propozycje ODZ ze strony Pracowni Konserwacji Zabytków była konferencja w Hrubie szowie dnia 01 czerwca U968 r.; por.: „Biuletyn, In
formacyjny PKZ”, nr 17 (1970). :
14 M. W i t w i с к i, Ewid encja m ia st za by tkow yc h, „Ochrona Zabytków” X IX (1966), nr 4, s. 33—.37.
s to su n k a c h s k a li p o szczeg ó ln y ch ich e le m e n tó w o ra z o u k ła d z ie te r e n u i k ra jo b ra z u . J e d y n ie z d jęc ia lo tn ic z e są w s ta n ie u k a z a ć p e łn y o b ra z u k ła d ó w p rz e s trz e n n y c h c a ły c h zespołów
i zn aczn ie u ła tw ić m ożliw o ści o p e ra ty w n y c h
u sta le ń , d o ty c z ą c y c h o c h ro n y z a b y tk o w y c h
m iast. M e to d y te, sp o ra d y c z n ie sto so w a n e w
w ie lu k r a ja c h e u ro p e jsk ic h , d y k to w a n e są j e d n a k n a ogół d o ra ź n y m i p o trz e b a m i; n ie p r z e k s z ta łc iły się n ig d z ie w celo w ą i zo rg a n iz o w a n ą a k c ję o b e jm u ją c ą sw y m p ro g ra m e m n a jw a r to
ściow sze, w y se le k c jo n o w a n e m ia s ta w s k a li
całego k r a ju .
S zczegółow e in fo rm a c je o k ry te r ia c h , p rz y g o to w a n iu , p rz e b ie g u i zasięg u a k c ji zdjęć lo tn i czych o ra z b liższe d a n e n a te m a t m eto d , c h a
r a k te r u , ty p ó w zd ję ć i zasad k o rz y s ta n ia ze
z b io ru z o sta n ą o p u b lik o w a n e w „ O ch ro n ie Z a b y tk ó w ” p o z a k o ń c z e n iu p ra c . O b ecn ie ch cie lib y śm y ty lk o p o in fo rm o w a ć, że o w y k o n a n iu zd ję ć d la d an e g o m ia s ta d e c y d u ją c e n a ogół b y ły : w a rto ś ć z a b y tk o w a m ia sta , sto p ie ń p r z e trw a n ia h is to ry c z n y c h e le m e n tó w jego ro z p la n o w a n ia i u k ła d u i s ta n za ch o w a n ia o b ie k tó w zab y tk o w y ch .
W w y n ik u zako ńczo nej ju ż a k c ji d y sp o n u je m y około 5000 w y b ra n y c h i z a k u p io n y c h c z a rn o
-b ia ły c h zd jęć lo tn ic z y c h w ra z z n e g a ty w a m i
d la o k oło 650 m iejscow o ści, w ty m d la n a jw y b itn ie jsz y c h zespołów a r c h ite k tu r y (ił. 2a, b). W c h w ili o b ec n ej zb ió r te n je s t p ra w ie w p o ło w ie u p o rz ą d k o w a n y , zak o ń czen ie p ra c b ęd zie je d n a k m o żliw e p rz y p u sz c z a ln ie d o p ie ro w r o k u n a s tę p n y m .
W YDAW NICTW O
„M IE JS K IE ZESPO ŁY ZABYTKOW E” W POLSCE
W sz y stk ie p o s tu la ty i p ro g ra m y k o n s e rw a to r s k ie w z a k re sie bieżący ch p o trz e b d o ty czą cy ch o c h ro n y m ia s t z a b y tk o w y ch , p o d e jm u je p r z y g o to w y w a n e od 1968 r. z in ic ja ty w y d y re k to ra Z a rz ą d u M u zeó w i O c h ro n y Z a b y tk ó w M K iS i O śro d k a D o k u m e n ta c ji Z a b y tk ó w w y d a w n i ctw o „M ie jsk ie zesp o ły za b y tk o w e w P o lsc e ” . Z a d a n ie m w y d a w n ic tw a je s t o p ra co w an ie h ie ra rc h ii za d ań i u p o rz ą d k o w a n ie g e n e ra ln y c h zało żeń p o lity k i k o n s e rw a to rs k ie j w dzied zin ie o c h ro n y m ie js k ic h zespołów za b y tk o w y ch . R e a lizac ję ty c h założeń p rz e p ro w a d z a się n a p o d
2. P r z y k ła d y zdjęć lotniczy ch, z lewej — fra g m e n t starego m iasta w K rakow ie, z p ra w ej — za m e k K rzyżtopór (fot. Z. Siemaszko)
sta w ie p rz e g lą d u n ajw a rto ścio w szy c h m iast za b y tk o w y ch w k ra ju .
P o d ję c ie tej in ic ja ty w y m a n a celu n ie ty lk o u z u p e łn ie n ie do ty ch cz aso w y c h p u b lik a c ji t y pu en c y k lo p ed y czn eg o z p rz ew ag ą d an y ch h i sto ry c z n y c h o p o g łęb io n ą an alizę ew o lu cji oraz istn ie ją ceg o k s z ta łtu p rz e strz e n n e g o m iast, lecz
— d zięk i o k re śle n iu n a jw a rto ścio w szy c h ele
m e n tó w ich z a b y tk o w ej s t r u k tu r y i zak resu
o ch ro n y — m a w y p e łn ić d o tk liw e lu k i i nied o m a g a n ia o b o w iązu jący ch ak tó w p ra w n y c h . N a szą in te n c ją je s t d o starc zen ie słu żb ie k o n s e r w a to rsk ie j rzeczow ych, o p a rty c h n a nau k o w ej an a liz ie a rg u m e n tó w , u ściślając y ch i n ie je d n o k ro tn ie u z a sa d n ia ją c y c h n a z e w n ą trz stosow a
n e p rz e z n ią n ie zaw sze w sposób je d n o lity
i św iad o m y d z ia ła n ia i środki, zm ierzające do o c h ro n y m ia st za b y tk o w y ch .
i:' K. P a w ł o w s k i , M. W i t w i e l k i , P roblemy oce ny wartości za b y tk o w e j historycznych zespołów m i e j skich, „O chrona Z ab y tk ó w ” X X I (1908), n r 4, s. 3—12 ;
ipor. także: H. A n d r u l e w i e z, Konferencja urba
nistyczna poświęcona założeniom oraz kryte riom
oce-P rz y s tą p ie n ie do p ra c n a d w y d a w n ic tw e m zo stało p o p rz ed zo n e p rz e p ro w a d z e n ie m w e ry fi k a c ji w a rto śc i za b y tk o w ej m iast, d o k o n an e j n a
p o d staw ie s p e c ja ln ie o p raco w an eg o sy ste m u
k ry te r ió w w a rto śc iu ją c y c h 15. W y k o n a n a w te n sposób k la s y fik a c ja m ia s t za b y tk o w y c h w y ło n iła pięć g ru p w a rto ści za b y tk o w ej poszczegól n y c h m iast, o k re śla ją c za raz em w e jśc ie m ia st z g ru p 0, I, II i III do w y d a w n ic tw a . W spo m n ia n e g ru p y k la s y fik a c y jn e n ie są je d n a k ró w
no zn aczn e z g ru p a m i w e ry fik a c y jn y m i sto so
w an y m i d la o b iek tó w a r c h ite k tu r y i b u d o w n i ctw a, p o n iew a ż o k a te g o rii w a rto śc i z a b y tk o w ej ro z p a try w a n e g o zesp o łu m ie jsk ie g o d e c y do w ała sp e c ja ln a o cen a p u n k t o w a 16. A u to p - s y jn e sp ra w d z e n ie k la s y fik a c ji ,w te re n ie i u zgo dn ien ie je j w y n ik ó w z w o jew ó d zk im i k o n
se rw a to ra m i z a b y tk ó w zabezp ieczy ło p o d s ta
w ow y w a ru n e k je j d o k ład n o ści i jed n o cz eśn ie
n y wartości z a b y tk o w e j historycznych zespołów m i e j skich. Warszawa 22.XI.1967. „O chrona Z ab y tk ó w ” X X I
(1968) n r 1, s. 55—58.
16 zob. K. P a w ł o w s k i , M. W i t w i e k i , P roblemy
oceny... o.c. s. 8i.
2. Spec im ens of the bird’s eye views; left — a fragm ent of the Old T ow n in Cracow rig ht — the Castle at Krzyżtopór
w y k a zało , że o p ra co w an ie m w in n o być o b ję ty c h około 500 m iast.
P la n w y d a w n ic tw a z a k ła d a ł początkow o p rz y g o to w a n ie m a te ria łó w do d ru k u w ciągu cz te re c h la t, n a zasad zie w y d a w a n y c h su k c e sy w n ie co ro k u k o le jn y c h tom ów , o b e jm u ją c y c h p oszczególne w o je w ó d z tw a w p o rz ąd k u a lfa b ety cz n y m . O śro d e k D o k u m e n ta c ji Z a b y tk ó w za p e w n ił o p ra c o w a n iu w sp ó łp ra cę m e ry to ry c z n ą I n s ty tu tu P o d sta w o w y c h P ro b le m ó w P la n o w a n ia P rz e s trz e n n e g o P o lite c h n ik i W a rsz a w skiej (późniejszego I n s ty tu tu P la n o w a n ia P r z e
strze n n eg o ), W y d z ia łu P ro je k to w a n ia U rb a n i
sty czn e g o te jż e p o lite c h n ik i i W ydziałó w A r
c h ite k tu r y P o lite c h n ik i G d a ń sk iej, K ra k o w
skiej i W ro cław sk iej, w za k resie u z u p e łn ie n ia
d o k u m e n ta c ji w y jścio w e j, k o n su lta c ji n a u k o
w ej i p rz y g o to w a n ią części g raficzn e j p o szcze g ó ln y ch tom ów . F u n k c ję s e k r e ta rz a n a u k o w e go i k o o rd y n a to ra p ra c p o w ierzono d r inż. arch. K rz y sz to fo w i P a w ło w sk ie m u , k tó ry sp ra w o w a ł ją w la ta c h 1968— 1971 w sto su n k u do to m u I, o b ejm u jące g o w o jew ó d ztw a biało sto ck ie, b y d goskie, g d ań sk ie, k a to w ic k ie i kieleckie.
U k ła d o p ra c o w a n ia każdego m ia s ta p rz e w id u je część te k sto w ą , o b e jm u ją c ą z w a rty z a ry s ro z w o ju p rz e strz e n n e g o , om ów ien ie s ta n u is tn ie jącego, w n io sk i k o n se rw a to rsk ie i n a jw a ż n ie j sze d a n e b ib lio g raficz n e oraz część ilu s tr a c y j n ą. C zęść ilu s tr a c y jn a z a w ie ra a k tu a ln y p la n p o m ia ro w y se k c ji h isto ry c z n y c h m ia s ta w sk a li 1 : 5000 lu b 1 : 2000, z w y z n acz o n y m i s tr e f a m i o ch ro n y k o n se rw a to rs k ie j, p la n h isto ry c z n y lu b d a w n y w id ok m ia sta , zdjęcie lo tn ic z e lu b jeg o e k w iw a le n t w p o staci zd jęć p le n e ro w y c h , i e w e n tu a ln ie szczególnie in te re s u ją c e p r o je k
ty a d a p ta c ji h isto ry czn e g o ośro dka. O b jęto ść
h a se ł u sta lo n o n a 3— 6 s tro n m aszy n o p isu , p o
w ie rz a ją c ich o p ra co w an ie sp e c ja listo m z za
k re s u d ziejó w i b u d o w y m iast, znaw com za g ad n ie ń u rb a n is ty k i z a b y tk o w ej i p ro b lem ó w k o n se rw a to rsk ic h , u rb a n is to m i a rc h ite k to m z ca łego k ra ju . O kazało się je d n a k w to k u p ra c , że
w sp o m n ia n e w yżej założen ia o rg a n iz a c y jn e
m u szą b y ć p o d d a n e rew izji, pon iew aż p ra c e
ty lk o n a d to m em I, ro zp o częte w 1968 r., n ie zo s ta ły zakoń czo n e w ciągu trz e c h lat, a koszt o p ra c o w a n ia jed n eg o to m u p rz e k ro c z y ł znacz n ie p re lim in o w a n e po czątk o w o su m y. Z p u n k tu w id z e n ia o p e ra ty w n o śc i d ziałań , te rm in o w o ści p ra c o ra z m ożliw ości w y n ik a ją c y c h z p la n u fin an so w eg o O śro d k a D o k u m e n ta c ji Z ab y tk ó w ,
sc h e m a t o rg a n iz a c y jn y w y d a w n ic tw a idzie
o becnie w k ie ru n k u re z y g n a c ji z k o n ce p cji
c z te re c h to m ó w re d a g o w a n y c h c e n tra ln ie , n a rz ecz p o w o ła n ia k ilk u re g io n a ln y c h zespołów re d a k c y jn y c h , p rz y g o to w u ją c y c h ró w n o cześn ie
p oszczeg ó ln e ze szy ty w ojew ódzkie. Z esp o ły
F O T O
F o to te k a O D Z tra d y c y jn ie i s ta tu to w o p o d le g a ją c a D ziało w i Z a b y tk ó w A rc h ite k tu ry i U rb a n is ty k i, w s p ó łp ra c u je w za k re sie s p ra w d o ty -242
ta k ie p o w sta ły ju ż w o parciu o W y d ział A rc h i
te k tu r y P o lite c h n ik i K ra k o w sk iej d la w o je
w ó d ztw a k ra k o w sk ieg o , rzeszow skiego i lu b e l skiego oraz są w s ta d iu m o rg a n iz acji w P o z n a n iu , G d a ń sk u , W rocław iu , Z ielonej G órze. P r a ce n a d I to m em b ęd ą zakończone jeszcze w ro k u bieżącym , n a to m ia s t p rz y p o zo stały ch zeszy ta c h w o jew ó d zk ich p o w in n y b yć zakończone w la ta c h 1974— 1975. W sp o m n ian e w yżej p o d s ta w ow e założenia i cele w y d a w n ictw a, u tr z y m a n e p rz y obecnej k o n ce p cji o rg a n iz acy jn e j, m a ją w p ły w n a za k res in fo rm a c ji p oszczególnych haseł, z m ierzając y ch do dalek o idącego s k o n
d en so w a n ia tre śc i h isto ry c z n y c h i u d z ie le n ia
p r io r y te tu c h a ra k te ry s ty c e i an a liz ie ro z w o ju
p rz e strz e n n e g o m ia st z p u n k tu w id zen ia ich
w a lo ró w zab y tk o w y ch , zag ad n ień s tre fo w a n ia
i w n io sk ó w k o n se rw a to rsk ic h . S zczególny n a
cisk zo stał po łożony n a w d ra ż a n ie w n io sk ó w do p ra k ty k i p ro je k to w e j, czem u słu ż y ścisła k o re la c ja p o s tu la tó w o p ra co w an ia z z a m ie rze n ia m i p ro je k to w y m i p ra c o w n i u rb a n is ty c z n y c h w t e re n ie.
SPRAW Y AKTUALNIE I PLANY PRACY
K o n c e n tra c ja sił i śro d k ó w p rz y w yżej o m ó
w io n y ch p ra cac h , głó w n ie p rz y w y d a w n ic tw ie i zbiorze zdjęć lo tn iczy ch , n ie p o zw ala n a r a zie u a k ty w n ić n asz y ch d ziała ń w in n y ch k ie
ru n k a c h . Te o s ta tn ie są ściśle sp re cy zo w a n e
c h a ra k te re m g ro m ad zo n ej p rzez n as d o k u m e n ta c ji k o n s e rw a to rs k o -u rb a n is ty c z n e j, w y m a g a ją c e j stałeg o ro z szerz an ia i u z u p e łn ia n ia , o raz ogó ln ym p ro file m bieżący ch p o trz e b k o n s e rw a
to rsk ich . O bok ob słu gi liczny ch in te re s a n tó w
i p ra k ty c z n e g o k o n ta k tu z a k tu a ln ą p ro b le m a ty k ą k o n s e rw a c ji i a d a p ta c ji ośro d k ó w m ie j skich, w y ra żają ceg o się w n asz y m u cz estn ic
tw ie w p o sied ze n iach K om isji K o n s e rw a to r
skiej p rz y ZM iOZ, w roboczych n a ra d a c h , k o n fe re n c ja c h i in n y c h p ra c a c h k o n s e rw a to rs k ic h
p o św ięco n y ch za g ad n ien io m m ia st z a b y tk o
w ych , w p ierw szej k o lejn o ści ry s u je się p rz e d n a m i z a d an ie u z u p e łn ie n ia m a te ria łó w e w id e n c y jn y c h i stu d ia ln y c h . W dalszej p rzy szło ści —
po zak o ń czen iu p ra c p rz y w y d a w n ic tw ie —
z a m ie rz a m y rozpocząć zo rg an izo w an e g ro m a
d zen ie zbiorów ik o n o g rafii i k a rto g ra fii h isto ry c z n e j d la m ia st. J e s t to za m ierzen ie o b szer
ne, o p ra co w an e d o tąd zaledw ie w ycinkow o;
m u si ono być o p a rte n a p e n e tra c ja c h a rc h iw a l n y ch , to te ż sk o m p le to w a n ie p ełn eg o zb io ru t e go ty p u m a te ria łó w będ zie n a p ew n o czaso ch ło n n e. P ra g n ie m y , a b y w y k o n a n ie ty c h w sz y stK ich p ra c — n a p ew n o n ie ła tw y c h lecz p o trz e b n y c h — o k tó ry c h w yżej m ów iliśm y, s ta ło się m o żliw e w ciągu n ajb liższy c h lat.
mgr Henry/k Andrulewicz Pracownia Urbanistyki ODZ E K A
czących d o k u m e n ta c ji fo to g ra ficzn e j z po zo sta ły m i działam i. J e j p o d staw o w y m zad an iem je s t g ro m ad zen ie, o p ra co w y w a n ie i zabezp ieczanie
d o k u m e n ta c ji fo to g ra ficzn e j z a b y tk ó w w P o l
sce o ra z u d o stę p n ia n ie zbiorów in sty tu c jo m ,
w y d a w n ic tw o m i n au k o w co m z a jm u ją c y m się p ro b le m a m i h is to rii sztu k i, k o n se rw a c ji i o ch ro n y za b y tk ó w .
Z alą żk iem zbio ró w F o to te k i sta ł się zespół ok. 10000 zdjęć sty k o w y c h bez n eg aty w ó w , pocho dzący ch z p rz ed w o jen n e g o arc h iw u m C e n tra l
nego B iu ra In w e n ta ry z a c ji, z n a jd u ją c y się
w N aczelnej D y re k c ji M uzeów i O c h ro n y Z a b y tk ó w . Z b ió r te n by ł su k ce sy w n ie u z u p e łn ia n y zd jęc iam i w y k o n y w a n y m i p rzez in sp e k to ró w N D M iO Z w czasie ich w y jaz d ó w te re n o
w ych. O k a z jo n a ln y c h a ra k te r w y k o n y w a n ia
ty c h zdjęć s p ra w ił, że d o k u m e n ta c ję fo to g ra ficz n ą pochod zącą z la t do 1956 r. ce c h u je p rz y
p a d k o w y d o b ó r te m a tó w i n ie ró w n a jakość
tech n ic zn a; p o n a d to b ra k je s t neg aty w ó w . D o p ie ro od 1956 r. D ział D o k u m e n ta c ji Z arząd u M uzeów i O c h ro n y Z a b y tk ó w zainicjo w ał p la n o w ą i z a k ro jo n ą n a w ięk szą skalę akcję, k tó re j celem było stw o rz e n ie pełnow arto ścio w eg o zb io ru d o k u m e n ta c ji fo to g ra ficzn e j. R ozpoczę
to szczegółow o p ro g ra m o w a n e fo to g ra fo w an ie
zab y tk ó w , z a k ła d a ją c w p ierw szej fazie zgro m ad ze n ie zd jęć ob iektów rozpro szon ych, t r u
dno d o stęp n y ch , ze szczególnym u w z g lę d n ie
n ie m te re n ó w w o jew ó d ztw zachodnich i p ó ł
nocnych . R ealizację zdjęć oddano w rę ce zaw o d o w y ch fo to g ra fik ó w , co w d e c y d u ją c y sposób
w p ły n ęło n a p o p ra w ę jakości tech n iczn ej
i w zbogacenie w a lo ró w d o k u m e n ta c y jn y c h fo to g rafii; p rz y ję to jed n o cześn ie za zasadę zakup zd jęc ia w ra z z n e g a ty w e m . R ozpoczęto s y ste m a ty c z n e k o rz y sta n ie z bogatego źró d ła d o k u m e n ta c ji fo to g ra ficzn e j o szczególnej w artości, ja k im b y ły a rc h iw a ln e zbiory, z n a jd u ją c e się w p ry w a tn y c h rę k ach , p rz e p ro w a d z a ją c ich za k u p . Z obo w iązano ró w n ie ż w ojew ódzkich k o n
se rw a to ró w z a b y tk ó w do p rz e k a z y w a n ia Z a
rz ąd o w i M uzeów i O ch ro n y Z ab y tk ó w o d bitek fo to g ra fic z n y c h zdjęć, w y k o n y w a n y c h dla w ła
sn y c h p o trz e b k o n se rw a to rsk ic h , co w dużej
m ie rz e p rz y czy n iło się do w zb ogacenia F o to te k i Z a rz ą d u o zd jęc ia p o chodzące zw łaszcza z t e
re n ó w w o jew ództw : poznańskiego, łódzkiego
i białostock ieg o. A k c ja ta, szczególnie in te n sy w n a w la ta c h 1959— 1961, p rz y n io sła w efekcie
w z ro st sta n u p o sia d a n ia F o to te k i ZM iOZ do
50000 zdjęć. .
W ro k u 1962 z b io ry d o k u m e n ta c ji fo to g ra ficz
nej Z a rz ą d u M uzeów i O ch ro n y Z ab y tk ó w
p rz e ją ł ODZ, k o n ty n u u ją c d ziałalność zarządu
n a p o d sta w ie doty ch czas sto so w an y ch zasad,
zw ięk szając je d y n ie w y m a g a n ia dotyczące j a kości tech n ic zn ej zdjęć i p rz y jm u ją c za n ie p o d w a ż a ln ą re g u łę za k u p zdjęcia z n eg a ty w e m n ie
m n ie jsz y m n iż 6 X 6 (reg u ła ta n ie dotyczy
oczyw iście zdjęć o szczególnej w a rto ści a rc h i
w a ln e j czy d o k u m e n ta c y jn e j), oraz zalecając
fo to g ra fik o m ściślejsze, n iż dotychczas, re s
p e k to w a n ie założeń p ro g ram o w y ch , o praco
w a n y c h p rzez ODZ. P ozw oliło to osiągnąć po 10
la ta c h d ziałalności F o to te k i s ta n po siad an ia
sięg ają cy 79000 zd jęć i 39000 n eg a ty w ó w .
Z g ro m ad z en ie te j ilości zd jęć u z n a n e zostało
za zam k n ięcie p ie rw sz e j, p o d staw o w e j fazy
d ziałaln ości F o to te k i, k tó rą b yło sk o m p le to w a
n ie ja k n a jw ię k sz e j liczb y zdjęć w g ląd o w y ch
do m o żliw ie n a jw ię k sz e j liczb y z a b y tk ó w w
P olsce. Jed n o c ześn ie ro z w ija ją c a się c iąg le d zia
łalno ść k o n se rw a to rsk a , ro z szerz en ie za k re su
b a d a ń n a u k o w y c h n a d d z ie ja m i sz tu k i p olsk iej zrod ziły n o w e p o trz e b y w d zied zin ie d o k u m e n ta c ji fo to g ra fic z n e j, k tó re O D Z m u sia ł w sw o jej d ziałaln o ści u w z g lę d n ić i k tó ry m s ta ra ł się sp ro stać. S po w od ow ało to zm ian ę zasad y p ro
g ra m o w an ia te m a ty c z n e g o g ro m ad zo n y ch
zdjęć. O d 1969 r. p ro g ra m re a liz a c ji fo to g ra ficzn ych u w z g lę d n ia w y b ra n e o b ie k ty lu b zes poły o biektów , p o s tu lu ją c w y k o n a n ie zestaw u zdjęć, p re z e n tu ją c y c h a r c h ite k tu rę , d e ta le a r ch itek to n iczn e i rz e ź b ia rsk ie , m alo w id ła i całe w y p osażenie o b iek tu . P o w s ta ją w te n sposób m o n o g rafie fo to g ra fic z n e obiektów , k tó re s ta no w ią p ełn o w a rto śc io w y m a te ria ł d o k u m e n ta cyjny» o d p o w iad a ją cy p o trz e b o m w sp ółczesnej n a u k i i d ziałaln ości k o n se rw a to rs k ie j, ja k ró w nież w z b o g acający s ta le ro sn ą c ą liczbę p u b li k a c ji o sztu ce w c e n n y m a te r ia ł ilu s tra c y jn y . P o d n o si to w sposób d e c y d u ją c y jak o ść zbioru, k tó reg o p rz y d a tn o ść do celó w n a u k o w y c h i e d y to rsk ic h m im o znacznej liczb y zdjęć, b y ła n ie rów na.
F o to te k a sk ła d a się z dw óch zbiorów : a rc h iw u m n e g a ty w ó w i o d b itek w g ląd o w y ch . S zczególnie pieczołow icie zabezp ieczo ny je s t zb ió r n e g a ty wów, ja k o p o d staw o w y , n ie p o w ta rz a ln y m a te ria ł d o k u m e n ta c y jn y . N e g a ty w w p isa n y do in w e n ta rz a i oznaczony n u m e re m , zabezpieczony p rz ed u szk o d zen iam i m ech a n iczn y m i, p rz e c h o w y w a n y je s t w k o p ercie, k tó re j n a d r u k zaw ie
ra p e łn ą in fo rm a c ję o p rzed m io cie, a u to rz e
i dacie w y k o n a n ia zd jęcia, a n a k le jo n a n a od w rocie o d b itk a sty k o w a p o zw ala z id e n ty fik o w ać n e g a ty w bez k onieczności w y jm o w a n ia go z k o p e rty . Z b ió r n e g a ty w ó w m a k a ta lo g a lfa b e ty c z n y o u k ła d z ie to p o g rafic zn y m . Z b ió r od
b ite k w g ląd o w y ch , z n a jd u ją c y się w d ru g im
pom ieszczeniu, u m o żliw iający m p ra c ę k o rz y
sta ją c y m ze zb io ru n a m iejscu , u p o rz ą d k o w a n y w o jew ó d ztw am i, w w o jew ó d ztw ac h a lfa b e
ty czn ie m iejscow ościam i, w m iejsco w o ściach
o b iek tam i w g zasad „K atalo g u Z a b y tk ó w S z tu k i w P o lsc e ” , p rz e c h o w y w a n y je s t w s p e c ja l n y ch seg reg ato ra ch . Z djęcie w fo rm a cie 13 X 18 lu b 18 X 24 n a k le jo n e n a k a rto n ie , za o p a trz o n e n a o d w rociu w n a k le jk ę z a w ie ra ją c ą in fo r
m ację o m iejscow ości, obiekcie, p rzed m io cie
zdjęcia, au to rze, dacie w y k o n a n ia , m a ró w n ie ż w p isan y n u m e r n e g a ty w u . K o rz y sta n ie ze zbio ró w u ła tw ia k a ta lo g rzeczow y, g ru p u ją c y z d ję cia w g ro d z a ju o b iek tu , a w g ru p a c h w g k o le j ności epok sty lo w y ch .
Z am ierzen ia n a przy szło ść p rz e w id u ją k o n ty
n u a c ję a k tu a ln e j działaln o ści F o to te k i, z p oło 243
żen iem n a c isk u n a jej in te n sy fik a c ję , u z a le ż n io n ą od m ożliw ości fin a n so w y c h ODZ. S ta le ro s n ą c y p o stę p w fo to g ra fii b a rw n e j każe ró w n ie ż w ziąć p o d u w a g ę m ożliw ość stw o rz e n ia zb io ru k o lo ro w y c h p rz eźro czy , sp ra w a je s t je d n a k d y
s k u s y jn a ze w z g lę d u n a ich p ro b le m a ty c z n ą
w a rto ść d o k u m e n ta c y jn ą , p o d w a żan ą p rz ez
n ie sp ra w d z o n ą jeszcze trw a ło ść b arw n eg o m a
te ria łu fo to g ra ficzn e g o . N ow e m ożliw ości lo
kalo w e, ja k ie p o w s ta ły po p rz e p ro w a d z e n iu
się ODZ do n o w e j siedziby, u m o żliw ią zo rg a n izo w a n ie p od ręczn eg o lab o ra to riu n ą fo to g ra
ficznego, k tó re g o niezbędność, w m ia rę coraz
częstszego k o rz y s ta n ia ze zb iorów F o to te k i, s ta ła się w o s ta tn ic h la ta c h je j działaln o ści oczyw i sta.
mgr Andrzej Łotysz Fototeka ODZ
ARCHITECTURE AND TQWNPLANNING DIVISION, HISTORICAL MONUMENTS DOCUMENTATION CENTRE
A s the tasks carried by this Division may be listed the following: a programmed gathering of documen
tations pertaining to monuments of architecture,
building art and tow nplanning‘with a particular stress laid on the protection and conservation problems, their system atizing and m aking accessible to those interested. A ll the work is aimed at setting as com plete as possible lists o f monuments throughout the country at the same tim e applying the appraisal m ethods and preparing the detailed elaboration of se lected problems. The range of materials gathered r e quired the splitting of Division into three sections, namely that of Architecture and Building Art, Tow n- planning and the Photograpic Archive. In the A rchi tecture and Building Art Section a card- index is available of architectural and building m onuments existing on the whole territory of the country, com prising some 40,000 cards filed w ith the basic data for each object, its photographs and plan. This card -in d ex w as founded in the late 50’s under supervision of the Board of Museums and Historical M onuments Preservation and then in l©67-69 some im provem ents and supplem entations have been introduced. A t p re sent the eard-index is being revised to contain the u p-to-date data.
The need to cover the most valuable m onumental objects with the conservator’s protection had led in 1©6Д to verification of monuments which bas been carried out by the Board of M useums and Historical Monuments Preservation. As the result of that véri ficative action in 1904 the „List o f Architectural and Building A rt Monuments in Poland” has been prepa red by the Historical Monuments Documentation Centre forming a register, in principle, comprising all the m onuments with their detailed locations clas sified into five evaluating groups. The above list in the course of recent years has been subjected to some corrections and extended due to the required altera tions actualizing the list of objects and also some evaluating groups.
Works have already been undertaken to prepare new edition titled „The Architectural and Building Art Monuments in Poland” in a changed arrangement and publishing forms (the separate volum es covering voi- vodships’ areas). Also the detailed data pertaining to individual objects have been extended. Up to now volum es covering the Białystok and Koszalin voivod- ships have left the printing press w hile the remaining are still in print or under preparation.
The Section’s .collection comprises also the copies of some 10,000 conservators’ decisions qualifying the objects as historical monuments and covering m onu m ents of ancient townplanning, those o f architecture and building, parks, gardens and archaeological sites as w ell as an archive of inventory surveys totalling at present to som e 200 item s.
In addition to the current works it is planned to execu te an abbreviated list of parks and gardens, to undertake the preparation of detailed works devoted to m onuments grouped chronologically or according to subjects and in the further future also to prepare the list of ancient timber buildings.
The Townplanning Section has gathered a collection of 400 „Historical and Townplanning Studies” forming detailed documentation for conservators and covering the town quarters. The above .studies were executed by the State Ateliers for Historical Monument Con servation within the period of 1953.—'1970. This col lection has been extended by TO new studies made to orders given by the Centre and it is planned to sup plem ent it in the future. (In 1982-63 an abbreviated roll has been prepared of ancient towns resulting in 1;2|64 pieces o f abbreviated documentations covering the same number o f localities. In 1966—.1(970 a wide action w as carried out w ith the aim to gather a col lection of the bird’s eye view s of several towns ena bling to illustrate the present state of preservation of ancient townplanning systems. Thus, the Section achieved some 5,000 bird’s eye view photographs w ith respective negatives for som e 700 localities exhibiting the greatest values of their architectural sites. In 1968 w orks w ere started at preparation of a .series titled „The Ancient Townplanning Systems in Poland”. The objective of that publication consists in giving an outline as to importance of tasks at the same time furnishing general foundations for the conservation policies w ith regard to protection of ancient tow n- plannig systems. As the result of a draft classification of ancient townplannig system s it is planned to com prise some 500 towns with this publication.
Photographic Archive. The tasks of this collection consist in gathering, preparing and making accessible the photographic documentation for m onuments co ming from all fields c f art in Poland, thus this section may be considered as one auxiliary for all the Cen tre’s Divisions; at present the stock gathered within this collection amounts to some 79,000 photographs and about 39,000 negatives.
The collection was originally one with its stock gro w in g in a fairly accidental manner, then considerable
quantities of photographs were being purchased
illustrating as great as possible numbers of m onu ments and particularly of those lesser known. • At present a principle has been adopted to plan the monographic documentations for individual objects or m onumental groupings, taking into view the archi tecture, architectural detail, fittings and s.o., by pur
chasing the photographs only with accompanying
6 X 6 cm negatives. As a particularly valuable part ox the photographs collection should be mentioned here the unique .sets of photographs having the value of historic source material.
