ELŻBIETA MYCIELSKA-DOWGIAŁŁO
CECHY TEK STU RA LN E OSADÓW EOLICZNYCH JA K O W SK A ŹN IK Ó W FA Z W YDMOTW ÓRCZYCH 1
Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego
W ciągu o statn ich trzech la t zostały w ykonane pod k ieru n k iem a u to r ki cztery p race m agisterskie pośw ięcone badaniom s tru k tu ra ln y m i tek - stu ra ln y m osadów w ydm ow ych w dolinie Bugu — w okolicach S ądow ne go [5], w dolinie B iebrzy — w okolicach Osowca [2], w dolinie W isły — w okolicach W ilgi [10] i W iązow nęj [11] (rys. 1).
W okolicach Sądow nego na d ru g im ak u m u lacy jn y m tara sie B ugu p o w stały m w okresie ostatniego zlodow acenia [4], o wysokości 4-8 m, ro z w inął się duży kom pleks w ydm . M aksym alna ich wysokość sięga 20 m.
Rejonizacja rejonów badań Zoning of the investigation regions
1 Terminem tekstura osadów autorka obejmuje cechy uziarnienia obróbki i zmatowienia ziaren kwarcowych, składu mineralnego itp. zgodnie z szerszym w y jaśnieniem przedstawionym osobno [8],
Ze w zględu na znaczną ek sploatację piasku dla w yrob u cegły sylikato- w ej pow stało w ciągu ostatn ich pięciu la t w iele dużych odk ry w ek od słaniający ch w ew n ętrzn ą budow ę w ydm i podścielającego je podłoża. W odsłonięciu w obrębie w ydm y na zapleczu zakładów sylikatow ych była w idoczna w jesieni 1979 r. na głębokości około 3 m od stro p u w y d m y gleba kopalna, rozdzielająca dw ie serie w arstw ow anych piasków eo licznych. W in nych odsłonięciach tego regionu nie n atrafio n o n a ślad po glebie kopalnej, nato m iast dwie fazy w ydm otw órcze są do odczytania w dw óch seriach o różnym k ie ru n k u nach y lenia lam in dy staln y ch p rz e dzielonych często w arstw ą b e z stru k tu ra ln y c h piasków . W dolnej serii przew aża nachy lenie k u wschodow i i południow em u w schodow i w sk a zujące na w ia try z zachodu i północnego zachodu, w górnej zaś — ku północnem u wschodowi, w skazujące na w ia tr z południow ego zachodu.
W ydm y okolic Sądow nego zbudow ane są z piasków o dw um odalnym składzie, z jed n y m m aksim um ziaren o śred n icy około 2 Ф (0,25 mm) i dru gim około 3 Ф (0,13 mm). D olny poziom odznacza się w iększym udziałem ziaren drobniejszych, górn y zaś ziaren grubszych. C h a ra k te ry zu je to dobrze śred n ia w artość śred n iej średnicy ziaren (Мг) w yliczona w edług w zorów Folka i W arda [1]. G órną w arstw ę określa w artość Мг = 1,89 Ф, dolną zaś =2,11 Ф.
Inną cechą różnicującą w yróżnione dw ie serie w ydm ow e jest obrób ka ziaren kw arcow ych we fra k c ji o 0 0 ,5 -0 ,8 m m oraz skład m inerałów ciężkich w yo drębnionych z fra k c ji o 0 0 ,1 -0 ,2 mm.
A naliza obróbki ziaren kw arcow ych w g ran ifo rm am etrze spychaczo- w ym [6] w ykazała, że średnie w artości w skaźnika Wo w osadach rzecz nych podścielających w ydm y w Sądow nym w ynoszą 1102, p rzy udziale
g ru p y y = 19°/o (grupa у obejm uje ziarna, k tó re stoczyły się przy n a c h y
leniu p ły tk i g ran ifo rm am e tru do 8° w łącznie); w dolnym poziom ie w ydm o w ym W o= 991 p rzy udziale g ru p y у = 22‘°/о, zaś w górnym poziom ie Wo = 908 p rzy udziale g ru p y у = 19°/о. P rzedstaw io n e w artości w skazują, że w górnej serii w ydm ow ej jest m niejszy udział procen tow y ziaren o zaaw an sow anej obróbce eolicznej w sto su n k u do dolnej serii w ydm ow ej.
Podobnie na słabszą eolizację ziaren kw arcow ych górnego poziom u w ydm ow ego w skazuje analiza pow ierzchni ziaren kw arcow ych w m ik ro skopie elektronow ym . W dolnym poziom ie w ydm ow ym około 75°/o zia re n rep re z en ta ty w n y ch dla całej serii, w y k azu je pełn ą obróbkę eoliczną lub jej ślady, zaznaczone szczególnie na ich pow ierzchniach w ypukłych. W osadach podłoża w ydm i górnej serii w ydm ow ej jedynie 50% ziaren w ykazuje obróbkę eoliczną.
Ciekaw e w yniki przynosi analiza m inerałów ciężkich 2. W dolnym po
2 Analizę minerałów ciężkich wykonała mgr B. Cichosz-Kostecka, zaś analizę ziaren kwarcowych pod mikroskopem elektronowym — K. liska. Obu Paniom ser*- decznie dziękuję za pomoc,
ziomie w ydm ow ym w y raźn ie w zrasta w sto su nk u do podłoża udział n a j bardziej odpornego m in e rału na ab razję m echaniczną, jakim jest g ra n a t (z 30 na 55%) oraz tu rm a lin u (z 11,5 na 13,5%). M aleje zaś w ty m sa m ym k ie ru n k u udział p rocentow y m in e rału n a jm n ie j odpornego na a b razję m echaniczną, jakim jest am fibol (z 13 na 11%). W sto su nk u do dol nego poziom u w ydm ow ego w górnym zm niejszyła się zaw artość p ro cen tow a g ra n a tu (z 55 na 41%), w zrosła zaś zaw artość am fiboli (z 11 na 15,5%).
W szystkie przedstaw ione dane w y d ają się w skazyw ać, że w p rz y p ad k u górnego poziom u w ydm ow ego osad nie był czerpany z w cześniej osadzonych i u trw alo n y c h przez glebę (i roślinność) piasków w y d m o w ych. M usiał m ieć on sw oje źródło w otaczających i podścielających w ydm ę osadach rzecznych, tarasow ych.
W dolinie B iebrzy w okolicach Osowca w ydm y rozw inęły się na t a rasie p rad o lin n y m o wysokości w zględnej 5-7 m n ad k oryto rzeki. T aras ten utw orzon y został podczas recesji lądolodu fazy pom orskiej, a n a stę p nie rozcięty i w pow ażnym stopniu zniszczony erozyjnie w późnym gla- cjale [12]. N ajw yższa form a w ydm ow a na b adan ym tere n ie sięga 8 m, p rzeciętna zaś wysokość w ałów i pagórków w ydm ow ych w ynosi 6-7 m. T w orzący w y d m y osad piaszczysty odznacza się przew ażającym udziałem fra k c ji d ro b n o ziarn istej o śred n icy 2-3 Ф (0,25-0,125 mm), w ynoszącym średnio 71% . P iasek śred n io ziarn isty (1-2Ф = 0,5-0,25 mm) stanow i za ledw ie 15% ogólnej m asy osadu.
W osadach tw orzących b adane w ydm y stw ierdzono bardzo niskie w a r tości w skaźnika obróbki ziaren kw arcow ych (Wo). W ahają się one w przedziale 440-862 p rzy średn iej W o= 656. Te w artości są najniższe ze znanych do tej p ory z osadów w ydm śródlądow ych Polski. Rów nocześnie bardzo niski jest udział w ty ch piaskach ziaren z g ru p y у (zawsze poniżej 8%), w sk azujący na k ró tk o trw a łą eolizację ziaren. Podobną ten d en cję zaobserw ow ał w południow o-w schodniej części K o tlin y B iebrzańskiej G r z y b o w s k i [3].
P iaski fluw ioglacjalne podścielające bezpośrednio osady w ydm ow e odznaczają się rów nież niską obróbką ziaren, choć nieco lepszą od w yżej leżących piasków eolicznych. Ś red n ia w artość w skaźnika Wo w ynosi dla piasków teraso w ych 745.
A naliza m in erałów ciężkich w y konana dla prób ek pobranych ze sp ą gu w ydm y (z głębokości 3,2 m) oraz jej stro p u w ykazała w zrost ku gó rze zaw artości g ran ató w (od 22 do 31%), p rzy rów noczesnym zuboże n iu w am fibole (z 21 do 13%).
P rzed staw ion e analizy tek stu ra ln e, jak i ich cechy s tru k tu ra ln e [2] nie w ykazały istnien ia na b adanym tere n ie dwóch oddzielnych faz w y d m owych. N akładające siq na siebie serie są najpraw dopodobniej zw iązane
% jed n y m ciągłym procesem .
p rzy ro st p ro cento w y g ran ató w [9], to tw o rzenie się w ydm y w rejonie Osowca m ożna porów nać z g órnym poziom em w ydm ow ym w rejo n ie S ą downego. W obu p rzy p ad k ach w sto su n ku do osadów źródłow ych udział procentow y gran ató w w zrósł o około 10°/o. N atom iast znacznie dłużej trw a ją c y m w ty m św ietle był proces form ow ania dolnego poziom u w y dmowego, gdzie w zbogacenie w g ra n a ty w sto su n k u do osadu źródłow e go wyniosło ok. 25°/o.
P rzed staw ione dane sygnalizu ją p roblem nie potw ierdzony narazie w iększą liczbą w yników . N ależałoby więc p rzy badan iach osadów w y d m ow ych z datow an y m i glebam i k opalnym i zwrócić na tę właściwość baczniejszą uwagę.
Na p rzykładzie osadów w ydm ow ych z okolic Osowca i Sądow nego stw ierd za się jeszcze jedno ciekaw e zjaw isko. Osady fluw ialne lub flu- w ioglacjalne, bezpośrednio podścielające w ydm y, odznaczają się nieco w yższym obtoczeniem ziaren kw arcow ych niż to zaznacza się w piaskach w ydm ow ych. W ydaje się to św iadczyć o istn ien iu w okresie form ow ania się w ydm in ten sy w n ej deflacji osadów terasow ych, sięgającej do g łęb szych poziom ów flu w ialn y ch (czy fluw ioglacjalnych), c h a ra k te ry z u ją c y ch się słabszą obróbką ziaren od osadów stropow ych. P odstaw ow ym w a ru n kiem um ożliw iającym tego ty p u proces m usiało być znaczne obniżenie poziom u wodonośnego w obrębie pow ierzchni terasow ych.
N astęp n y te re n o b jęty badan iam i dotyczy w ydm okolic W iązow nej. Zostały one w ykształcone na tarasie otwockim , zw iązanym ze stad ialem leszczyńskim ostatniego zlodow acenia. W ystępujące tu form y w ydm ow e są wysokości 5 do 20 m.
A naliza u ziarn ienia osadów w ydm ow ych w ykazała obecność u kład u dw u- lub trzym odalnego, dobrze udokum entow anego krzyw ym i często ści [11]. P ow tarzające się najczęściej m ody g ru p u ją się wokół trzech średnic: 2 Ф (0,25 mm), 1 Ф (0,5 mm) i 0,5 Ф (0,7 mm). M ożna więc p o wiedzieć, że osady tw orzące w ydm y okolic W iązow nej m ają znacznie grubsze ziarna od opisanych poprzednio z okolic Sądow nego w dolinie Bugu i z okolic Osowca w dolinie Biebrzy. Ś rednia w artość śred niej ś re d nicy ziaren (Mz) dla osadów w ydm ow ych okolic W iązow nej w ynosi 1,83 Ф. W obrębie bad an ych w ydm , podobnie jak i w p rzy p a d k u w ydm z S ą downego, zaznacza się ich dw udzielność. W w ielu odkryw kach, o d słan iają cych budow ę w ew n ętrzn ą górnych p a rtii w ydm , w idać w poziom ie 1-2 m od pow ierzchni zm ianę k ie ru n k u n ach y lenia lam in dystalnych. G órne serie odznaczają się często w arstw am i sto k u dystalnego o n ach y len iu la m in ku NE (w iatry południow o-zachodnie), gdy tym czasem przew ażająca m asa osadów tw orzących badane w ydm y m a lam in ację stoku dystalnego skierow aną ku E i SE (w iatry zachodnie i północno-zachodnie). M iędzy ty m i dw iem a seriam i zauw aża sic; niekiedy sm ugę piasku b e z stru k tu ra b nego z dom ieszką próchnicy.
pew ne zróżnicow anie. S eria górna m a na ogół grubsze ziarna niż dolna. Ilu s tru ją to dobrze w artości średnie śred n iej średnicy ziaren (M2) dla obu w yróżnionych serii. Serię górną określa w artość 1,56 Ф, gdy ty m czasem dolną 2,11 Ф.
W celu określenia cech źródła osadów w ykonano rów nież analizy uziarnien ia niżej leżących osadów fluw ialnych. P rzew ażają tu osady o grubszych ziarnach od osadów w ydm ow ych, o średn iej w artości Мг= 1,66 Ф.
Oprócz analizy u ziarn ien ia w ykonano rów nież analizę obróbki ziaren kw arcow ych. Średnie w artości w skaźnika obróbki (Wo) dla górnej serii w ynoszą 1293, dla serii dolnej — 1248, dla niżej zaś leżących piasków flu w ialn y ch — 1013. Podobnie p rzed staw ia się zróżnicow anie w udziale ziaren g ru p y y. W górnej serii w ynosi on 30%, w dolnej 26%, w p ias kach flu w ialn y ch — 13%.
A nalizując p rzedstaw ione w artości w skaźników obróbki ziaren k w a r cow ych w ydaw ać by się mogło, że b ra k w ich zróżnicow aniu w pionie zapisu dw ufazow ości procesu eolicznego, co świadczy, że osady b y ły czerpane głów nie z w cześniejszych osadów eolicznych, zw iększając sto p niowo w czasie trw a n ia procesu eolicznego obróbkę ziaren kw arcow ych. P ew ne jed n ak uzup ełniające św iatło rzuca na om aw iany problem w y n ik bad ań p rzed staw ion y przez P r u s z y ń s k ą [11], k tó ra poddała a n a lizie obróbki ziarna frak cji 0,5-0,8 m m w yodrębnione osobno z w a rs te w ek d ro b n oziarnisty ch i osobno z gru b o ziarn isty ch w yróżnionych dwóch serii osadowych.
Okazało się; że zarów no w jednej, jak i w d ru giej serii ziarna k w a r cowe tej sam ej frakcji, ale pochodzące z w arstw o grubszych ziarnach odznaczają się w yższym udziałem ziaren g ru p y у n iż z analogicznych w a rstw d robnoziarnistych, leżących obok. To zróżnicow anie jest n a j praw dopodobniej zw iązane (p rzy n ajm n iej w części) z m echaniką tr a n s p o rtu w środow isku eolicznym . W tran sp o rcie przez unoszenie p rzen o szone są osady drobnoziarniste, a z ziaren grubszych — te o słabszym obtoczeniu [8], przez toczenie zaś czy saltację w p a rtia c h przy p o w ierz chniow ych — osady gruboziarniste* w ty m rów nież ziarna lepiej obto czone. Tym m ożna tłum aczyć, że seria górna, na ogół gruboziarn ista, od znacza się w yższym i w artościam i w skaźników obróbki ziaren k w arco w ych od serii dolnej. Dopiero jed n ak oddzielne porów nanie w skaźników obróbki ziaren kw arcow ych z w a rstw drobno- i g ru b o ziarn isty ch obu serii w ykazuje, że górna seria, w obrębie tego sam ego ty p u osadów, od znacza się słabszą obróbką ziaren kw arcow ych niż seria dolna.
B rak analizy m inerałów ciężkich dla w ydm okolic W iązow nej nie pozw ala w yjaśnić do końca dw udzielności piasków eolicznych. Przedstaw w ionę dane sugeru ją, że proces w ydm otw órczy w sw ym końcow ym o k re sie przebiegał tu podobnie do rozpoznanego w dolinie Bugu. W skutek ob niżenia poziom u wód g ru n to w y ch n a stą p iła in te n sy w n a d eflacja osadów
fluw ialnych, sięgająca do osadów gru b o ziarn isty ch i ogólnie słabiej ob toczonych niż w a rstw y stropow e.
O statn i rejo n badań obejm ow ał w ydm y okolic W ilgi w ykształcone na nadzalew ow ej pow ierzchni taraso w ej W isły. Pod w zględem uziarn ienia o bserw uje się w ich budow ie dużą jednorodność. Ś redn ia w artość ś re d niej śred nicy ziaren dla b ad an y ch osadów w ydm ow ych w ynosi 1,4 Ф, czyli są to osady o n ajg ru b szy m ziarnie z w szystkich badanych. R ów nież c h a ra k te ry z u ją się one najw yższym i w artościam i w skaźnika o brób ki ziaren kw arcow ych. Ś red n ia w artość Wo w yliczona dla osadów eolicz nych tego obszaru w ynosi 1357.
Na bad an y m tere n ie nie zaobserw ow ano dw óch w yraźn y ch serii osa dów w ydm ow ych, niem niej jed n ak szczegółowe bad ania obróbki ziaren kw arcow ych w licznych pionow ych p rzek ro jach w yk azały zróżnicow anie w skaźnika Wo w g órnych i dolnych p a rtia c h w ydm . Do analiz obróbki ziaren b y ły bran e prób k i jedynie z w a rstw o w y raźn ej s tru k tu rz e w a r stw ow ej. G órne serie w ydm ow e, do głębokości około 1,5 m od pow ierz chni, odznaczają się m niejszym udziałem ziaren dobrze obtoczonych od serii leżących głębiej. W tej serii średnio 43% ziaren kw arcow ych n a leży do g ru p y у, w serii dolnej zaś śred n i udział ziaren w tej grup ie się ga 48%. C h a ra k te ry z u je to dobrze rów nież śred nia w artość w skaźnika obróbki (Wo), zróżnicow ana w obu seriach: w górnej 1313 i w dolnej 1400. P odane średnie opierają się na w y n ik ach z 40 próbek.
Mimo b ra k u danych co do stopnia obtoczenia ziaren kw arcow ych z piasków flu w ialn y ch podścielających w y d m y w W ildze sądzić można, że jest ono najw yższe z w szystkich dotychczas analizow anych. P rzez analogię do podobnych w artości, k tó re n o tu je się dla piasków w yd m o w ych z K otliny S andom ierskiej [7], sądzić m ożna, że tak, jak i tam , średnie w artości w skaźn ik a obróbki dla stropow ych serii piasków flu w ialnych ostatniego zlodow acenia p rzew yższają znacznie w artość 1100. W oparciu o p rzedstaw ione dane m ożna sądzić, że podobnie jak w przy p ad k u w ydm opisanych poprzednio osady górnej serii w ydm ow ej w ydm z okolic W ilgi były czerpane z niżej leżących rzecznych osadów terasow ych, a nie z przew iew an ia w cześniej osadzonych osadów eolicz nych. Mimo b rak u śladów gleby kopalnej lub poziom ów b e z stru k tu ra l- nych zróżnicow anie cech obróbki ziaren w y d aje się świadczyć, że podob nie jak w p rzy p a d k u w ydm w Sadow nem m ogła ona istnieć i chronić w ydm ę przed przew iew an iem w m łodszej fazie w ydm otw órczej.
P rzed staw io ne w yn iki ilu s tru ją w y raźn ie znaczenie analizy osadów źródłow ych (w ty m p rzy p a d k u flu w ialn y ch i fluw ioglacjalnych) dla b a dań p iask u eolicznego. D opiero po stop n iu przekształcenia osadów źród- dłow ych m ożna wnosić o długości trw a n ia procesu eolicznego. R ów no cześnie b adania prow adzone w obrębie doliny Bugu, B iebrzy i W isły w ykazały ogrom ną rozpiętość w obróbce ziaren kw arcow ych osadów Źródłowych dla piasków eolicznych, N ajniższym i w artościam i c h a ra k te
ry zu ją się osady fluw ioglacjalne doliny Biebrzy. B rak w nich p raw ie całkow ity ziaren o pełnej obróbce eolicznej, n ato m iast najw ięcej w y stę p u je ich w osadach flu w ialn y ch w rejo nie w y su n ięty m n a jd a lej na po łudnie w K otlinie Sandom ierskiej. Sądzić m ożna, że zjaw isko to stanow i p ośredni zapis zróżnicow ania w długości trw a n ia procesów eolicznych w Polsce, inn ej w Polsce południow ej i środkow ej, inn ej w północno- -■w schodniej. Polska północno-w schodnia, będąca bliska czoła lądolodu w czasie ostatniego zlodow acenia, nie m iała dogodnych w aru n k ó w dla procesów eolicznych. Przeciw nie, tak ie w a ru n k i panow ały dla w iększo ści okresu ostatniego zlodow acenia na obszarach południow ej i środkow ej Polski. Z iarn a o obróbce eolicznej bezpośrednio i pośrednio przez ró żn e go ty p u procesy den u d acy jn e dostaw ały się do k o ry t rzecznych i aku m u - low ały się n astęp n ie w ich obrębie lub w czasie w ezbrań na pow ierzch niach den dolinnych. U dział ziaren o obróbce eolicznej w osadach rzecz nych podścielających form y w ydm ow e świadczy, że procesy eoliczne w y przedzały znacznie w czasie tw orzenie form w ydm ow ych obserw ow anych we w spółczesnej rzeźbie.
LITERATURA
[1] F o 1 к R. L., W а г d W. C.: Brazos River bar: a study in the significance of grain size parameters. Jour. Sed. Petrol. 27, 1957, 1.
12] G r o n c z e w s k i K.: Wydmy w dolinie Biebrzy (na południe od Osowca). Maszynopis. Inst. Nauk Fizycznogeogr. UW, Warszawa 1979.
[3] G r z y b o w s k i J.: Wpływ warunków naturalnych i gospodarczej działalno ści człowieka na rozwój wydm w południowo-wschodniej części Kotliny Bie brzańskiej. Dokum. Geograficzna, PAN, w druku.
[4] K o n d r a c k i J.: Tarasy dolnego Bugu. Przegl. geogr. 12, 1933.
[5] K o w a l c z y k J.: Charakterystyka fizycznogeograficzna doliny Bugu w oko licach Sądownego ze szczególnym uwzględnieniem tematyki wydmowej. Ma szynopis. Inst. Nauk Fizycznogeogr. UW, Warszawa 1980.
[6] K r y g o w s k i B.: Graniformametria mechaniczna. Teoria, zastosowanie. Pra ce Kom. Geogr. Geol. Pozn. Tow. Przyj. Nauk. 2, 1969, 4.
[7] M y c i e l s k a - D o w g i a ł ł o E.: Rozwój rzeźby fluwialnej północnej części Kotliny Sandomierskiej w świetle badań sedymentologicznych. Wyd. Uniw. Warsz. Rozprawy, 120, 1978.
[8] M y c i e l s k a - D o w g i a ł ł o E.: Cechy strukturalne i teksturalne osadów budujących formy eoliczne w rejonie Palmyry. Prace i Studia Geogr. 2, 1980. [9] M y c i e l s k a - D o w g i a ł ł o E.: Wstęp do sedymentologii (dla geografów).
Wyd. Nauk. WSP w Kielcach, 1980.
[10] N o s z c z a k E.: Formy wydmowe w dolinie środkowej Wisły między rzeką Wilgą a rzeką Promnik. Maszynopis. Inst. Nauk Fizycznogeogr. UW, Warsza wa 1978.
[11] P r u s z y ń s k a Z.: Fizyczno-geograficzna charakterystyka obszaru wydmo wego okolic Wiązownej. Maszynopis. Inst. Nauk Fizycznogeogr. UW, Warsza wa 1980.
[12] Ż u r e k S.: Geneza zabagnienia pradoliny Biebrzy. Prace IGiPZ PAN, 1975, nr 110.
э. м ь т ц г .л ь с к л -д о в г я л л о —. ТЕКСТУРНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ЭОЛОВЫХ ПОСЧАНЫХ ОТЛОЖЕНИЙ КАК ПОКАЗАТЕЛЕЙ ДЮНООБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ФАЗ Институт географии и региональных исследований Варшавского университета Р е з ю м е Изучалась зернистость, обточенность кварцевого зерна и минеральный со став дюнных отложений в долинах Буга, Бебжи и Вислы (рис. 1), а также не посредственно их подстилающих флювиальпых и флювиоглациальпых наносов. Полученные результаты показывают, что по степени трансформации первичных наносов в эоловые пески представляется возможность оценивать длительность эолового процесса. На этой основе были обособлены в изучаемых дюнах раз личные эоловые серии, которые формировались либо в кратких отрезках вре мени, либо в длительных дюнообразующих периодах. Это сказывалось на боль шем или меньшем количественном участии интенсивно обточенного кварцевого эерна, как и па наличии минералов с высокой сопротивляемостью к механи ческой аброзии (гранаты). Чем более длительным был процесс эоловой обра ботки данного отложения, тем выше количество интенсивно обточенного зерна и минералов с высокой устойчивостью к механической абразии. Проводимые одновременно исследования в долинах Буга, Бебжи и Вислы обнаружили огромные различия в обточеппости кварцевого зерна первичных наносов питающих эоловые пески. Самыми низкими значениями характеризо вались флювиоглациальные наносы в делине р. Бебжи. Почти совершенно отсутствуют здесь зерна с признаками интенсивной эоловой обработки. Наиболь шее их количество отмечается во флювиальпых отложениях южной Польши (Котлина Сандомерска). Это приводит к мнению, что такое явление составляет косвенную запись дифференциации длительности эоловых процессов в Польше. Северо-восточная Польша, находившаяся в период последнего оледенения близко лобовой части материкового ледника, не располагала благоприятными условиями для развития эоловых процессов. На территориях южной и центральной Польши — наоборот, именно такие условия господствовали в преобладающем времени последнего оледенения. Квар цевые зерна с эоловой обработкой доставались в русло реки и затем аккуму лировались в ее пределах или в паводковое время откладывались па поверх ности дна долины. Наличие кварцевого зерна с признаками эоловой обработки в речных отложениях центральной и южной Польши свидетельствует о том, что па этой территории эоловые процессы имеют значительно большую дав ность от дюнных форм, констатированных в современном рельефе. E. M Y C IE L S K A -D O W G IA L L O
TEXTURAL FEATURES OF AEOLIAN SEDIMENTS AS INDICES OF DUNE-FORMING STAGES
Department of Geography and Regional Studies, University oC Warsaw
S u m rn a r у
The dune sediments in the Bug, Biebrza and Vistula valleys, as well as the fluvial and fluvioglacial sediments, directly underlying them, were subject to in
vestigations on granulation, rounding of quartz grains and mineral composition. The results obtained seem to prove that the duration of aeolian processes could be estimated from the transformation degree of initial sediments into aeolian sands. Within the investigated dunes various aeolian series were distinguished on this basis, that developed in short-time episodes or in long-duration dune-forming pe riods. The duration of dune formation is manifested by a lower or higher contri bution of well-rounded quartz grains or of minerals highly resistant to mecha nical abrasion (e.g. garnets), as compared to the initial sediments. The longer was the aeolization process of the sediment, the higher was the percentage of well- fou n d ed grains and of resistant minerals.
On the other hand the initial sediments showed an enormous span in the de gree of transformation of quartz grains, the fluvioglacial sediments of the Bieb- rza valley being characterized by a lowest one, almost lacking in grains of a full aeolian abrasion. Contrarily the highest content of abraded grains was observed in fluvial sediments of Southern Poland (Sandomierz Basin). It may be then ad mitted, that this phenomenon would constitute an indirect record of differentiation of duration of aeolian processes. In the north-eastern part of Poland, situated du ring the last glaciation near the continental glacier front, there were no favoura ble conditions for the development of aeolian processes. On the other hand fa vourable conditions predominated at that time on the areas of southern and cen tral Poland. Grains with aeolian abrasion reached the river beds and accumulated there, or on surfaces of valley bottoms during floods. The high content of grains wTith aeolian abrasion in fluvial sediments of southern Poland proves that there the aeolian processes considerably outdistanced in time the formation of dunes that still occur in the contemporary relief.
D oc. dr hab. El ż b i e t a My c i e l s k a - D o w g i a l l o
W y d z i a ł Ge o g r a f i i i S t u d i ó w R e g i o n a l n y c h U n ï x o e r s y t e t u W ar sza w я к i с g о
