Zdzisław Obertyński
Sangalleński wzór w polskiej liturgii
Studia Theologica Varsaviensia 7/2, 177-185
S tu d ia T heol. Vars. 7 (1969) nr 2
KS. Z D Z ISŁ A W O B E R T Y Ń SK I
SANGALLEŃSKI WZÖR W POLSKIEJ LITURGII
C zęsto b y ło ju ż o m a w ia n e n a d z w y c z a jn e z n a c z e n ie o p a ctw a St. G a lle n d la litu r g ii, p o ezji, m u z y k i i ilu m in a to r s tw a ; je g o za d z iw ia ją c y w p ły w n a ó w c z e sn e sk rip to ria b e n e d y k ty ń sk ie , co też tłu m a c z y r y c h łe i sz e r o k ie ro z p o w sz e c h n ie n ie te k s tó w s a n g a lle ń - sk ich . F a c h o w c o m zn a n e są im io n a ta m te jsz y c h m n ic h ó w , jak R apert, N o tk er , Iso, T u tilo , H artk er, S a lo m o n , E k k e h a r t i in n y c h Z n a n y m je s t ró w n ie ż , ż e n ie k tó r e te k s ty s a n g a lle ń s k ie z o s ta ły s z e roko r o z p o w sz e c h n io n e p op rzez sk rip to riu m o p a c tw a S a n k t A lb a n w M o g u n cji w ta m te jsz y m p o n ty fik a le r o m a n o -g e rm a ń sk im , to jest w k o m p ila c ji p o w sta łe j ta m ok o ło r. 950. A n o n im o w y au tor w z g lę d n ie k o p ista ta m te jsz e g o p ra w zo r u cz e r p a ł b o w ie m p e łn y m i r ę k om a z d oro b k u m n ic h ó w sa n g a lle ń s k ic h 2.
T en n a d r e ń sk i p o n ty fik a ł d o sta ł się w la ta c h 951— 952 i 961 n ie ty lk o do I ta lii, za p o śr e d n ic tw e m O tton a I, k tó r y się te ż z a tr z y m y w a ł po d rod ze w S t. G a lle n , oraz je g o p ra ła tó w , le c z d o ta r ł też d alej: do F ra n cji, A n g lii a n a w e t do P o lsk i. W St. A lb a n jed n a k n ie ty lk o k o p io w a n o te k s ty s a n g a lle ń s k ie d o sło w n ie , a le n ie k tó r e p rzerab ian o, ro zszerza n o lu b sk racan o.
P r z y k ła d e m ta k ie j p rze ró b k i je st z n a n a L etania m etrica: A rd u a spes m u n d i, u ło żo n a w St. G a llen p rzez m n ic h a R a p e rta (f ok. r. 890). Z n a jd u je się on a n iec o ro zszerzo n a w n a jsta rszej zn a n ej k o p ii p o n ty fik a łu rom an o g e r m a ń sk ie g o , m ia n o w ic ie w k o d e k sie
1 O źró d le tw ó rczo ści błog. N o tk era ( N o t k e r B a lb u lu s) por. in te r e su ją cy a r ty k u ł J. D u f t , W i e N o t k e r z u d e n S e q u e n z e n k a m , W: Z e it sch rift fü r S c h e iz e r isc h e K ir c h e n g e sc h ic h te 56 (1962) s. 201— 214.^
2 Por. M. A n d r i e u, L e s o r d i n e s r o m a n i d u h a u t m o y e n âge I, L o u vain 1934, s. 176, 255, 326, 351, 355, 451, 487, 517, 529, 540.
178 K S . Z D Z I S Ł A W O B E R T Y Ń S K I
[2] V in d o b o n e n sis 1888, k. 103v— 105r,3 a le r ó w n ie ż w d w ó c h k o d e k sa ch b ib lio te k i k a p itu ln e j w A k w iz g r a n ie , to je st w G radu ale A rn o ld i, Cod. 13, k. 55v— 62v, oraz w P r o c e ss io n a le , Cod. 48 k. l r— 161.4
In n ą lita n ię m e tr y c z n ą H um ili prece, k tórą E k k e h a r t p rzy p isu je o p a to w i H a r tm a n n o w i (t 925), z n a jd u je m y w p o n ty fik a le n a d reń - sk im . M ia n o w ic ie z d ro b n y m i le cz c h a r a k te r y sty c z n y m i zm ian am i: im io n a ś w ię ty c h O tm ara i G allu sa, cz cz o n y c h p rze d e w sz y s tk im w S t. G a lle n i z n a jd u ją c y c h się w s a n g a lle ń s k im te k ś c ie z a stą p ion o w k o p ii m o g u n c k ie j ś w ię ty m i T h eo d u lu s i A lb a n u s, a do d an o d a lej D isib o d u s, B o n ifa ciu s, P a n c r a tiu s, P a u lu s, G eorgius, J o a n n es. P rz er ó b k a ta w e s z ła do n ie k tó r y c h w c z e s n y c h k op ii p o n ty fik a łu rom an o g e r m a ń sk ie g o , na p rzy k ła d do k od ek sów : w sp o m n ia n e g o ju ż V in d o b o n e n sis 1888 z St. A lb a n ; M o n te C assino 451 i jeg o r e p lik i V a llic e lla n a (R zym ) D. 5; W o lfe n b ü tte l 4099 i 530 z W issen b u rg w z g lę d n ie z St. G o m b ert w A n sp a c h , ora z do ob u w y m ie n io n y c h k o d e k só w w A k w iz g r a n ie . Z aś n iec o sk rócona z n a jd u je się w e V in d o b o n e n sis 701 z X w ie k u z St. A lb a n ä.
L ita n ię V otis supplicibus m ia ł n a p isa ć w St. G a llen m n ic h W a l- d ra m (k o n iec IX w ie k u ). W St. A lb a n w z b o g a co n o ją w e z w a n ie m ś w ię ty c h T h eo d u lu s, A lb a n u s, B o ra rd u s i M artin u s. Z ty m d od at k ie m w e sz ła on a do V in d o b o n e n sis 1888 e.
P o w y ż sz e p r z y k ła d y w sk a z u ją na c z er p a n ie w S t. A lb a n z te k stó w sp o rz ą d z o n y c h w St. G a llen oraz n a ic h ro z p o w sz ec h n ia n ie za p o śr e d n ic tw e m m o g u n c k ie g o op a ctw a . M oże zn a la z ło b y się ty c h p r z y k ła d ó w w ię c e j. W n in ie jsz y m a r ty k u le ch o d zi jed n a k ty lk o o h ip o te z ę , sk ąd zn a la z ła się w P o lsc e rzad k o sp o ty k a n a na Z a ch o d zie p refa c ja n a p o ś w ię c e n ie g ro m n ic w u r o c z y sto ść O czysz cz e n ia M. B. Quia p e r seren issim am ac placidissim am . O ile m i w ia d o m o , d otąd n ie za jm o w a n o się za g a d n ie n ie m sk ąd on a p och o dzi. P iln y b a d a cz A d o lf F r a n z sp o tk a ł ją je d y n ie w d w ó c h r ę k o p isa ch z X w ie k u , m ia n o w ic ie w Cod. St. G a lle n 338 i V in d o b o n e n sis 1888 oraz w d w ó c h d r u k o w a n y c h a g en d a ch , to jest N a u m b u rg 1502 i M iśn ia 1512 7. Oba n a jsta r s z e te k s ty p och odzą
3 M. A n d r i e u, dz. c., s. 416. 4 O. G a t z w e i l e r , D ie li tu r g is c h e n H a n d s c h r if te n d e s A a c h e n e r M ü n s t e r s t i f t e s , M ü n ster i W. 1926, s. 159— 161. 5 M. A n d r i e u , dz. c., s. 176, 351, 355, 412, 441, 451, 500, 517. — O. G a tzw eiler, j.w . 6 M. A n d r i e u , dz. c., s. 413. 7 A. F r a n z , D ie k ir c h li c h e n B e n e d i c t i o n e m i m M i t t e l a l t e r I, F r e i burg i B. 1909, s. 446 i przyp. 1. N o w e w y d a n ie n ie b y ło m i d ostęp n e.
[3] S A N G A L L E Ń S K I W Z Ó R W P O L S K I E J L I T U R G I I 179 w ię c z X w ie k u , je d n a k b y n a jm n ie j n ie są d o sło w n ie id e n ty c z n e 8. T e k st s a n g a lle ń s k i b rzm i b o w iem : „V. D. [...]. Quia p e r serenissi- m a m ac p lacidissim am g en itricem tu am , cuius sacratissim u m no m en p e r in effabile et inenarrabile m e r itu m Stella m aris in te r p r e - t.atur, h u m a n u m genus illum inare dign atu s es. Pro hoc m a x im o gaudio hodierna die ovantes et incessabili voce clamantes, u t pro dulcissim o am ore et clem en tissim a in tercessione tue genitricis sem p er virgin is nos in dignos sed ta m e n pretioso sanguine tuo re d e m p to s te eterno ac vero lum ine f a d a s c lem en ter p e r fr u i” 9.
N a to m ia st te k st m o g u n c k i z S t A lb a n p o sia d a le k k o , le c z w y ra ź n ie o d r ę b n y in cip it: „V. D. [...]. Quia p e r seren issim am ac p la cidissim am s tella m g e n itric e m tu am , cuius sa cratissim um nomen [...] Stella m aris in te r p r e ta tu r ”. T e k st ten p o sia d a tu w ię c d w u k r o tn ie — i n a p ie r w s z y m m ie jsc u n ie p o tr z e b n ie — w y r a z Stella
czeg o n ie m a w te k śc ie sa n g a lle ń sk im . P y ta n ie je st, k tó r y te k st jest p ie r w o tn y . W y d a je się , że w M o g u n cji o trz y m a n o g o to w ą fo r m u łę s a n g a lle ń sk ą i ż e ją ta m n iec o p oszerzon o ta k jak p rze ra b ian o i w z b o g a ca n o ta m in n e te k s ty z S t. G a lle n i ta k w s ta w io no do n ie k tó r y c h t y lk o ty p ó w p o n ty fik a łu rom an o g e r m a ń sk ie g o 10. D o w o d u n a to śc isłe g o n ie m a, o ile m i w ia d o m o , a le is tn ie j e m o ż liw o ść a n a w e t p r a w d o p o d o b ie ń stw o .
A d o lf F ra n z o k r e ś lił słu sz n ie tę n a szą p r e fa c ję ja k o rzadk ość, w sz a k z n a la z ł ją, jak ju ż p o w ied zia n o p o w y ż e j ty lk o w 2 rę k o p isa ch i 2 d ru k a ch , a to w S z w a jc a r ii i w N iem c zec h . M ogę ją je d n ak w y k a z a ć r ó w n ie ż w Ita lii, na W ęg r ze ch i w P o lsc e , a le z a w sz e w w e r s ji m o g u n c k ie j.
W I ta lii z n a la z łe m ją w M e d io la n ie w r ę k o p isie z X I w ie k u , b ęd ą cy m k op ią p o n ty fik a łu rom an o g e r m a ń sk ie g o z X w i e k u u .
8 A. F r a n z, dz. c. I, s. 448 o p u b lik o w a ł tę p refa cję z k o d ek su St. G allen 338 jako id en ty czn ą z k o d ek sem V in d o b o n en sis 1888, le c z w rze c z y w isto śc i czerp a ł je d y n ie z teg o osta tn ieg o . P o w tó rn ie sk o la k cjo n o w a ł dla m n ie s a n g a lle ń sk i te k s t b ib lio tek a rz w S t. G allen , p ra ła t prof. dr J. D u ft, k tó rem u tu sk ład am serd eczn e p od zięk ow an ie.
9 K od ek s St. G a llen 338, s. 777.
10 P o sp o litą je s t b o w iem p refa cja Q u i i n t e r cete ra s, por. C. V o g e l - — R. E 1 z e, L e p o n ti f i c a l r o m a n o g e r m a n i q u e d i x i è m e siècle II, C ittà del V a tica n o (1963) c. X C IX , nr 23 s. 8. — Inną sp o ty k a n ą jest Fons et origo t o t iu s lucis, n a p rzy k ła d w k o d ek sie z X w ie k u St. G a llen 395, s. 46. T ych te k s tó w n ie n a le ż y m y lić z m sza ln ą p refa cją n a G rom n iczn ą Q ui ge n u s h u m a n u m , na p rzy k ła d w k o d ek sie z X w ie k u St. G a llen 338 s. 372.
11 M ed iolan , B ib lio teca del C apitolo M etrop olitano, Cod. D. 2. 34 (d a w n iejsza sy g n a tu ra Cod. 53), s. 57. N a ten za jm u ją cy ręk op is zw ró cił m i u w a g ę k u sto sz d ziału ręk o p isó w w B ritisch M u seu m w L o n d y n ie, D. H. Turner.
180 K S . Z D Z I S Ł A W O B E R T Y Ń S K I
[4]
O ile m i w ia d o m o , c a ły o b rzęd w ty m k o d e k sie n ie z o sta ł dotąd o p u b lik o w a n y . O prócz p r e fa c ji n ie są ta m żad n ą n o w o śc ią p o je- d y ń c z e fo r m u ły m o d li t e w n e 12, n a to m ia st je s t n ią b o g a te rozbu d o w a n ie ce re m o n ii, ja k w ia d o m o cz ęsto zr ó żn ic zk o w a n ej, a z a w ie ra ją c ej r ó w n ie ż p r o c e sję te o fo ry c zn ą . D la te g o p o d a ję p o n iżej jej d y sp o z y c ję , le c z d la zn an ych , ora cji i a n ty fo n j e d y n ie in cip ity :
O b rzęd su p o n u je m ie jsc o w o ść , k tó ra je st r e z y d e n c ją b isk u p ią, a k tóra p o sia d a w ó w c z a s w śró d sw y c h ś w ią ty ń tr z y k o śc io ły pod w e z w a n ia m i ś w ię ty c h S zczep a n a , B o n ifa c e g o i Jan a. W ch órze p ie r w s z e g o k o śc io ła o d m a w ia b isk u p k o le k tę Erudi. P r z y o p u sz c z a n iu ch ó ru n a stę p u je re sp o n so r iu m P o stą u a m im p le ti sunt i ora- c je O m nipotens se m p ite rn e Deus, qui hodierna die oraz Domine Deus creator caeli et t e r r ę ”. P o te m p r e fa c ja Quia p e r serenissi- m a m ac p la cid issim a m stella m oraz a n ty fo n a A v e gratia. N a stę p n ie za p a la się g r o m n ic e i o d m a w ia o ra c ję Illum ina quęsumus. Po n ie j w y r u sz a p ro ce sja te o fo ry c zn ą , b o accédant duo p re sb ite ri et tollan t archam, do k o ścio ła św . B o n ifa c e g o p r z y ś p ie w ie a n ty fo n
S e n e x p u e ru m p o r ta b a t oraz A d o rn a th a la m u m tu u m , co ma p r z e d sta w ia ć w n o s z e n ie D z ie c ię c ia J e z u s do ś w ią ty n i. T am o d m a w ia b isk u p o ra c ję Da quęsum us Domin e populo tuo. T era z p ro c e sja u d a je się do k o ścio ła św . Ja n a , g d z ie ś p ie w a s ię a n ty fo n ę
C um in d u ceren t z h y m n e m Benedictus. W ch ó rze te g o k ościoła o d m a w ia b isk u p Perfice in nobis, zaś 'c h ło p c y in to n u ją a n ty fo n ę
Qui sine peccato. O b rzęd za m y k a re sp o n so r iu m R esponsum acce- p it S ym eon . N a stę p u je m sza.
R ó w n ie ż n a W ęg r ze ch zn a la z ła się p r e fa c ja n asza. Z n an a jest on a w m o d lite w n ik u z o k o łu 1200 rok u , k o p io w a n y m ze w zo ru b e n e d y k ty ń sk ie g o oraz w m sz a le n ie z n a n e g o p o ch o d z en ia z X III w àeku w N e m e ty v à r 13.
N a to m ia st z n a c z n ie lic z n ie js z e są w P o lsc e k s ię g i litu r g ic z n e z a w ie r a ją c e tę p r e fa c ję , z a w sz e w w e r s ji m o g u n ck iej. J e s t ich d otąd s tw ie r d z o n y c h d zie się ć . N a jsta r szą z n ic h je st k r a k o w sk i p o n ty fik a ł, o b e c n ie w B ib lio te c e J a g ie llo ń sk ie j, k o d e k s 2057. P r z y n a jm n ie j c z ę śc io w o n a le ż y on do ty p u ro m a n o g e r m a ń s k ie g o 14, 12 P o d a je je w s z y s tk ie A. F r a n z , dz. с. I, s. 446 i n. — U b ogie są d an e u M. M a g i s t r e t t i , P o n ti f ic a l e a d u s u m E ccle siae M e d i o la - n e n s i s n ec n on O r d i n e s A m b r o s i a n i saec. I X — X V , M ed io la n i 1897. J esz c z e m n iej p o d a je M. A n d r i e u, dz. с. I, s. 175, w sza k obchodzą go p rzed e w sz y stk im O rdines R om ani.
13 Oba zn a n e m i są ty lk o z o m ó w ien ia H. H ö p f 1, W: Jah rb u ch für L itu r g ie w isse n s c h a ft 7 (1927) s. 291.
14 M. A n d r i e u , dz. с. I, s. 116 o m ó w ił ten k od ek s su m aryczn ie a to na p o d sta w ie reg estu u Wł. A b r a h a m , P o n ti f ic a l e b i s k u p ó w k r a k o w s k i c h z X I I w i e k u , R A U 66, K ra k ó w 1927.
[5 ] S A N G A L L E Ń S K I W Z Ó K W P O L S K I E J L I T U R G I I 181
le c z sz c z e g ó ły w sk a z u ją w n im ta k ż e w z o r y ró ż n e g o p o ch o d z e nia: N o rm a n d ia , R eim s, A n g lia , -M ediolan. J e g o m in u sk u ła k a ro liń sk a , p isa n a k ilk u rę k o m a , d a je się d a to w a ć p ra w d o p o d o b n ie, p rzy n a jm n ie j c z ę śc io w o n a la ta 1050— 1075 15. W ystrój jest sk ro m ny; n ie lic z n e b ogatsze, in ic ja ły w s k a z y w a ły b y n a w z o r y m o za ń - sk ie le. N e u m y są s a n g a lle ń s k ie 17, k tó r e co p ra w d a m a ją ró w n ie ż n ie k tó r e r ę k o p isy z S t. A lb a n , a le n a sz e m a ją p od ob n o o d c h y le n ia p e w n e 18.
S ę d z iw y ten k o d ek s, k tó r e g o p e łn y te k st d otąd n ie z o s ta ł o p u b lik o w a n y , z a s łu g u je n a to, a b y p od ać p r z y n a jm n ie j d y sp o z y c ję ce re m o n ii św ię c e n ia gro m n ic. J e s t o n a zresztą u boga. N ie p osiad a ża d n y ch ru b ry k , a w sz e r e g u m o d litw n a w e t ty tu łó w . U z u p e łn ia m w ię c t y tu ły , zaś p rzy te k sta c h m o d lite w n y c h , z n a n y c h zresztą 19, p od aję je d y n ie in c ip ity .
A oto te k s t k ra k o w sk i: 20
15 Tak p rzyp u szcza w y b itn y p a leo g ra f prof. B ernhard В i s с h o f f (M ünchen — P la n eg g ) n a p o d sta w ie fo to k o p ii obrzędu d ed y k a cji k o ścioła, p isa n ej p rzez jed n ą z k ilk u rąk, od k tó ry ch p ochodzą in n e części kodeksu. Za jego ta k w a rto ścio w ą o cen ę sk ład am m u szczere p o d zięk o w an ie.
16 T ak ie je s t zd an ie prof, dra S ta n isła w y S a w ic k ie j, choć P r a ła t P a - redi, p r e fe k t B ib lio te k i A m b ro sia ń sk iej w M ed io la n ie sąd zi, że są one lom b ard zk ie. — Por. Z. A m e i s e n o w a , R ę k o p i s y i p i e r w o d r u k i i l u m i n o w a n e B i b l i o t e k i J a g ie l lo ń s k ie j , W rocław —K r a k ó w 1958 nr 120 s. 107— 109 oraz m oją recen zję W: B iu le ty n h isto r ii sztu k i 21 (1959) s. 103 i n.
17 W. S e m k o w i c z , P a le o g r a f ia łaciń ska, K ra k ó w 1951 s. 498 i 508. 18 T ak sąd zi ks. H. O s t r z o ł e к w sw e j n ied ru k o w a n ej p racy m a g istersk iej na K U L u, p. t. Ś p i e w y g r e g o r ia ń s k i e w p o n t y f i k a l e b i s k u p ó w k r a k o w s k i c h . N ie b y ło b y to rzeczą n ie z w y k łą , szereg sk rip to rió w m iał b o w ie m sw o je lo k a ln e odrębności. I tak trad ycja z St. G a llen szła nieco zm ien ion a do R eich en a u , B am b erg, W orm s, H irsau , F reisin g , Prüm . Por. G. S u η о 1, I n t r o d u c t i o n à la p a lé o g r a p h ie m u s ic a l e g r é gorienne, T o u lo u se 1935 s. 113, 115— 120.
19 Por. przyp. 12 — F o rm u ły te, k ilk a lub p o jed y ń cze, zn aleźć m ożna w n a stęp u ją cy ch k od ek sach : Ćod. St. G a llen 348, w y d a ł K. M o h l b e r g Das fr ä n k i s c h e S a c r a m e n t a r i u m G e la s i a n u m in a la m a n n is c h e r Ü b e r l i e ferung, M ü n ster i. W. 1939 nr 115 s. 18; H. L i e t z m a n n , D as S a c r a m e n t a r i u m G r e g o r i a n u m nach d e m A a c h e n e r U r e x e m p l a r , M ü n ster i. W. 1921, druk a n a sta ty c z n y 1958 nr 9 i 27; Fr. U n t e r k i r c h e r, Das K o l l e k t a r - P o n t i f i k a l e d e s B isc h o f s B a tu r i c h v o n R e g e n s b u r g (817— S48), F reib u rg i S ch w . 1962 nr 17 i 25; S a c r a m e n t a r i u m M en ą r d i, lecz tylk o w e d łu g M PL 78, kol. 46, p o n iew a ż w y d a n ie P a r isiis 1642 ( S a c r a m e n t a r i u m R a to l d i) n ie b yło m i d ostęp n e; V in d o b o n en sis 1888, к. 43г, 72r— 73r ; S t. G a llen 338, p. 42; M. A n d r i e u, dz. с. V, L o u v a in 1961, O rd o r o m a n u s L, с. V III nr 8 w ar. nr 10. — N ie m ia łem do d y sp o zy cji sa k ra m en ta rzy w y d a n y c h przez W i l s o n , C a g i n , P u n i e t, M o h l b e r g — E i z e n h ö f e r — S i ffr i n.
182 K S . Z D Z I S Ł A W O B E R T Y Ń S K I
[6]
IN P U R IF IC A T IO N S S A N C T Ę M AR IĘ BENEDICTIO. [Oratio] E rud i ą u ę su m u s d om in e.
[Responsorium] P o stq u a m im p le ti su n t d ies.
[Oratio] O m n ip o ten s se m p ite r n e D eu s, q u i h o d ie r n a die.
[Alia] D o m in e D eu s c r ea to r c ę li et terrę.
[Praephatio] V . D . Q u ia p er se r e n iss im a m ac p la eid issim a m s te lla m g e n itr ic e m tu am .
[Alia oratio] B e n e d ic d o m in e J e su C h riste.
[Alia] P ro in d e su p p lic e s te ą u ę su m u s d om in e.
[Benedictio] B enectico te cęra in n o m in e sa n c te T r in ita tis.
[A ntiphona] R e sp o n su m a cc ep it S y m e o n .
[Oratio] Illu m in a ą u ę su m u s
[A ntiphona] A v e g r a tia p len a.
[Alia antiphona] A d o r n a th a la m u m tuu m .
[Oratio] D a ą u ę su m u s d o m in e p o p u lo tuo.
[A ntiphona] C um in d u c e r e n t. P s. B e n e d ic tu s.
[Oratio] P e r fic e in n o b is.
T ę n a szą p r e fa c ję z a w ie r a ją d a lej in n e p o lsk ie k s ię g i litu rg ic zn e. W ięc z k o ń c a X IV w ie k u P o n tific a le h a lic k ie w B ib lio te c e N a ro d o w e j w W a r s z a w ie 21 z w a n e m y ln ie p o n ty fik a te m B o r y sz e w - sk ie g o i n a jb liż sz y m u c z a se m p o w sta n ia m sz a ł k a n o n ik a G o sła w - sk ie g o z k o ń c a X IV lu b p o czą tk u X V w ie k u w B ib lio te c e k a p itu l n ej w K r a k o w ie 22. W X V w ie k u p o sia d a ją ją p o n ty fik a ły k a r d y n a ła O le śn ic k ie g o z ok o ło 1423 roku, b p a S tr z e m p iń sk ie g o z lat 1455— 1460 oraz k a r d y n a ła F r y d e r y k a J a g ie llo ń c z y k a z 1493 r . 2:i. W re sz cie Missale C racoviense z ok o ło 1500 r., Missale Ecclesiae Posnaniensis, C ra c o v ia e 1524; A g e n d a Posnaniensis, L ip sia e 1533 24, a ta k ż e A g e n d a Plocensis z 1554 r . 25.
O c z y w iśc ie n ie n a le ż y n a sze j p r e fa c ji m y lić z p refa c ją obrzędu
21 W arszaw a, B ib lio te k a N arod ow a, Cod. B aw or. 5 cap. X X III. — Por. Z. O b e r t y ń s k i , P o n ti f ic a l e h a lic k ie z w a n e p o n t y f i k a l e m Bo- r y s z e w s k i e g o , C o llecta n ea T h eo lo g ica 10 (1929) oraz N a sza m y ś l te o lo giczn a I, L w ó w 1930.
22 I. P o l k o w s k i , K a t a l o g r ę k o p i s ó w k a p i t u ł y k a t e d r a l n e j k r a k o w s k i e j, W: A rch iw u m do d ziejó w lite r a tu r y i o św ia ty w P o lsc e 3. K ra k ó w 1884 nr 8.
. 23 I. P o 1 к o w s к i, dz. c., nr 12, 13, 14; por. Z. O b e r t y ń s k i , P o n t y f i k a ł y k r a k o w s k i e X V w i e k u , P raw o k o n o n iczn e 4 (1961) s. 355— 378. 24 W iadom ość o o sta tn ich czterech p o zy cja ch zaw d zięczam u czyn n ości ks. dra W. D a n ie lsk ie g o z KU Lu.
m S A N G A L L E Ń S K I W Z Ó R W P O L S K I E J L I T U R G I I 183
B enedictionis im aginis beatae Mariae Virginis. P o sia d a ją o n e o b ie id e n ty c z n y in c ip it oraz k ilk a id e n ty c z n y c h z w r o tó w , poza ty m jed n a k są o d ręb n e, a m ia n o w ic ie : V. D. [...] Quia p e r serenisism am ac p la cid issim a m s tella m [...] Q u apropter in e ffa b ile m p ie ta te m tuarn h u m illim a d evo tio n e deposcim us, u t omnes in hac im agine m a tr e m dom ini nostri Jesu C h risti honorantes atque hanc im a g i- nem su am la u d a b ilite r ven e ra n te s eique d e v o te et a m a b ilite r ser- vie ntes, tua facias p ie ta te cle m e n te r p e r f i r u i26.
J a sn y m je st, że ta p r e fa c ja pochodzi' od p r e fa c ji g ro m n icz n e j w jej w e r s ji m o g u n c k ie j, w ię c n a jp ra w d o p o d o b n iej p o śre d n io od p ie r w o tn e j sa n g a lle ń sk ie j.
J e sz c z e jed n a u w a g a : b r z m ie n ie tej p r e fa c ji p o św ię c e n ia gro m n ic jest w n ie k tó r y c h k o d e k sa c h , n a p rzy k ła d w ła ś n ie w k r a k o w sk im p o n ty fik a le z X I w ie k u , śc iśle b io rą c d o g m a ty c z n ie m y lą c e . Jak w k a żd ej p r e fa c ji, ta k i w n ie j je st in c ip it s k ie r o w a n y do o so b y B o g a O jca, ch oć ze z w y c z a jn y m w y d ź w ię k ie m p e r C h ristu m do m in u m nostrum . L e cz zaraz d a lej b ez ż a d n eg o p rze jścia m a m y
gen itricem tu a m ora z tuo preciosissim o sanquine, co n ie m o że od n osić się do B o g a O jca le c z do C h r y stu sa P a n a . P o p r a w n y je s t ten tek st m ia n o w ic ie p la cid issim a m s tella m g e n itric e m filii tu i w m sza le p o zn a ń sk im z 1524 r., w m sz a le k r a k o w sk im z ok o ło 1500 r. tu d zież w a g e n d z ie p o zn a ń sk iej z 1533 r.
D a lej w o ra c ji D omine Deus creator [....] P recam u r te dom ine sancte P a te r om nipotens aetern e Deus [...] quos r e d e m is ti p re-cioso sanguine Filii tu i je st p o p r a w n y explicit. M am y g o w p o n ty fik a le b isk u p a R a ty z b o n y B a tu r ic h a z p ie r w s z e j p o ło w y IX w ie k u 27, w k o d e k sa c h sa n g a lle ń sk ic h 338 p. 773 oraz 339, p. 521, w r y tu a le z S c h ä ftla r n z X w ie k u k. 88 2S, tu d zie ż w n a sz y m p o n t y fik a le k r a k o w sk im B ib l. Jag. 2057 29. P o d o b n o zn a jd u je s ię on tak że w sa k ra m e n ta r z u R a to ld a 80. N a to m ia st z n ie k sz ta łc o n y i m y lą c y je s t e x p lic it, m ia n o w ic ie precioso sanguine tuo, w k o d e k sa c h St. G a lle n 395, p. 42, w e V in d o b o n e n sis 1888, к. 72r, w p o n ty fik a le
26 Tak w p o n ty fik a ła c h H a lick im , O leśn ick ieg o , S trzem p iń sk ieg o , F ryd yryk a.
27 Fr. U n t e r k i r c h e r , dz. c., nr 408.
23 M ünch en , S ta a tsb ib lio th e k , Cod. 17027, cyt. u F r a n z , dz. с. I, s. 445.
29 K. 95V.
30 N a ten sa k ra m en ta rz p o w o łu je się A. F r a n z, dz. с. I, s. 446, cytu jąc M PL 78, kol. 298, gd zie zn a jd u je się jed n a k ty lk o in cip it i to nieco od ręb n y. N ie b y ł m i d ostęp n y m a szy n o p is n ow ego w y d a n ia tego sak ram en tarza, k tó ry do druku w serii H en ry B ra d sh a w S o c ie ty w L on d yn ie p r z y g o to w a ł D. H. T u r n e r .
184 K S . Z D Z I S Ł A W O B E R T Y Ń S K I
[8] m e d io la ń s k im 31, str. 57 oraz w r y tu a le z R h e in a u z p oczątku X II w ie k u 32.
T ru d n o stw ie r d z ić , g d z ie n a stą p iły p ie r w s z e p o śliź n ię c ia k op istów . W k a żd y m ra z ie p o lsc y k o p iśc i n ie m ie li p rzed o cz y m a w zo ru tej fo r m u ły id e n ty c z n e g o z V in d o b o n e n sis 1888. P o p r a w n a form a tej o ra c ji m o g ła o c z y w iś c ie p rz y jść do P o ls k i r ó w n ie ż p op rzez op actw o S t. A lb a n , le c z ta m m o g ła p och od zić p ie r w o tn ie z e w zo r u p o k r ew n e g o R a ty z b o n ie w p ie r w s z e j p o ło w ie IX w ie k u , a p o śred n io przez S t. G allen .
Ja k z n in ie jsz e g o stu d iu m w y n ik a , p r e fa c ja P e r serenissim am
zn a la z ła w P o ls c e sto su n k o w o sz e r o k ie z a sto so w a n ie , zw łaszcza je ż e li p o r ó w n a m y ją z le d w o p o je d y ń c z y m i z n a n y m i ręk op isam i w z g lę d n ie d ru k a m i w N iem c z e c h , Ita lii, n a W ęgrzech . T y m b ar d ziej jest to c ie k a w e , je ż e li p rzy ją ć w o ln o p ie r w o tn e p och od zen ie tej p r e fa c ji z d a le k ie g o o p a ctw a S t. G a llen , со — jak ju ż p o w ie d zia n o p o w y ż e j —■ je s t n ie ty lk o m o ż liw e a le p ra w d o p o d o b n e. M i g ra c ja w z o r ó w i p ra ce sk r ip to r ió w z n a jd u ją n ie z n a n e d otąd po tw ie r d z e n ie s w e g o za sięg u .
N ie w y k lu c z a m d a lsz e j m o ż liw o śc i, że jesz cz e in n e sa n g a lle ń sk ie fo r m u ły litu r g ic z n e s ta ły się w zo r em p r z y ję ty m w P o lsc e . L ecz do w y k a z a n ia te g o n a w e t h ip o te ty c z n ie je st p rzy d z isie jsz y m sta n ie b a d a ń i p u b lik a c ji jesz c z e d alek o.
E i n e S a n k t g a l l i s c h e V o r l a g e i n d e r p o l n i s c h e n
L i t u r g i e .
Z u sa m m en fa ssu n g
Z iel d ieses A u fsa tz e s ist, ein en W a h r sc h e in lic h k e itsb e w e is dafür zu lie fe r n , d ass die fru ch tb a re sa n k tg a llisc h e S ch reib stu b e die L itu rgie au ch in P o le n im X I Jhdt. und sp ä ter b e e in flu ss t h atte. A llerd in g s n ich u n m ittelb ar, son d ern v e r m itte ls der A b tei St. A lb a n in M ainz, n a m e n tlic h durch das P o n tifik a le rom an o g erm a n icu m , w e lc h e s, dort um das Jahr 950 en tsta n d en , b ek a n n lich bald w e ite V erb reitu n g fand. D as B e w e ism a te r ia l is t gan z gerin g, und zw ar ist es die s e lte n e P rä- fa tio n der K e r z e n w e ih e an M aria L ich tm ess „Q uia per seren issim a m ac p la c id issim a m ”. D ie z w e i fr ü h e ste n T e x te d ieser F o rm el stam m en b eid e aus dem X Jhdt., M in den K od ices S t. G a llen 338 und V
indobo-31 M ediolan, rk p is cyt. D. 2. 34.
32 G. H ü r 1 i m a n n, D a s R h e in a u e r R itu a le, F reib u rg i S ch w . 1959 nr 19.
[9] S A N G A L L E Ń S K I W Z Ó R W P O L S K I E J L I T U R G I I 185 n en sis 1888 aus St. A lb an . S ie sin d aber d urchaus n ic h t w ö r tlic h id e n tisch , en tg e g e n der M ein u n g v o n A d o lf F ranz. D en n im sa n k tg a llisc h e n K od ex h e is st es „Q uia per se r e n issim a m ac p la cid issim a m g en itricem tu a m ”,' d a g eg en im M ain zer P o n tifik a le „Quia per se r e n issim a m ac p la cid issim a m s te lla m g e n itr ic e m tu a m ”. Es w u r d e b ish er m . W. noch n ich t u n tersu ch t, w e lc h e von d iesen b eid en F o rm eln die fr ü h e r e ist. S ic h e r g e s te llt ist, dass d ie d rei b ek a n n ten m etrisch en L ita n e ie n , „A r- dua sp es m u n d i”, „H u m ili p rece” und „V otis su p p lic ib u s”, in St. G allen en tsta n d en , sp äter in St. A lb a n te ilw e is e 'u m geändert, bzw . b ereic h e rt w ü rd en . D arau s zieh e ich den S ch lu ss, d ass auch d ie P r ä fa tio n der K e r z en w eih e aus St. G a llen in St. A lb a n a n a lo g isc h n ic h t w ö r tlic h k op iert, son d ern um das W ort „ s te lla ” an erster S te lle u n n ö tig e r w e ise b ereich ert w u rd e. In d isser F a ssu n g k a m d iese F o rm el durch das r h e i n isch e P o n tifik a le n ach Ita lie n (M ailand, 1 H an d sch rift), n ach U ngarn (2 H a n d sch riften ) und auch n ach P o len . H ier is t d iese s e lte n e F orm el in zeh n h a n d sc h r iftlic h e n bzw . g ed ru ck ten litu r g isc h e n B ü ch ern au s dem X I —X V I Jhdt. n a ch w eisb a r, also v e r h ä ltn ism ä ssig w e it v erb reitet. N ich t zu v e r w e c h se ln ist d iese F o rm el m it der P r ä fa tio n b ei der S e g n u n g e in e s M a rien b ild es, m it ein em id e n tisc h e n In itiu m , w a s w o h l von der e rsteren F o rm el oder v o n ein er u n b ek a n n ten g em ein sa m en V orlage stam m t.
