Roman Backer
Przekształcenia świadomości
politycznej i struktur regionalnych
elit politycznych w latach 1980 - 2000
: casus społeczności województwa
toruńskiego
Rocznik Toruński 27, 39-45
R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 27
R O K 2000
Przekształcenia świadomości politycznej
i stru k tu r regionalnych elit politycznych
w latach 1980-2000
Casus społeczności województwa toruńskiego
R o m a n B d c k e r
1. Nowe województwo
W ojew ództw o to ru ń sk ie p o w sta ło w w y n ik u zm ian y s tr u k tu r y ad m i n istra c y jn e j k ra ju d o k o n an ej w ro k u 1975. T a re o rg a n iz a c ja m otyw o w a n a chęcią sta b iliz a c ji w ładzy E d w a rd a G ierk a i jeg o ek ip y d o p ro w ad ziła do p o w s ta n ia w ielu je d n o s te k a d m in istra c y jn o -p a rty jn y c h niezdolnych do stw o rz e n ia efektyw nej siły sp rzec iw u w obec rz ąd zącej grupy. W re z u lta cie p o w sta ło wiele w ojew ództw (szczególnie n a „śc ia n ie w sch o d n iej” ) nie zdolnych do sam o d zieln eg o b y tu , nie p o tra fią c y c h s ta ć się rzeczyw istym i o śro d k am i je d n o c z ą c y m i p o d leg łe so b ie te ry to ria .
W ojew ództw o to ru ń sk ie było w nieco in n ej sy tu a c ji. Je g o g ran ice obejm ow ały w d u ży m sto p n iu ziem ię ch ełm iń sk ą , region złączony ścisłym i w ięzam i h isto ry czn y m i z T o ru n ie m . Istn ie n ie w sp ó ln o ty losów h isto rycznych było je d n a k d e te rm in o w a n e głów nie d zięki p rzy n ależn o ści p ra wie całego now ego w o jew ó d ztw a to ru ń sk ie g o d o z a b o ru niem ieckiego. O znaczało to (szczególnie w tra d y c y jn y c h środow iskach lokalnych) is t nienie b a rd z o p o d o b n e g o ze sta w u n o rm i w a rto śc i społecznych o ra z sp o sobów zbiorow ego o rg an izo w an ia. U k ład sieci ko m u n ik acy jn ej d e te rm in o w any w d u ży m s to p n iu p rz e p ra w a m i przez W isłę pow odow ał, że T o ru ń m u siał sp e łn ia ć funkcję w ęzła k o m u n ik acy jn eg o d la zn acz n eg o o b sz a ru w p ro m ie n iu kilkudziesięciu k ilo m etró w p o praw ej stro n ie W isły i k ilk u n a s tu p o lewej. Rozw ój w ielkiego p rzem y słu w T o ru n iu p rzy c h a ra k te
ry sty czn y m d la g o sp o d a rk i P R L n a d m ie rn y m z a tru d n ie n iu spow odow ał konieczność śc iąg an ia siły roboczej ze zn acznego o b sz a ru . T o ru ń w la ta c h sied em d ziesiąty ch sta l się m iejscem z a tr u d n ie n ia c h ło p o -ro b o tn ik ó w m ieszkających w pro m ie n iu około 50 km od teg o m ia s ta . T o ru ń m iał w y sta rc z a ją c y p o te n c ja ł histo ry czn y , k u ltu ro w y , ekonom iczny i społeczny, by sta ć się rzeczyw istym c e n tru m utw o rzo n eg o w 1975 r. w ojew ództw a.
Z realizow anie teg o z a d a n ia zależało o d ja k o śc i elit p o lity czn y ch , k tó re pow inny były d b a ć o in te re sy całego reg io n u , o w y ró w n y w an ie d y sp ro p o rc ji m iędzy jej poszczególnym i częściam i, o realizo w an ie do b ra w spólnego. P o m ija ją c u w a ru n k o w a n ia c h a ra k te ry sty c z n e d la m ono polistycznej w ładzy a p a r a tu p a rty jn o -p a ń stw o w e g o , n ależy p a m ię ta ć o w ąskim co p raw d a, ale je d n a k istn ie ją c y m , m arg in esie sw o b o d y działem regionalnych elit. To istn iejące pole nie z o sta ło w p ełn i z a g o sp o d a ro w ane choćby z pow odu sk ła d u p erso n aln eg o ty ch e lit. K ierow nicze funkcje pełnili działacze z W arszaw y, k tó rz y nie m ogli tra k to w a ć p rz e n ie sie n ia ze sta n o w isk a n p . m in istra n a p o sa d ę I se k re ta rz a śred n ieg o w o jew ó d ztw a ja k o aw ansu. P o z o sta łe kierow nicze sta n o w isk a zajm o w ali u rz ę d n ic y ze zlikw idow anego dużego w o jew ó d ztw a (często d o je ż d ż a ją c y z B ydgoszczy) b ąd ź aw ansow ani u rzęd n icy pow iatow i. D o p iero p o p ew n y m czasie s ta now iska urzędnicze w a p a ra c ie p a rty jn y m i a d m in istra c y jn y m zaczęli z a j m ow ać (często b ezp o śre d n io po u kończeniu stu d ió w ) absolw enci U niw er s y te tu M ik o łaja K o p ern ik a. Je d n a k ż e ich ro la aż do k o ń ca istn ie n ia P R L nie b y ła do m in u jąca.
O p o zy cja d e m o k ra ty c z n a przed 1980 r. sk ła d a ła się w T o ru n iu z kil k u n a s tu osób. Ich d ziałaln o ść sp ro w ad za ła się d o o rg a n iz o w a n ia sp o tk a ń d y sk u sy jn y ch i k o lp o rta ż u niezależnych w y d aw n ictw . B yli to głów nie n a ukowcy, stu d e n c i, inżynierow ie - w ty m , co ciekaw e, głów nie in fo rm aty cy . Do środow isk p arao p o zy cy jn y ch tego o k resu m o ż n a zaliczyć m .in . K lu b In telig en cji K atolickiej i D u sz p a ste rstw o A kadem ickie p rzy kościele J e zuitów .
2. Lata 1980-1981
S y tu a c ja d ia m e tra ln ie się zm ien iła p o S ierp n iu 1980. S tra jk i w „T ow im orze” i g ru d ziąd zk iej „W a rm ie ” w sp o só b n a tu ra ln y w ytw orzyły nowe c e n tra kom unikacji społecznej n iezależn e od d o ty ch czaso w y ch s tr u k tu r w ładzy. To p rzed e w szy stk im z ty ch fa b ry k re k ru to w a li się działacze regionalnych i su b reg io n aln y ch s tr u k tu r „S o lid a rn o śc i” . J a k w ynika
z an alizy s tr u k tu r y sp o łe czn o -z aw o d o w ej d eleg ató w n a I Z jazd R egio n a ln y NSZZ „S o lid a rn o ść ” w 1981 r., p rzew ażały osoby z w ykształceniem w yższym , a n a s tę p n ą g r u p ą byli absolw enci szkół śred n ich . N ajczęściej byli to ludzie m łodzi - w w ieku około 30 la t. B yli o n i zw iązani b ard zo ścisłym i w ięzam i ro d zin n y m i, środow iskow ym i i p racow niczym i ze sw oim środow iskiem . Je d n o c z e śn ie d y sp o n o w ali b a rd z o d u ży m k ap itałem (w ro zu m ieniu P ie r re ’a B o u rd ie u ) d ążn o ści d o z m ia n , choćby z pow odu dużego poziom u re fu ta c ji d o ty ch czaso w y ch elit fab ry c zn y ch , m iejskich, reg io n al nych i k rajo w y ch . W y n ik ało to nie ty lk o z z a m k n ię c ia kanałów ruchliw ości pionow ej, ale i z p rz y ję c ia o d m ien n eg o i co raz b ard ziej u trw alo n eg o ze sta w u n o rm , w a rto śc i i sp o so b ó w p o strz e g a n ia ś w ia ta społecznego.
W la ta c h 1980-1981 a k ty w n y c h p o s tro n ie społecznej było od kil k u n a s tu tysięcy do k ilk u se t osób. N ie b y ła to tylko „S o lid a rn o ść ” , ale i N iezależne Zrzeszenie S tu d e n tó w , s tr u k tu r y poziom e w P Z P R i sy m p a ty z u ją c e z nim i g ru p y w S o cjalisty czn y m Zw iązku S tu d e n tó w P olskich, p o n a d to K o n fe d e ra c ja P o lsk i N iepodległej, K o m ite t O b rony W ięzionych z a P rz e k o n a n ia , kilka k lubów d y sk u sy jn y ch itd . D la o k re śle n ia d y n a m ik i zm ian ra c jo n a ln e j ak ty w n o ści społecznej w a rto p rz y ją ć z a w skaźnik liczbę, c z ęsto tliw o ść w y ch o d ze n ia o raz d łu g o trw ało ść istn ie n ia niezależnych czasopism . G w a łto w n a e ru p c ja liczby czasopism n a s tą p iła w sty c zn iu 1981 r., n a to m ia s t z a ła m a n ie się liczby w ydaw anych czasopism - la te m 1981 r. Je sie n ią 1981 r. ukazyw ały się tylko 2 -3 cza so p ism a zakładow e „S o lid a rn o śc i” . N a s tę p n y b a rd z o w y raźn y w zro st a k tyw ności n a s tą p ił w sty c z n iu 1982 r. Je g o z ew n ę trzn y m w y razem było p o jaw ien ie się w ielu czasopism zak ład o w y c h , z k tó ry c h ty lk o „G eo fo n ” w y d aw an y d la p raco w n ik ó w G eofizyki p rz e trw a ł kilka la t.
A n a liz a treści tych czasopism w skazuje n a d o k o n an ie się w śród ak ty w nych społecznie osó b przeło m u św iadom ościow ego. O ile w po czątk o w y m okresie zm ian po sierp n io w y ch ak c e p to w a n o w m ia rę pow szechnie tezę g ło sz o n ą przez S ta n isła w a K an ię: so c ja lizm tak, w ypaczenia nie, o tyle po w y d arzen iach bydgoskich w m a rc u 1981 r. przew ażało przek o n an ie, iż realn y so cjalizm je s t sy stem em złym i n ależy z niego zrezygnow ać.
3. Działacze pierwszej „Solidarności” przyszłą elitą władzy?
T y tu ło w y ste re o ty p je s t b a rd z o w y g o d n y d la obu stro n podzielo nej przez s ta n w o jen n y sceny p o lity c z n e j. Z je d n e j stro n y p o zw ala n a leg ity m izację d ą ż e ń do w ład zy p o p rzez o d w o łan ie się do tra d y c ji. Z drugiej
stro n y p o zw ala n a negow anie m e ry to ry c z n y c h k o m p e te n c ji o raz dezaw uo w anie całego n u rtu p o stso lid arn o ścio w eg o przez u k azyw anie p o jed y n czy ch błędów ja k o będących koniecznym re z u lta te m d z ia ła n ia całego obozu.
W p rz y p a d k u w o jew ó d ztw a to ru ń sk ie g o s te re o ty p te n je s t błędny. W o bozach d la in tern o w an y ch zn alazło się 211 osób, a 170 zo stało a re sz to w anych. S pośród 211 in tern o w an y ch - do 1984 r. w yem igrow ało 28 osób. P o 1989 r. z w szystkich in tern o w an y ch 5 zo stało p o sła m i i se n a to ra m i (w ty m 2 m in istra m i), n a jm n ie j 5 było d o d a tk o w o k a n d y d a ta m i w trak cie w yborów p a rla m e n ta rn y c h , 3 o b jęło funkcje p re z y d e n ta m ia sta , wicewo jew ody i w ysokiego u rzęd n ik a w U rzędzie R a d y M in istró w . Ł ącznie za tem znaczące funkcje zajęło 13 o sób, a w ięc 6%. S p o śró d aresz to w an y ch (p o m ija ją c p o w ta rz a ją c e się nazw iska) ty lk o je d n a o so b a z o s ta ła b u rm i strzem m ia sta . T ak więc z 381 in tern o w an y ch b ą d ź aresz to w an y ch tylko około 4% to p rzy szła e lita p o lity c z n a . R e p re sje p o 13 X II 1981 r. były sk u te czn y m śro d k iem elim in acji i z a s tra s z a n ia . N ie były n a to m ia st pom o ste m do n iew yobrażalnej w o kresie s ta n u w ojen n eg o w alki o stanow iska.
4. Przełom „okrągłego stołu”
K o n sp iracy jn e s tr u k tu r y reg io n aln ej „S o lid a rn o śc i” były je d n y m i z kil k u n a stu w k ra ju , k tó re istn ia ły przez cały o k res la t o siem d ziesiąty ch . Od 1988 r. w T o ru n iu p o jaw iły się now e o rg a n iz a c je - reak ty w o w an o NZS i K P N , p o w sta ła „S o lid arn o ść W alczą ca” , W iP , o rg a n iz a c je m łodzieży szkół średnich itd . P rz e d sta w ic ie le w iększości z ty ch now ych o rg a n iz a c ji weszli w sk ła d K o m ite tu O by w atelsk ieg o , k tó ry o rg an izo w ał k am p a n ię w y b o rczą „S o lid arn o ści” . A n a liz a w yników w y b o ró w z 4 V I 1989 r. w skazuje n a wysoki poziom hom ogeniczności zachow ań p o lity czn y ch . N iezależne od środow iska, m iejsca zam ieszk an ia, m iejsca p racy , c h a ra k te ru okręgu wy borczego (o tw a rty b ą d ź z a m k n ię ty - w ięzienia, k o sz ary ) w yniki w yborów były ta k ie sa m e - kilkanaście p ro c e n t n a k a n d y d a tó w P Z P R , re s z ta n a k an d y d ató w „S o lid arn o ści” . Wry ją tk ie m byl obw ód w y b o rczy o b ejm u jący K ozackie G óry, gdzie n a P Z P R głosow ało około 5%.
5. Lata dziewięćdziesiąte
N a stę p n e w y b o ry p rzy n io sły b a rd z ie j zró żn ico w an e w yniki. C h a ra k te ry sty c z n a je s t p o stę p u ją c a d y fe re n c ja c ja p o sta w w y b o rczy ch : w ra m ach poszczególnych dzielnic m ia s ta czy g m in. W y n ik a t o z ró żn ico w an ia s tr u k tu r społecznych w u k ład zie te ry to ria ln y m . K s z ta łtu ją się pow oli dzielnice
ludzi bied n y ch i b o g a ty c h , co raz silniejsze je s t zróżnicow anie gm in w iej skich n a p o d m iejsk ie, c e n tra ln e i p ery fe ry jn e.
E lity p o lity c z n e są częściow o sfrag m en tary zo w an e, U n ia W olności m a w T o ru n iu m niejszy n iż w in n y ch m ia sta c h p o te n c ja ł koalicyjny. D o p iero k s z ta łtu ją się now e s tr u k tu r y sa m o rz ą d u pow iatow ego i w ojew ódzkiego. T y m sa m y m k sz ta łt elit p o lity czn y ch nie je s t jeszcze o sta te czn y . T en b ra k k ry sta liz a c ji je s t d e te rm in o w a n y nie ty lk o p rzek sz ta łc en iam i s tr u k tu r o rg an ó w w ładzy p u b liczn ej, ale i ciągle trw a ją c y m i p ro cesa m i fo rm o w an ia się sy ste m u p a rty jn e g o w Polsce.
C h a ra k te ry sty c z n y je s t n a to m ia s t w zro st d o jrzało ści elit politycznych. C o raz częściej k am p a n ie w y b o rcze pro w ad zo n e s ą w sp o só b profesjonalny, b ra k w T o ru n iu n ie o d p o w ied zialn y ch zachow ań p o jed y n czy ch polityków .
N a tu ra ln y m źró d łem re k ru ta c ji e lit po lity czn y ch s t a ją się co raz b a r dziej o rg a n iz a c je sp o łe czn e (n o n -g o v e rn m e n t o rg a n isa tio n , N G O ). L iczba z a re jestro w an y ch N G O w cały m w ojew ództw ie to ru ń sk im w 1997 r. w y n o siła 387. Z p o ró w n a n ia d an y ch z p o p rzed n ich la t o z n a c z a to co ro czn y w zro st o około 1 /3 ro czn ie. N a p o c z ą tk u 2000 r. w edług niezwe- ryfikow anych d an y ch w sa m y m ty lk o T o ru n iu d ziałało 360 sto w a rzy szeń i 45 fu n d acji. W ięk szo ść z nich z a re je s tro w a n a je s t w Sądzie O kręgow ym w T o ru n iu , p o z o sta łe to o d d z ia ły teren o w e o rg an izacji ogólnopolskich. D o najliczn iejszy ch n a le ż ą te , do k tó ry c h p rzy n ależn o ść je s t w dużym sto p niu o b lig a to ry jn a n a p rz y k ła d z p rzy czy n zaw odow ych (F e d e ra c ja S to w arzyszeń N au k o w o -T e ch n iczn y ch - 2410 członków ), n ie k tó re o rg a n iz a cje m łodzieżow e (Z H P - 1784 członków ) i n ie k tó re o rg an izacje k ato lic kie (S to w a rzy szen ie R o d z in K ato lick ich liczy 1340 członków ). O g ro m n a część sp o śró d ty ch o rg a n iz a c ji o p a r ta je s t n a a k ty w n o ści kilku b ąd ź kil k u n a s tu osób. T y lk o nieliczne z nich p o tra fią d ziałać w sp o só b profe sjonalny. S p o śró d ty c h o s ta tn ic h ty lk o 4 o rg a n iz a c je społeczne p o sia d a ją sw oje s tro n y in te rn e to w e . W śró d nich je s t T ow arzystw o W sp ó łp ra c y z M ia sta m i B liźn iacz y m i T o ru n ia .
C h a ra k te ry s ty c z n a d la now o p o w sta ją c y c h o rg an izacji je s t z m ia n a sp o so b u re k ru ta c ji członków . C o ra z częściej o d ch o d zi się od p ierw o t nego m o d elu o rg a n iz o w a n ia się w ra m a c h g ru p y nieform alnej do ty p u a k ty w n o śc i o p a rte j n a d z ia ła n iu teleologicznym , zdepersonifikow anym . Z w iększa się te ż z a k re s d z ia ła ln o ś c i o co ra z to now e p o la społecznej a k tyw ności.
N a s tą p iła p rz y ty m z m ia n a sp o so b u d z ia ła n ia w sp ó ln o t p arafia ln y c h . Z an ik n ęły fo rm y a k ty w n o śc i ty p o w e d la la t o siem d ziesiąty ch , powoli
p o ja w ia ją się now e fo rm y - A k cja K ato lick a, ra d y p a ra fia ln e , g a z e tk i p a rafialn e. M a ją o n e je d n a k c h a ra k te r o wiele b ard ziej sform alizow any i w m n iejszy m s to p n iu o d p o w ia d a ją n a w y zw an ia w spółczesności niż to było w la ta c h s ta n u w ojennego.
D la o k resu la t d ziew ięćd ziesiąty ch c h a ra k te ry sty c z n y je s t rów nież w zro st liczebności p ra sy lokalnej i su b reg io n aln ej (o b ejm u jącej o b sz a r n p . kilku g m in ), środow iskow ej itd . T y p o w y je s t p rz y ty m d u ży poziom jej u zale ż n ie n ia o d d o ta c ji (i ty m sa m y m - w ładz) g m innych. W id o c z n a je s t w konsekw encji p rz e w a g a d z ia łu in fo rm acy jn eg o n a d in terw en cy jn y m , b ra k d z ie n n ik a rstw a śledczego.
6. Podsumowanie
A k ty w n a sp o łe czn ie (choćby p o te n c ja ln ie ) część m ieszkańców regionu to ru ń sk ie g o w ciąg u o s ta tn ie g o ćw ierćw iecza sta w a ła się w co raz w iększym s to p n iu p o d m io te m i k re a to re m sp o łe czeń stw a obyw atelskiego. P ro c e s te n m o ż n a p o d zielić n a c z te ry p o d sta w o w e etap y :
a ) u z n a n ie r u d y m e n ta rn y c h w a rto śc i w okresie posierpniow ym ; b) p rzeło m w sp o so b ach p o s trz e g a n ia ś w ia ta społecznego w 1981 r.; c) o d c h o d z e n ie o d sc h e m a tu m y śle n ia ty p u b rico lag e (za J a d w ig ą S ta n i
szkis) w la ta c h o siem dziesiątych;
d) pow olne ra cjo n alizo w an ie zachow ań w la ta c h dziew ięćdziesiątych - co ra z szersze w y stę p o w an ie oby w atelsk iej k u ltu ry p o lity czn ej w ram ach d o m in u jącej n a ty m o b sz a rz e k u ltu ry po lity czn ej u czestn ictw a.
Bibliografia
A rato A., Civil society against the State: Poland 1980-1981, Telos 1981, nr 47. Bâcker R., Przem iany świadomości politycznej działaczy Solidarności (wrze
sień 1980-gru.dzień 1981), Dwadzieścia jeden. Pism o społeczno- polityczne, n r 9/10, „R y tm ” , Warszawa 1989, s. 91-105; również w: S tu
dia nad ruchami społecznymi, t. II, Warszawa 1989, s. 305-324.
Bàcker R ., Struktury poziome w Toruniu (1980-1981), In sty tu t Socjologii UW, W arszawa 1990.
Bàcker R., Opis niezależnej prasy Torunia (wrzesień 1980-13 grudnia 1981), cz. pierwsza, A cta U niversitatis Nicolai Copernici, Nauki Polityczne, n r XXI, Toruń 1991, s. 3-20; cz. druga, tam że, nr XXII, Toruń 1991, s. 41-53.
Backer R., Postawy wyborcze mieszkańców województwa toruńskiego w 1991 roku, Toruń 1991, ss. 21, mps.
Backer R., Uwagi na tem at wyników wyborów z 21 IX 1997 roku w wo jewództwie toruńskim , Toruń 1997, ss. 10, mps.
Backer R., Śliwińska A., Postawy polityczne mieszkańców województwa
toruńskiego nie uczestniczących w wyborach w 1991 roku, Toruń 1993,
ss. 13 + 13 tabl. i 4 rys., raport z badań.
Błasiak W ., Centra i peryferie masowego ruchu pracowniczego w Polsce 1980-
1981, w: Studia nad ruchami społecznymi, pod red. E. Lewickiej- Banaszak, P. Marciniaka, W. Modzelewskiego, In sty tu t Socjologii UW, Warszawa 1987, ss. 135-176.
Kozłowski R., Wybory do rad gmin 19 czerwca 199Ą r. Statystyka wyborów.
Województwo toruńskie, PK W , GUS, Warszawa 1994.
Kuśmierek A., Zróżnicowanie społeczno-przestrzenne wyników wyborów p ar lam entarnych w 1991 r. na terenie woj. toruńskiego i m iasta Torunia, Toruń 1993, ss. 82, niepublikowana praca magisterska.
Nadrowska-K uśm ierek M., Kuśmierek A., Zróżnicowanie przestrzenne wy ników wyborów parlam entarnych w 1993 r. na terenie woj. toruńskiego i m iasta Torunia, Toruń 1994, ss. 19, mps.
Nadrowska-Kuśm ierek M., Kuśmierek A., Podmioty gospodarki narodowej w
1998 roku, R. I, US w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1999.
Staniszkis J., Poland’s self-lim ited Revolution, ed. by J. T. Gross, Princeton, New Jersey 1984.
Stokes G., The Walls came tumbling down. The Collapse o f Com m unism in
Eastern Europe, Oxford University Press, New York-Oxford 1993.
Szutnik N. [Kozłowski R.], „Solidamość>> w regionie toruńskim, 13 X I I 1981- 31 V I I 1984, Archiwum Solidarności, t. 13, W ydawnictwo Wolne Słowo,
Toruń 1988.
W ydział Spraw Obywatelskich Urząd Miejski w Toruniu, Stowarzyszenia Mia sta Torunia, b.d., mps, ss. 17.
W ydział Spraw Obywatelskich Urząd Miejski w Toruniu, W yznania religijne.
Stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 1993-1996, GUS,
W arszawa 1997.
W ydział Spraw Obywatelskich Urząd Miejski w Toruniu, Zm iany strukturalne
grup podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w system ie R E G O N w 1997 roku, REG O N 1997, US w Toruniu, R. IV, Toruń 1998.
