R O C Z N I K I F I L O Z O F I C Z N E T o m X X V I , z e s z y t 1 — 1979 S T A N IS Ł A W K A M I Ń S K I M E T O D Y W S P Ó Ł C Z E S N E J M E T A F IZ Y K I (C Z Ę Ś C II) * § 5. F I L O Z O F I A P E R Y F A T E T Y C K A H is to r ia m e ta f iz y k i ś w ia d c z y o ty m , iż m im o r z u c a ją c e j się w o cz y z a s a d n ic z e j z m ie n n o ś c i s p o s o b ó w m y ś le n ia m e ta f iz y c z n e g o o r a z e f e m e r y c z - n o ś c i w ie lu k ie r u n k ó w i p o g lą d ó w filo z o fic z n y c h , z n a la z ły się p o ś ró d n ic h n ie lic z n e , k t ó r e w ie l o k r o tn i e p r z e j a w ia ł y ż y w o tn o ś ć , z a c h o w u ją c e l e m e n ty tr w a ł e , a p r z e z to j a k b y b a r d z ie j n ie w ą tp liw e . J e ś l i n a w e t k i e r u n k i te m ia ły o k r e s y z a p o m n ie n ia cz y u p a d k u , to o d r a d z a ły się b o g a ts z e o n o w e d o ś w ia d c z e n ia f ilo z o f u ją c y c h , d z ię k i c z e m u o m ija ły tr u d n o ś c i i s ta w a ły się w w y ż s z y m s to p n i u d o p r a c o w a n e . N ie w ą tp liw ie w y r ó ż n ia się w ś r ó d n ic h k i e r u n e k p e r y p a t e ty c k i, z a p o c z ą tk o w a n y p r z e z A r y s to te l e s a (s tą d m ó w i się p o p r o s t u a r y s to te liz m ) , a k o n ty n u o w a n y p r z e z je g o b e z p o ś r e d n ic h i p o ś r e d n ic h u c z n ió w ( s ta r s i p e r y p a t e ty c y ) 1 o ra z p r z e k s z ta łc o n y w ś r e d n io w ie c z u w tz w . filo z o fię s c h o la s ty c z n ą , a p o te m w ie lo k r o tn ie m o d y f ik o w a n y . U ż y ta t u n a z w a f ilo z o f ia p e r y p a t e t y c k a r o z u m ia n a j e s t p r z e to g e n e ty c z n ie i b a r d z o s z e ro k o 2. C h o d z i o s z k o łę f ilo z o f ic z n ą d z ia ła ją c ą n ie m a l b e z p r z e r w y p o n a d 20 w ie k ó w , a z a jm u j ą c ą się n a g r u n c ie t r a d y c j i a r y s t o - te le s o w s k ie j n a j p e łn i e js z y m b o d a jż e z e s ta w e m p r o b le m a ty k i b y tu , r o z w ią z y w a n e j w z a s a d z ie r a c jo n a ln ie , r e a l is ty c z n ie i p lu r a lis ty c z n ie , tu d z ie ż w y z n a c z a ją c ą m e ta f iz y c e s z c z e g ó ln e m ie js c e w s y s te m ie filo z o fii. S z k o le te j w ie r n e b y ły p r z e z ty le s tu le c i lic z n e k o ś c ie ln e z a k ła d y s tu d ió w filo z o fic z n o -te o lo g ic z n y c h (s tą d te ż m ię d z y in n y m i p o ja w iła się n a z w a filo z o fia
* C zę ść I u k a z a ła s ię w „ R o c z n ik a c h F ilo z o f ic z n y c h ” (15:1967 z. 1 s. 5-40).
1 G łó w n ie T e o f r a s t (zm . 287 p .n .e .), A n d r o n ik o s z R o d o s (zm . 70 p .n .e .) i A l e k s a n d e r z A f r o d y z ji (ok. 200 n .e .), z a j m u j ą c y s ię p r z e d e w s z y s tk im z a g a d n ie n ia m i lo g ic z n y m i, m e ta f iz y c z n o - p r z y r o d n ic z y m i i e ty c z n y m i. H is to r ię p e r y p a t u p r z e d s t a w i a F. G r a y e f f { A r is to tle a n d H is S c h o o l. L o n d o n 1974). P o r . M . K u r d z i a ł e k . A r y s t o t e l i z m . W : E n c y k lo p e d ia K a to lic k a . T. 1 L u b l in 1973 k o l. 967-970.
c h r z e ś c ija ń s k a ). M o ż n a n a w e t p o w ie d z ie ć , że d z ię k i n im z a c h o w a ła f ilo z o f ia p e r y p a t e t y c k a c ią g ło ść z a s a d n ic z e j p r o b le m a ty k i i r o z w ią z a ń n ie z n a n ą w ta k im s to p n iu in n y m k ie r u n k o m . D a ło to a s u m p t d o p o w s ta n ia ju ż w X V II w . t e r m i n u p h ilo s o p h ia p e r e n n is , co p o d k r e ś la ło w ie c z y s to ś ć p o d s ta w o w y c h te z te j filo z o fii z g o d n ie z n ie z m ie n n o ś c ią m e ta f iz y c z n e j s t r u k t u r y s a m e j r z e c z y w is to ś c i 3. W s p ó łc z e ś n ie n ie s ta n o w i o n a d o ść je d n o l i t e g o k i e r u n k u a n i p o d w z g lę d e m m e to d y , a n i n a w e t z u w a g i n a s a m ą k o n c e p c ję filo z o fii. A to li w s z y s tk ie n u r t y filo z o fii p e r y p a t e t y c k i e j w ią ż e d z iś in te le k tu a li z m p o z n a w c z y , r e a liz m , z a s a d n ic z a a u to n o m ic z n o ś ć m e ta f iz y k i w s to s u n k u do n a u k s z c z e g ó ło w y c h o ra z w e w n ę t r z n ie u z a s a d n io n y (czy li p ły n ą c y ze z r e a liz o w a n ia w y ja ś n ie ń m e ta f iz y c z n y c h ) te iz m i r ó ż n e z r e s z tą n a w ią z y w a n ie do d o k t r y n y T o m a s z a z A k w in u . 1. P R O B L E M F I L O Z O F I I C H R Z E Ś C I J A Ń S K I E J P rz y to c z o n e w y ż e j r ó ż n e n a z w y filo z o fii p e r y p a t e t y c k i e j , a c z k o lw ie k śc iśle b io rą c w y k lu c z a ją się, to je d n a k ze w z g lę d u n a ic h d e n o ta c ję m a t e r i a l n i e (n ie f o rm a ln ie ) w z ię tą k r z y ż u j ą się , o z n a c z a ją c w d u ż e j m ie rz e t e n s a m ty p filo z o fic z n e j p r o b le m a ty k i; a k c e n t u j ą ty lk o r o z m a ite je j a s p e k t y u w a r u n k o w a n e d z ie j o w o lu b s to p ie ń z a a n g a ż o w a n ia s a p ie n c jo n a ln o - - re lig ijn e g o . N a jw ię c e j z a s tr z e ż e ń b u d z i w ła ś n ie t e r m i n filo z o fia c h r z e ś c ija ń s k a 4. C z y z a w ie r a o n c o n tr a d ic tio in a d ie c to , a je ś li n ie , to w ja k im s e n s ie w o ln o go u ż y w a ć ? P o n ie w a ż s p r a w a t a n ie j e s t o b o ję tn a d la m e to d y m e ta f iz y k i n a l e ż y s ię n ią z a ją ć .
D o k tr y n a s t a r o ż y tn y c h c h r z e ś c ija n d o ty c z y ła w d u ż e j c z ę śc i ty c h s a m y c h z a g a d n ie ń , k tó r y m i z a jm o w a ła się filo z o fia , a le d a w a ła i n n e lu b in a
3 A . S t e u c o. D e p e r e n n i p h ilo s o p h ia . L io n 1540. P o r . J . B a r i o n . P h ilo s o p h ia
p e r e n n is a is P r o b le m u n d a is A u fg a b e . M iin c h e n 1936; P . H a b e r l i n . P h ilo s o p h ia p e r e n n is . G ó ttin g e n 1952. T e r m i n t e n m a g e n e z ę ra c z e j n e o p la to ń s k ą .
G ils o n z a u w a ż a , ż e p h ilo s o p h ia p e r e n n is to n ie h o n o r o w y t y t u ł j a k i e j ś s z c z e g ó ło w e j p o s ta c i m y ś li filo z o fic z n e j, le c z k o n ie c z n a , b o p r a w i e ta u to lo g ic z n a n a z w a s a m e j filo z o fii. T r w a ło ś ć i je d n o ś ć d o ty c z ą tu s a m y c h p y ta ń , n ie z a ś ic h r o z w ią z a ń i p ł y n ą c y c h z n ic h k o n s e k w e n c j i; s y s te m y p o w s t a j ą i p r z e m i j a j ą , n a t o m i a s t t r w a j ą , ż y ją i r o z w i j a j ą s ię p r o b le m y .
4 P o r . n p . : C. G i a c o n. L e g r a n d i te s i d e l to m is m o . E d. 3. B o lo g n a 1967; A . N a u d. L e p r o b le m e d e la p h ilo s o p h ie c h r e tie n n e . M o n tr e a l 1980; P . T o i n e t. E x i -
s te n c e c h r e tie n n e e t p h ilo s o p h ie . P a r i s 1965; R. M e h 1. L a c o n d itio n d u p h ilo s o p h ie c h r e tie n n e . E d . 2. N e u c h a te l 1967; N e w T h e m e s in C h r is tia n P h ilo s o p h y . E d . R .M .
M c I n e r n y . N o tr e D a m ę 1968; A . F. H o l m e s . C h r is tia n P h ilo s o p h y i n th e 20th C e n -
tu r y . N u tle y 1969; T. P ł u ż a ń s k i . P a r a d o k s w n o w o ż y t n e j fi l o z o f i i c h r z e ś c ija ń s k ie j.
W a r s z a w a 1970; F ilo z o fic z n e p r o b le m y w s p ó łc z e s n e g o c h r z e ś c ija ń s tw a . W a r s z a w a 1973; S. S a r n o w s k i . Z p r o b le m ó w f i l o z o f i i c h r z e ś c ija ń s k ie j i e g z y s te n c ja lis ty c z n e j.
cz e j u z a s a d n io n e ic h r o z w ią z a n ie . S t ą d t r z e b a b y ło z a ją ć j a k ie ś s ta n o w is k o w s p r a w ie r e l a c j i c h r z e ś c i ja n d o ó w c z e s n e j filo z o fii. J e d n i (n p . T e r tu li a n ) o d r z u c a li w s z e lk i k o n t a k t z filo z o fią , k t ó r a s ta n o w iła p r z e c ie ż w y t w ó r m e n ta ln o ś c i p o g a ń s k ie j, n a t o m i a s t in n i (n p . J u s t y n ) , u z n a ją c c h r y s ti a n iz m za p r a w d z iw ą filo z o fię , k o r z y s ta li z n a r z ę d z i m y ś lo w y c h , ja k ie z ó w c z e s n e j filo z o fii m o ż n a b y ło p r z y ją ć , n ie n a r u s z a ją c o b ja w ie n ia . W ta k ie j s y t u a c j i p r z e d s ta w ił s ię ja k o f ilo z o f c h r z e ś c i ja ń s k i A r y s ty d e s (ok. 178 r.), a u L a k - ta n c ju s z a n a s tą p ił o p o łą c z e n ie r e lig i i i m ą d ro ś c i. W o p r a c o w a n iu d o k t r y n y c h r z e ś c ija ń s k ie j w y k o r z y s ta n o z w ła s z c z a e t y k ę s to ic k ą i m e ta f iz y k ę n e o - p la to ń s k ą u w a ż a ją c , ż e p r a w d z iw a filo z o f ia to c z ę ść m ą d r o ś c i c h r z e ś c ija ń s k ie j (A u g u s ty n ). P o w s t a j ą c a s c h o la s ty k a ( w y k o r z y s ty w a n ie r o z u m u w e w ie r z e i d la w ia r y , p r z y j m u j ą c e j e d n a k w k o ń c u f o r m ę n a u k i) d o jr z a ła w s p e k u la c ji f ilo z o fic z n e j d r o g ę d o p e łn ie js z e g o z r o z u m ie n ia p r a w d w i a r y (np. A n z e lm z C a n te r b u r y ) . W e d le n i e k t ó r y c h (n p . B o n a w e n tu r a ) j e d n a k n a le ż a ło c h r z e ś c i ja ń s k ą n a u k ę k s z ta łto w a ć p r z e d e w s z y s tk im n a p o d s ta w ie o b ja w ie n ia — w i a r a m a b y ć p r z e w o d n ik i e m r o z u m u , a m iło ś ć o g n iw e m łą c z ą c y m j ą z r o z u m e m (filo z o fia ze s w e j n a t u r y j e s t c h r z e ś c ija ń s k a , s t ą d p e w n a r e d u k c j a filo z o f ii d o te o lo g ii). D la s z c z y to w e g o ś r e d n io w ie c z a z n a m ie n n e s ta ło się u ję c ie A l b e r t a W ie lk ie g o i T o m a s z a z A k w in u 5. R o z g r a n ic z y li o n i f o r m a ln ie w ia r ę i w ie d z ę p r z y r o d z o n ą (ró ż n ic a ro d z a jo w a ), le c z u z n a li p ie r w s z ą z a n ie z b ę d n ą p o m o c d la d r u g ie j. S tą d filo z o f ia c h o ć a u t o n o m ic z n a w ią ż e się z e w n ę tr z n ie ( in s tr u m e n t a ln i e ) i p r a k t y c z n i e ( k o n k r e t n e w a r u n k i k u ltu r o w e ) z te o lo g ią , p r z y g o to w u ją c d o w ia r y { p r a e a m b u la fid e i), d a ją c te o lo g ii a p a r a t p o ję c io w y i f o r m ę s y s t e m a ty z a c y jn ą ; w i a r a z a ś p o w in n a b y ć n e g a t y w n y m k r y t e r i u m d la flo z o fii, b o n ie d o p u s z c z a ln a j e s t s p rz e c z n o ś ć m ię d z y p o z n a n ie m p r z y r o d z o n y m i o b ja w io n y m 6.
U s c h y łk u ś r e d n io w ie c z a z a c h w ia ła s ię t a k u s ta w io n a h a r m o n i a m ię d z y filo z o f o w a n ie m a d o k t r y n ą c h r z e ś c ija ń s k ą . A w e r r o iś c i ty lk o p o z o r n ie k ie r o w a li s ię o b ja w ie n ie m w p o z n a n iu f ilo z o f ic z n y m , a n o m in a liś c i s t a r a l i s ię o d d z ie lić j a k n a j o s tr z e j u p r a w i a n i e filo z o f ii i te o lo g ii, co k o n ty n u o w a ł o p o te m o d ro d z e n ie . A to li n a p r z e ło m ie X V I i X V I I w . o d ż y ła s c h o la s ty k a , a z n ią k o n c e p c ja f ilo z o fii c h r z e ś c ija ń s k ie j. Z a r ó w n o je j d o b ó r p r o b le m a ty k i, j a k i s p o s ó b r o z w ią z y w a n ia z a g a d n ie ń o d d z ia ły w a ły n ie ty lk o n a filo z o fó w w z a k ła d a c h n a u c z a n ia k o ś c ie ln e g o , a le ta k ż e n a w ie lu w y b i t n y c h filo z o fó w X V I I (P a s c a l, M a le b r a n c h e i L e ib n iz s t a r a l i się z a c h o w a ć in s p i r a c ję r e l i g i j n ą w f ilo z o f o w a n iu , n ie p o r z u c a ją c r a c jo n a ln o ś c i) , a n a w e t X V II I w . I d e a f ilo z o f ii c h r z e ś c ija ń s k ie j s tr a c i ł a j e d n a k n a a k tu a ln o ś c i; s c h o la s ty lk a s ta ła s ię ty lk o n a r z ę d z ie m w u p r a w i a n i u te o lo g ii. O ż y w ie n ie
5 C h o ć B o n a w e n t u r a z a r z u c a ł T o m a s z o w i, iż p o m ie s z a ł w in o e w a n g e lii z w o d ą filo z o fii.
® Z o b . C . T r e s m o n t a n t . L e s o r ig in e s d e la p h ilo s o p h ie c h r e tie n n e . P a r i s
w k o n ty n u o w a n i u filo z o fii c h r z e ś c ija ń s k ie j n a s tą p iło w k o ń c u X I X w . w r a z z p o w s ta n ie m n e o s c h o la s ty k i. W p r a w d z ie ju ż w c z e ś n ie j p r ó b o w a n o (V. B u z z e tti, J . L. B a lm e s ) w y k o r z y s ta ć p e w n e k o n c e p c je filo z o fii ś r e d n io w ie c z n e j w d y s k u s ja c h z w ią z a n y c h ze s p o s o b e m r a c jo n a liz a c ji o b ja w i e n ia i o b r o n y c h r z e ś c ija ń s k ie g o p o g lą d u n a ś w ia t, d o p ie ro j e d n a k g łó w n ie M. L ib e r a to r e , G . S a n s e v e r in o , J . K le u t g e n i T . Z ig lia r a od s tr o n y s y s t e m a ty c z n e j, a A. S tó c k l, F . E h rle , C. B a e u m k e r i P . M a n d o n n e t h is to r y c z n ie e k s p o n u ją c o s ią g n ię c ia c h r z e ś c ija ń s k ie j m y ś li ś r e d n io w ie c z a , n a w ią z y w a li d o id e i filo z o fii c h r z e ś c ija ń s k ie j. O d s t r o n y f o r m a ln e j d o te j r e a k t y w a c ji p r z y c z y n iła się e n c y k lik a L e o n a X I I I A e t e r n i P a tr is z 1879 r . N ie d y s k u to w a n o p r z y t y m s a m e g o p o ję c ia filo z o fii c h r z e ś c ija ń s k ie j. S p ó r w te j s p r a w ie p o w s ta ł w 1927 r., k ie d y to E. B r ó h ie r w p r o s t z a n e g o w a ł z a ró w n o h is to r y c z n y f a k t, j a k r ó w n ie ż w e w n ę t r z n ą m o ż liw o ś ć is t n i e n i a filo z o fii c h r z e ś c ija ń s k ie j, a E. G ils o n w y s t ą p i ł s ta n o w c z o p r z e c iw te j o p in ii. P o ja w iło się w ó w c z a s w ie le r o z m a ity c h p u b lik a c ji, w k t ó r y c h s t a r a n o się s p r a w ę w s z e c h s tr o n n ie r o z w a ż y ć tu d z ie ż z a p ro p o n o w a ć t r a f n e i z a s a d n e ro z w ią z a n ia 7.
W s z y s tk ie z a ję te w te j s p r a w ie s ta n o w is k a d a d z ą się s p r o w a d z ić do tr z e c h g r u p : g ło s z ą c y c h p o g lą d y z b liż o n e d o B r ć h i e r a , z b liż o n e d o G ils o n a i p o ś r e d n ie . O to a r g u m e n ta c je , ja k ie p o d a je się w p o s z c z e g ó ln y c h g ru p a c h . B r ó h ie r n a p o d s ta w ie h is t o r ii d o w o d z i, że p r ó b y t w o r z e n i a filo z o fii c h rz e ś c ija ń s k ie j o k a z a ły się n ie u d a n e i d a r e m n e . F ilo z o f ia p a t r y s t y c z n a i r e z u l t a t y p o d o b n y c h u s iło w a ń p ó ź n ie js z y c h n ie b y ły w ła ś c iw ie f ilo z o f ią i n ie m o g ły b y ć , b o filo z o fia u g r u n t o w a n a n a p o d s ta w a c h r a c j o n a liz m u i n a t u r a liz m u h e lle ń s k ie g o w y k lu c z a ja k ik o lw ie k z w ią z e k z p o r z ą d k ie m n a d p r z y r o d z o n y m i p o z n a n ie m p o z a r a c jo n a ln y m , tu d z ie ż n ie m o ż e m ie ć c h a r a k t e r u a p o lo g e ty c z n e g o ; n ie w o ln o m ó w ić f ilo z o f ia c h r z e ś c ija ń s k a , p o d o b n ie j a k b r a k r a c j i ż e b y m ó w ić o m a te m a ty c e c h r z e ś c ija ń s k ie j lu b fiz y c e c h r z e ś c ija ń s k ie j. P o d o b n ie s ą d z ą A. S e r tilla n g e s i P . M a n d o n n e t, k tó r z y w y r a ź n ie n ie u z n a j ą d o k tr y n y O jc ó w K o ś c io ła a n i w c z e s n e j s c h o la s ty k i z a w ła ś c iw ą filo z o fię , a s z c z y to w ą s c h o la s ty k ę u w a ż a ją za n ie z a le ż n ą o d o b ja w i e
7 M . B l o n d e l . L e p r o b le m e d e la p h ilo s o p h ie c a th o liq u e . P a r i s 1932; R . J o 1 i- v e t. L a p h ilo s o p h ie c h r e tie n n e e t la p e n s e e c o n te m p o r a in e . P a r i s 1932; J . M a r i t a i n .
D e la p h ilo s o p h ie c h r e tie n n e . P a r i s 1933; L a p h ilo s o p h ie c h r e tie n n e . K a in 1934; E.
G i l s o n . C h r is tia n is m e e t p h ilo s o p h ie . P a r i s 1936 (tł. p o i.: W a r s z a w a 1958); G . M a n - s e r . G ib t es e in e c h r is tlic h e P h ilo s o p h ie ? „ D iv u s T h o m a s ” 1 4 :1 9 3 6 s. 8 7 -1 2 2 ; J . d e V r i e s. C h r is tlic h e P h ilo s o p h ie . „ S c h o la s tik ” 12: 1937 s. 1 -1 6 ; A . G . S e r t i l l a n g e s .
L e c h r is tia n is m e e t le s p h ilo s o p h ie s . P a r i s 1939-1941; L e p r o b le m e d e la p h ilo s o p h ie c h r e tie n n e . P a r i s 1949; M . N e d o n c e l l e . E x i s t e - t - i l u n e p h ilo s o p h ie c h r e tie n n e ? P a r i s 1956; R. V a n c o u r t . P e n s e e m o d e r n e e t p h ilo s o p h ie c h r e tie n n e . P a r i s 1957 (tł. p o i.: W a r s z a w a 1966); E. G i l s o n . L a p o s s ib ilite p h ilo s o p h ią u e d e la p h ilo s o p h ie
n i a 8. W re s z c ie B. R u s s e ll g ło si, że filo z o fia c h r z e ś c ija ń s k a m u s i b r o n ić z g ó r y p r z y j ę t y c h te z d o k t r y n y c h r z e ś c ija ń s k ie j, a p r z e z to s ta je s ię a p o lo - g e ty k ą , p r z e s ta ją c b y ć filo z o fią .
G ils o n n a t o m ia s t b r o n i te z y , że is t n ie j e n ie ty lk o h is to ry c z n ie , le cz t a k że f o r m a ln ie (ale n ie w tr e ś c i f o r m a ln e j) filo z o fia c h r z e ś c ija ń s k a , u p r a w i a n a p o d w p ły w e m p o z y ty w n y m i w e w n ę t r z n y m w i a r y c h r z e ś c ija ń s k ie j, k tó r a in ic ju je , n ie o m y ln ie n a k i e r o w u j e i p o m a g a w u p r a w i a n i u filo z o fii; c h r z e ś c ija ń s tw o n ie d o p u ś c iło d o o b u m a r c ia k la s y c z n e j filo z o fii, k tó r a ro z w ija ła s ię w y łą c z n ie w k o n te k ś c ie te o lo g ii, a m o ż n a n a w e t z a ry z y k o w a ć tw ie r d z e n ie , że „ k to n ie p r z e s z e d ł p r z e z filo z o fię c h r z e ś c ija ń s k ą , t e n n a p e w n o z b łą d z i” . S p ó r w o k ó ł p o ję c ia f ilo z o fii c h r z e ś c ija ń s k ie j w d u ż e j m ie rz e ro d z i się z n ie p o r o z u m ie n ia . B r ć h i e r t a k a r b i t r a l n i e d e f in iu j e filo z o fię i id e ę c h r y s tia n iz m u , iż m u s i o tr z y m a ć s p r z e c z n o ś ć t y c h p o ję ć . T y m c z a sem , c h o ć n a le ż y r o z g r a n ic z y ć f o r m a ln ie p o r z ą d e k p o z n a n ia ro z u m o w e g o i p o c h o d z ą c e g o z w i a r y c h r z e ś c ija ń s k ie j, to j e d n a k filo z o fia n ie je s t z a m k n i ę t a a n i co d o u k ł a d u s w y c h p r a w d , a n i co do s p o s o b ó w ic h r o z u m ie n ia i u p r a w o m o c n ie n ia , d o p u s z c z a w ię c (choć j e s t a u to n o m ic z n a ) w s p ó ł d z ia ła n ie z w ie d z ą o b ja w io n ą , k t ó r a s ta n o w i „ n ie z b ę d n ą p o m o c d la r o z u m u ” . G d y c z ło w ie k w ie r z ą c y o d k r y w a w ś ró d p r z e d m io tó w s w e j w i a r y p r a w d y m a ją c e s ta ć się o b ie k te m p o z n a n ia n a t u r a ln e g o — s ta je się filo
z o fe m c h r z e ś c ija ń s k im . J e ś li te o lo g ia je s t m ą d r o ś c ią d o s k o n a łą , to c h y b a f ilo z o fia n ie p o w in n a u n ik a ć je j w p ły w ó w . T e z y filo z o fic z n e , a c z k o l
w ie k u z a s a d n io n e c z y s to ro z u m o w o , m o g ą b y ć o d k r y te lu b p o g łę b io n e d z ię k i p o m o c y , ja k ą r o z u m z n a la z ł w o b ja w i e n iu c h r z e ś c ija ń s k im ; o f e r u je o n o w ie le m a t e r i a ł u d la filo z o fic z n e j r e f le k s ji. P o z n a n ie c h r z e ś c ija ń s k ie g o f ilo z o f a - to m is ty je s t p o m ię d z y w ia r ą , k i e r u j ą c ą je g o p ie rw s z y m i k r o k a m i a p r z y s z ły m w id z e n ie m B o g a tw a r z ą w tw a r z . P o d o b n ie a r g u m e n t u j e R. G a r r ig o u - L a g r a n g e i p r o t e s t a n t E. B r u n n e r , k t ó r y n a d t o p o d k r e ś la , iż w i a r a w p r o s t i b e z p o ś r e d n io in g e r u j e w filo z o f o w a n ie , j e s t je g o p u n k te m w y jś c ia . I n n i (n p . M . B lo n d e l, M. F . S ciacca) d o d a ją , że c z y sto r a c j o n a ln e b a d a n ie d y n a m ik i b y to w e j u s w e g o k r e s u u k a z u je n ie w y s ta r c z a ln o ś ć w y ja ś n ie n ia , w ię c m u s i s ię o tw o rz y ć n a n a d p r z y r o d z o n ą w ie d z ę , s ta ją c s ię z a r a z e m r o z w in ię c ie m c h r y s ti a n iz m u (M. N ć d o n c e lle : p h ilo s o p h ia = a n c ilła fid e i). F ilo z o f c h r z e ś c ija ń s k i w a s p e k c ie e g z y s te n c ja ln y m a k c e n tu j e w ja k iś s p o s ó b tr e ś ć o b ja w ie n ia (G. M a rc e l, E. C a s te lli, P . P r in i, R . R ic o e u r, R. V a n c o u rt, C. G ia c o n , P . T e ilh a r d d e C h a r d in , C. T r e s m o n ta n t) , w ię c n ie m o ż e u p r a w ia ć in n e j filo z o fii n iż c h r z e ś c i j a ń s k a 9. J . M a r ita in , o d r ó ż n ia ją c filo z o fię in a b s tr a c to tu d z ie ż
8 M . H e id e g g e r r ó w n ie ż o d r z u c a p o ję c ie c h r z e ś c i ja ń s k ie j filo z o fii, b o k to z n a B o g a, n ie p y t a o o s ta t e c z n ą r a c j ę b y tu , a k to p y t a o o s ta te c z n ą r a c j ę b y tu , t e n n ie z n a B o g a.
je j k o n k r e t n y s ta n u w a ż a , że t e r m i n filo z o fia c h r z e ś c ija ń s k a o z n a c z a is to tę filo z o fii u j ę t e j w o k r e ś lo n y c h , k o n k r e t n y c h w a r u n k a c h je j d z ia ła n ia . F ilo z o fia ś r e d n io w ie c z n a d z iś n ie d a je się p o w tó r z y ć ; a le o b e c n a m o ż e b y ć d o ta m te j a n a lo g ic z n a . P r z y n a j m n i e j f ilo z o f ia m o r a ln a (i w o g ó le p r a k ty c z n a ) m u s i u w z g lę d n ia ć o b ja w ie n ie , b y ć b a r d z ie j c h r z e ś c ija ń s k a n iż filo z o fia te o r e ty c z n a . W ie r z ą c y filo z o f z a w s z e j e s t z a a n g a ż o w a n y w s p r a w y r z e c z y w is to ś c i c h r z e ś c ija ń s k ie j.
Z a jm u ją c y s ta n o w is k o p o ś r e d n ie m ię d z y B r e h i e r e m i G ils o n e m u z n a ją s a m p r o b le m . F ilo z o f ia b o w ie m j e s t w ie d z ą c z y s to r a c jo n a ln ą , a w ię c n ie z a le ż n ą w e w n ę t r z n ie c z y li m e to d o lo g ic z n ie i p o d w z g lę d e m p o z y ty w - n o - tr e ś c io w y m od c h r y s tia n iz m u . A to li n i e k t ó r e k o n k r e t n e f o r m y h is to r y c z n e filo z o fii (n p . filo z o fia p a t r y s t y c z n a lu b s c h o la s ty c z n a tu d z ie ż k ie r u n k i, k t ó r e z n ic h w y ro s ły ) n ie d a d z ą się do k o ń c a z ro z u m ie ć b e z u w z g lę d n ie n ia g łę b o k o n ie k ie d y s ię g a ją c e g o w p ły w u w ia r y c h r z e ś c ija ń s k ie j. W a s p e k c ie a n tr o p o lo g ic z n y m filo z o fia łą c z y się z c h r y s tia n iz m e m , g d y u p r a w i a n a j e s t p r z e z w ie rz ą c e g o . N a le ż y z a te m p r z y ją ć , że is tn ie je filo z o fia , k t ó r ą m o ż n a n a z w a ć c h r z e ś c i ja ń s k ą w t y m ty lk o s e n s ie , iż ja k o k o n k r e t n a p o s ta ć p o w s ta ła w k lim a c ie c h r z e ś c ija ń s k ie j r e lig i i i p o d p s y c h o lo g ic z n y m w p ły w e m ( in s p ir a c ja p r o b le m a ty k i i k i e r u n k ó w m y ś le n ia ) o ra z n e g a ty w n y m o s tr z e ż e n ie m c h r z e ś c ija ń s k ie g o o b ja w ie n ia 10. T e n w p ły w m o ż e p r z y b r a ć r o z m a ite f o r m y : w e d le n i e k t ó r y c h w y s ta r c z y , iż filo z o fię o ż y w ia d u c h c h r z e ś c ija ń s k i (R. L a z z a rin i), że filo z o f j e s t „ u c z u lo n y ” n a p r o b le m y d o k t r y n y c h r z e c ija ń s k ie j (P. C h o jn a c k i), iż ż y c ie lu d z k ie s t a n o w i je d n o ś ć n a t u r y i ła s k i, d z ię k i k tó r e j r o z u m m o ż e b y ć b a r d z ie j filo z o fic z n ie u z d o ln io n y itp . Ż a d n ą m i a r ą je d n a k n ie s ta n o w i p r ó b y z s y n te - ty z o w a n ia w ia r y i r o z u m u o r a z r e lig ii i n a u k i.
I s tn ie n ie filo z o fii c h r z e ś c ija ń s k ie j b u d z i t r u d n o ś c i i w y w o łu je k o n tr o w e r s je d la te g o , że z a c h o d z i p e w n a w ie lo z n a c z n o ś ć te r m i n ó w s k ła d o w y c h . J e ś li filo z o fię t r a k t u j e się ja k o w ie d z ę m ą d r o ś c io w ą n ie ty lk o t y p u c z y sto r a c jo n a ln e g o , le cz ta k ż e p o z a ra c jo n a ln e g o , to b e z d y s k u s j i m o ż liw a je s t filo z o fia c h r z e ś c ija ń s k a . G d y zaś f ilo z o f ia m a b y ć p o z n a n ie m w y łą c z n ie r a c jo n a ln y m , to n ie m o ż n a d o p u ś c ić filo z o fii w e w n ę t r z n ie (co d o p r z e s ła n e k , f o r m a ln e j b u d o w y i w y ja ś n ie ń ) c h r z e ś c ija ń s k ie j. Z d r u g ie j s tr o n y , p r z y p is u j ą c d o k tr y n ie c h r z e ś c ija ń s k ie j te z ę o z e p s u c iu n a t u r y lu d z k ie j t a k d a le c e , że u m y s ł lu d z k i n ie j e s t w s ta n ie ty lk o r o z u m o w o p o z n a ć A b s o lu tu ( ja k c z y n i to n p . p e w n a o d m ia n a p r o te s t a n ty z m u ) , n ie d a się p o ją ć f ilo z o fii c h r z e ś c ija ń s k ie j ja k o w ie d z y r a c jo n a ln e j. O s ta te c z n ie p r z e to — m im o w y m ie n io n y c h w p ły w ó w c h r z e ś c ija ń s tw a — filo z o fia ze s w e j n a t u r y n ie
j e s t c h r z e ś c ija ń s k a . M a b o w ie m n a p o d s ta w ie j e d y n i e p r z y r o d z o n y c h w ła d z p o z n a w c z y c h u z a s a d n ia ć i w y j a ś n ia ć s w o je t w i e r d z e n i a o r a z n ie m o ż e m ie ć w z g lę d e m n ic h z a d a ń a p o lo g e ty c z n y c h ; in a c z e j b o w ie m , o d w o łu ją c się n p . d o o b ja w ie n ia , s t a ł a b y się z w y k łą r a c j o n a liz a c ją p r a w d w ia r y , ja k ą ś te o lo g ią s p e k u la ty w n ą . 2. R O Z W Ó J F I L O Z O F I I P E R Y P A T E T Y C K I E J N o w o c z e ś n i k o n t y n u a t o r z y t r a d y c j i a r y s to te le s o w s k o - s c h o la s ty c z n e j m ie li n a j p i e r w d o p o k o n a n i a w ie le tr u d n o ś c i . W p r a w d z ie r u c h o d n o w y s c h o la s ty k i z n a la z ł u z n a n i e i b o d z ie c w d o k u m e n ta c h p a p i e s k i c h 11, a le n a le ż a ło je s z c z e u tw o r z y ć o d p o w ie d n ie d la te g o r u c h u f o r m y o r g a n iz a c y jn e , j a k n a j p e ł n i e j i ź r ó d ło w o p o z n a ć ś r e d n io w ie c z n ą f ilo z o fię o r a z o p r a c o w a ć s y s t e m a ty c z n ie s p u ś c iz n ę s c h o la s ty c z n ą , d o s to s o w u ją c j ą d o filo z o f ic z n e j m e n ta l n o ś c i lu d z i X X w . R e a liz o w a n o to w r ó ż n y c h m ie js c a c h i e t a p a c h o r a z w r o z m a ity sp o só b . G łó w n e o ś r o d k i f ilo z o f ii p e r y p a t e t y c k i e j , s z k o ły k o ś c ie ln e s to p n io w o d y n a m iz o w a ły s t u d i a t y p u s c h o la s ty c z n e g o . Z a k o n n e s z k o ły w y ż s z e w R z y m ie : G r e g o r i a n u m (je z u ic k ie ), A n g e lic u m (d o m in ik a ń s k ie ), A n s e l m ia n u m ( b e n e d y k ty ń s k ie ) i A n to n i a n u m ( f r a n c is z k a ń s k ie ) n a jw c z e ś n ie j s t a ł y się w a ż n y m i c e n tr a m i n e o s c h o la s ty k i. P o w s t a ł y te ż n o w e lu b n a n o w o z o r g a n iz o w a ły s ię k o ś c ie ln e , d y d a k t y c z n e z a k ła d y filo z o fic z n e , j a k n p . w I n s ty t u c ie K a to lic k im w P a r y ż u (1875), W y ż s z y I n s t y t u t F ilo z o f ii św . T o m a sz a w L o w a n iu m (1888), w U n i w e r s y t e c i e K a to lic k im w L u b lin i e (1918), w U n iw e r s y te c ie S e r c a J e z u s o w e g o w M e d io la n ie (1927). C e n t r a m i n e o s c h o la s ty k i b y ły t a k ż e : u n i w e r s y t e t w e F r y b u r g u s z w a jc a r s k im , I n s t y t u t ■ K a to lic k i w T u lu z ie , I n s t y t u t A l b e r t a W ie lk ie g o w K o lo n ii, S z k o ła G u t - i b e r l e t a w F u ld z ie , K o le g iu m B o n a w e n t u r y w Q u a r a c c h i i I n s t y t u t L. V
i-v e s a w M a d ry c ie . W A m e r y c e z a ś z a c z ę li d z ia ła ć n a r z e c z f ilo z o fii p e r y p a te ty c k i e j d o m in ik a n ie ( W a s h in g to n ) , je z u ic i (S t. L o u is), f r a n c is z k a n ie (N e w i Y o rk ) o r a z s p e c ja ln e i n s t y t u t y s t u d i ó w n a d ś r e d n io w ie c z e m ( T o r o n to i ■ M o n tre a l).
1904) i P . W i l p e r t (1 9 0 6 -1 9 6 7 ). Z r e s z t ą p o w s ta ło m n ó s tw o m o n o g r a f i i p o ś w ię c o n y c h T o m a s z o w i z A k w in u l u b to m iz m o w i o r a z A r y s t o t e l e s o w i i a r y - s to te liz m o w i. N a o s o b n ą u w a g ę z a s ł u g u j ą s e r i e w y d a w n ic z e t e k s t ó w i o p r a c o w a ń , a p r z e d e w s z y s tk im B e it r a g e z u r G e s c h ic h te d e r P h ilo s o p h ie d e s M i t t e l a l t e r s (1 8 9 1 -1 9 4 9 ) o r a z o d 1939 A r i s t o t e l e s L a t i n u s 12. A to li n a j w i ę c e j t r o s k i w k ła d a n o w w y d a w a n i e w ie l o to m o w y c h p o d r ę c z n ik ó w n e o s c h o - l a s ty c z n y c h , k t ó r e o b e j m o w a ły w s z y s tk ie k la s y c z n e d y s c y p l i n y filo z o f ic z n e (b y ły to : p o p r z e d z o n e w s t ę p e m d o f ilo z o f ii i lo g ik ą k r y t e r i o l o g i a , m e t a f i z y k a o g ó ln a , k o s m o lo g ia , p s y c h o lo g ia r a c j o n a l n a , te o d y c e a i e ty k a ) . P r z e d s t a w i a ł y o n e m n ie j lu b b a r d z i e j j e d n o l i t e s y n t e z y f ilo z o f ii s c h o la - s ty c z n e j, z u ję c ia m i k la s y c z n y c h a u t o r ó w ( p ó ź n ie js z y c h ) z w ła s z c z a K a r t e - z ju s z a , L e ib n iz a , C h r. W o lffa , R e id a i K a n t a . D o n a j s ł y n n i e j s z y c h , ła c iń s k ic h p o d r ę c z n ik ó w n a l e ż ą : 1. S u m m a p h ilo s o p h ic a (1876) T . Z ig lia r y ; 2. I n s t i t u t i o n e s [...] (1890) J . U r r a b u r u ; 3. P h ilo s o p h ia p e r ip a te tic o - s c h o - la s tic a (1892) M . D e M a r ia ; 4. S u m m a p h ilo s o p h ia e (1893) V . R e m e r a ; 5. E le m e n ta [...] (1899) J . G r e d t a ; 6. S u m m a [...] (1904) E. H u g o n a i 7. S u m m a [...] (1914) J . D o n a ta . P ó ź n ie j w y d a w a n o z w ła s z c z a w ję z y k a c h n a r o d o w y c h p o d r ę c z n ik i o p r a c o w a n e z e s p o ło w o i b a r d z i e j m o n o g r a f ic z n ie 13. C e n n y m d o p e ł n ie n i e m p i ś m i e n n i c t w a n e o s c h o la s ty c z n e g o b y ł y s p e c ja l n e c z a s o p is m a , z w ią z a n e z o k r e ś lo n y m i o ś r o d k a m i f ilo z o f ic z n y m i i n a ogół ż y w o r e d a g o w a n e . N a jb a r d z ie j z n a n e s ą : ,,D iv u s T h o m a s ” (od 1880), „ P h ilo s o p h is c h e s J a h r b u c h ” (od 1888), „ R e v u e T h o m i s t e ” (od 1893), „ R e - v u e N e o s c h o la s tią u e ” (od 1894, a o d 1946 „ R e v u e p h i l o s o p h i ą u e d e L o u - v a i n ” ), ,,R e v u e d e P h ilo s o p h ie ” (od 1901), ,,R iv is ta d i f ilo s o f ia n e o -s c h o - l a s t i c a ” (od 1909), ,,D iv u s T h o m a s ” (od 1914, d a w n y ,,J a h r b u c h f u r P h ilo s o p h ie ” , a od 1954 ,,F r e i b u r g e r Z e i t s c h r i f t f u r P h ilo s o p h ie u n d T h e o lo - g ie ” ), „ G r e g o r ia n u m ” (od 1920), ,,A rc h iv e s d e p h ilo s o p h ie ” (od 1923), „ T h e M o d e rn S c h o o lm a n ” (od 1923), „ A n g e lic u m ” (od 1924), „ B u lle tin T h o m is t e ” (od 1924), „ S c h o l a s ti k ” (od 1926, a od 1965 „ T h e o lo g ie u n d P h ilo s o p h ie ” ), „ T h e N e w S c h o la s tic is m ” (od 1927), „ T h e T h o m i s t ” (od 1937), „ A ą u i n a s ” (od 1958) i „ I n t e r n a t i o n a l P h ilo s o p h ic a l Q u a r t e r l y ” (od 1961).
S p o s ó b u p r a w i a n i a m e ta f iz y k i w k o ń c u X I X w . n ie z o s ta ł p r z e z p e r y - p a t e ty k ó w je d n a k d o s ta te c z n ie z d e te r m in o w a n y p o d w z g lę d e m m e to d o lo g ic z n y m . M ało b y ło ś w ia d o m e g o u p r a w i a n i a m e ta f ilo z o fii. O p ra c o w y
-12 A. M a n s i o n . L e s p r o g r e s d e l’„ A r is to te le s l a tin u s ”. „ R e v u e p h ilo s o p h io u e d e L o u v a in ” 5 4 :1 9 5 6 s. 90-111. R o z p o c z ę to (1882) ta k ż e w y d a n ie k r y ty c z n e d z ie ł w s z y s tk ic h T o m a s z a (tz w . E d itio L e o n in a ). P o r. M. K u r d z i a ł e k . U d z ia ł K . M ic h a l
s k ie g o i A . B i r k e n m a je r a w o d k r y w a n i u filo z o fii ś r e d n io w ie c z n e j. „ S tu d ia P h ilo s o p h ie
C h r i s t i a n a e ” 1:1966 s. 83-105.
w a n o k u r s o r y c z n y w y k ła d , t r z y m a j ą c się k u rc z o w o m e to d y s c h o la s ty c z - n e j. W z o ro w a n o się n a jc z ę ś c ie j n a w y k ła d z ie J . K le u tg e n a T J (1811-1833). T e c h n ik i b a d a w c z e w z a k re s ie s y s te m a ty c z n y c h o p r a c o w a ń o g r a n ic z a ły się do k r y t y k i a lb o s y n te z y , h a r m o n iz u ją c e j e k le k ty c z n ie t r a d y c j ę filo z o fic z n ą p o s z c z e g ó ln y c h sz k ó ł s c h o la s ty c z n y c h m ię d z y s o b ą o ra z z r o z m a ity m i k ie r u n k a m i filo z o fii n o w o ż y tn e j. W d y s k u s j i z n im i n ie p rz e c iw s ta w io n o p o z y ty w n ie ja k ie j ś a n a liz y filo z o fic z n e j d a n y c h d o ś w ia d c z e n ia , a ty lk o u p r a s z c z a ją c ą s ta n o w is k a p r z e c iw n ik ó w k r y t y k ę , k t ó r a k ie r o w a ł a s ię n a j częściej c e la m i a p o l o g e t y c z n y m i 14. D o c ie k a n ia śc iśle h is to r y c z n e d o s ta r cz ały w p r a w d z ie in te r e s u ją c e g o m a t e r i a ł u d la u ję ć s y s te m a ty c z n y c h a u t e n ty c z n e j m e ta f iz y k i p e r y p a t e t y c k i e j , a le s y s te m a ty c y te g o tw ó rc z o n ie w y k o rz y s ta li. M a ło b y ło m o n o g r a f ii n a t e m a t p o s z c z e g ó ln y c h p r o b le m ó w m e ta fiz y c z n y c h . K o n c e n tr o w a n o się p r a w ie w y łą c z n ie n a o p r a c o w y w a n iu p o d r ę c z n ik o w y c h u ję ć m e ta f iz y k i g łó w n ie z g o d n ie z t r a d y c j ą to m is ty c z n ą , s u a r e z ja ń s k ą , s k o ty s ty c z n ą lu b a u g u s ty ń s k o - b o n a w e n tu r ia ń s k ą , z tr o s k ą je d y n ie o z a c h o w a n ie f o r m u ł i s tr o n y r e to r y c z n e j w y k ła d u (w e rb a liz m ). S ta r a n o się ro z u m ie ć n p . te o r ię b y t u T o m a s z a z A k w in u w d r o d z e a n a liz y je j s t r u k t u r y tu d z ie ż u ś w ia d o m ie n ia s o b ie je j z a ło ż e ń i ś r o d k ó w s y s te m a ty z a c ji. P o d o b n ie z r e s z tą p o d c h o d z o n o d o n o w o ż y tn y c h s y s te m ó w m e ta fiz y k i. W a ż n e b y ły s a m e te z y u z n a w a n e o ra z ic h c z y s to lo g ic z n e p o w ią z a n ie z e w n ę tr z n e , a n ie a u t e n ty c z n e m y ś le n ie filo z o fic z n e (d o c h o d z e n ie do tw ie r d z e ń i ic h u g r u n to w a n ie p rz e d m io to w e ). P r z e ję c ie f ilo z o fo w a n ia m i s tr z ó w s c h o la s ty k i o g ra n ic z a ło s ię g łó w n ie d o a k c e p ta c ji o k r e ś lo n y c h ich te z i r o z b io r u lo g ic z n e g o ic h a r g u m e n tó w . T o m a s z a s ty l u p r a w i a n i a filo zo fii r z a d k o b y w a ł p r z e k ł a d a n y n a n o w o c z e s n e m y ś le n ie filo z o fic z n e .
W y r a ź n y p r z e ło m w f ilo z o f o w a n iu p e r y p a t e ty c k im , z a m ie n ia ją c je w ż y w y r u c h w y w o ła ło n a p r z e ło m ie X I X i X X w . ś ro d o w is k o L o u v a in , in s p iro w a n e p r z e z D. M e r c ie r a (1851-1926) 15. D o ic h filo z o fii w p e łn i z a s łu ż e n ie o d n o s i się n a z w a n e o s c h o la s ty k a . N ie b y ł to b o w ie m n a w r ó t a n i do św . T o m a s z a , a n i d o o k r e ś lo n e j t r a d y c j i s c h o la s ty c z n e j, le cz d o p e w n e j „ filo z o fic z n e j s y n te z y s c h o la s ty c z n e j” , m o ż liw ie p r z y ty m n ie z a le ż n e j od te o lo g ii ( p o s tu lo w a n y r a c jo n a liz m , b o to m iz m to ra c z e j te o lo g ia ; T o m a s z z o sta ł o f ic ja ln y m d o k to r e m K o ś c io ła n ie ja k o filo z o f, lecz ja k o teo lo g ). O d ro d z e n ie filo z o fii p e r y p a t e ty c k ie j z m ie rz a ło n ie ty lk o do z r o z u m ie n ia
14 T o m iz m w o c z a c h ó w c z e s n y c h , to p r z e d e w s z y s tk im te o lo g ia . F ilo z o f ia b e z z a s trz e ż e ń w y s t ę p o w a ła ja k o a n c il la th e o lo g ia e . W e w n ę tr z n y m p o w o d e m o d r o d z e n ia to - m iz m u b y ła w a l k a z m o d e r n iz m e m , a z e w n ę tr z n y m — p o tr z e b a filo z o fic z n e g o n a r z ę d z ia w w a lc e z p o z y ty w iz m e m , a z w ła s z c z a z e s c je n ty z m e m .
i p r z y w r ó c e n ia s y n te ty c z n ie p o ję te j s c h o la s ty k i, lecz ta k ż e do s a m o d z ie l n e g o je j r o z w ija n ia — v e te r a n o v is a u g e r e 16. D o k tr y n y T o m a s z a n a p r z y k ła d n ie n a le ż y u w a ż a ć a n i za id e a ł i w z o rz e c , od k tó r y c h n ie w o ln o o d s tą p ić , a n i za b a r ie r ę h a m u ją c ą a k ty w n o ś ć tw ó rc z e g o m y ś le n ia , le c z ja k o ś w ia tło , k tó r e m a o ś w ie tla ć ro z w ó j m y ś li filo z o fic z n e j. N ie z a n ie d b u ją c u s z a n o w a n ia d la c z c ig o d n e j t r a d y c j i i p o d s ta w o w y c h p r a w d z w ią z a n y c h w p r o s t z w ia r ą , t r z e b a (b io rą c s c h o la s ty k ę za p u n k t w y jś c ia i o p a rc ia ) tw o r z y ć filo z o fię n o w ą , s k o n f r o n to w a n ą k r y ty c z n ie z a k t u a ln i e ż y w o tn y m i k ie r u n k a m i filo z o fic z n y m i i w łą c z n o ś c i z n a u k a m i sz c z e g ó ło w y m i. T a k z ro d z iła się a s y m ila c y jn a (w s to s u n k u do filo z o fii a k t u a ln i e p a n u ją c e j) i s p ły c o n a p o s ta ć s c h o la s ty k i, u le g a ją c a w p ły w o m k r y ty c y z m u i s c je n ty z m u . T e n a n ty d o g m a ty z m , d y n a m iz m i s to s o w a n ie r e g u ł m y ś le n ia n o w o c z e s n e go, z w ła sz c z a k a r te z ja ń s k ie g o , n e o k a n to w s k ie g o i s c je n ty s ty c z n e g o p r z e s z e d ł s to p n io w o do in n y c h o ś ro d k ó w filo z o fii p e r y p a t e ty c k ie j , a szczeg ó l n ie d o P a r y ż a , M e d io la n u i M o n a s ty r u w W e s t f a l i i 17; ró w n ie ż w P o lsce z n a la z ł k o n ty n u a to r ó w 18. Ś ro d o w is k a R z y m u i F r y b u r g a n a t o m ia s t ty lk o częśc io w o (w te o r ii p o z n a n ia ) n a w ią z a ły tw ó rc z o d o p o z a p e r y p a te ty c k ic h k ie ru n k ó w , p r e z e n tu ją c p r z e w a ż n ie to m iz m z a c h o w a w c z y ( tra d y c y jn y , a lb o le p ie j — w ie r n y tr a d y c ji) . N a p o c z ą tk u X X w . n a p e r y p a t e t y c k i s p o só b f ilo z o fo w a n ia w p ły n ą ł (zw łaszcz a w o b s z a rz e ję z y k a f ra n c u s k ie g o ) H . B e rg s o n . R z a d k o k o n ty n u o w a n o je g o m e to d ę , b o z a s a d n ic z a lin ia ó w c z e s n e j filo z o fii p e r y p a te ty c k ie j b ie g ła p rz e c iw r o m a n ty z m o w i k a to lic k ie m u (m o d e rn iz m o w i), d o w a lk i z k tó r y m z r e s z tą s c h o la s ty c z n a filo z o fia sz c z e g ó ln ie się n a d a w a ła i b y ła u ż y w a n a . A le s ła w n y o d n o w ic ie l m e ta f iz y k i s p ir y tu a lis t y c z n e j w c z a sa c h p a n o w a n ia p o z y ty w iz m u i n e o k a n ty z m u s ta ł s ię z n a k o m ity m s p r z y m ie r z e ń cem , je ś li n ie w ie r n y c h n e o s c h o la s ty k ó w , to p e r y p a t e t y k ó w z p o g ra n ic z a 16 M e r c ie r w y r a ź n ie p is a ł : „ B ą d ź m y p r z e k o n a n i, że n ie je s t e ś m y w y łą c z n y m i p o s ia d a c z a m i p r a w d y i że p r a w d a , k t ó r ą p o s ia d a m y , n ie j e s t p r a w d ą c a ł ą ” (p o r. P. O b o r s k i . N e o s c h o la s ty k a . P o z n a ń 1947 s. 8). 17 W e F r a n c j i b a r d z o r o z m a ic ie k o n ty n u o w a n o n e o s c h o la s ty k ę . W k a ż d y m ra z ie p r z e w a ż n ie p o m n ie js z a n o r a c jo n a li z m i s c je n ty z m lo w a ń c z y k ó w n a rz e c z in te le k tu a l i- z m u . W d u c h u M e r c ie r a filo z o fo w a li w M e d io la n ie G . Z a m b o n i (1875-1950) i A. G e m e lii (1878-1959; p r ó b o w a ł p r z e ję c ia p e w n y c h s k ła d n i k ó w n e o h e g liz m u ) , w M o n a s ty rz e (p o te m w e F r y b u r g u ) — J . G e y s e r (1869-1948) o r a z w E d y n b u r g u — A . E. T a y lo r (1869- 1945) i w H o la n d ii (p o te m w R z y m ie ) P . G e n y (1871-1925). 18 O b o k k s. K . W a is a (1865-1934) b y li n im i k s. I. B. R a d z is z e w s k i (1871-1922) i B. R u tk ie w ic z (1887-1933). A. J . W o ro n ie c k i O P (1878-1949) t r a k t o w a ł to m iz m ja k o s y s te m o tw a r ty , a r a c z e j ja k o m e to d ę c z e r p a n ia z ró ż n y c h k i e r u n k ó w filo z o fic z n y c h w r o z w ija n iu ź ró d ło w o o d c z y ta n e j m y ś li T o m a s z a (zob. je g o : K a to lic k o ś ć to m iz m u . L u b l in 1924; p o r. K . K ł ó s a k. J a c e k W o r o n ie c k i. „ P r z e g lą d F ilo z o f ic z n y ” 4 5 :1 9 4 9 s. 437-440). N a to m ia s t a u g u s ty n i s ta k s . F. S a w ic k i (1877-1952) f ilo z o fo w a ł w te d y f id e i- s ty c z n ie (zob. je g o D ie G o tte s b e w e is e . P a d e r b o r n 1926; p o r. F . M a n t h e y. K s. F.
sz k o ły . T a k w ła ś n ie b y ło w p r z y p a d k u M . B lo n d e la (1861-1949) h u m a n i s ty i a u g u s ty n is ty , a le z w a lc z a ją c e g o s c h o la s ty k ę , filo z o fa o p o s ta w ie m o d e r n is t y c z n e j. N a w ią z u ją c d o B e rg s o n a (i W . J a m e s a ), s tw o r z y ł o n k o n c e p c ję n ie s c h o la s ty c z n e j m e ta f iz y k i c h r z e ś c ija ń s k ie j, co z a c h ę c a ło je d n y c h do b a r d z ie j s w o b o d n e g o i o g ra n ic z o n e g o k o r z y s ta n ia z r ó ż n o r a k ie j z r e s z tą t r a d y c ji p e r y p a t e t y c k i e j , a s z u k a n ia p o m y s łó w g łó w n ie w a k t u a ln y c h k ie r u n k a c h , a in n y c h d o b a r d z ie j w ie r n e g o tr z y m a n i a się s t y l u m y ś le n ia f i lo z o fic z n e g o T o m a s z a z A k w in u . D o p ie r w s z y c h n a le ż y n ie w ą tp liw ie J . M a rć c h a l (1878-1944), k t ó r y z a c z ą ł w y r a ź n ie w ią z a ć to m iz m z m e to d ą K a n ta , a do d r u g ie j p r z e d e w s z y s tk im A . G . S e r tilla n g e s (1863-1948) 19, G. M . M a n s e r (1866-1950) i R. G a r r i g o u - L a g r a n g e (1877-1964), k tó r z y p r z e c iw s ta w ia ją c się b e r g s o n iz m o w i (choć o ż y w ili s w e filo z o fo w a n ie w ła ś n ie d z ię k i B e rg s o n o w i) z w r ó c ili się p o w z o r y d o sa m e g o T o m a s z a , s t a r a j ą c się w y p re c y z o w a ć je g o m y ś l.
T a k w te d y w l a t a c h 2 0 - ty c h n a r o d z i ł s ię n e o to m iz m (m ło d s z y to m iz m ), n ie w ą tp liw ie d o m in u ją c y k i e r u n e k w ś r ó d o d m ia n n e o s c h o la s ty k i w c a ły m o k re s ie m ię d z y w o je n n y m . N ie k ie d y t a k d a le c e z a c h o w y w a n o w ie r n o ś ć filo z o fii A k w in a ty , że z a m ia s t n e o to m iz m m ó w io n o p o p r o s tu to m iz m (J. M a r it a in : N ie j e s te m n e o to m is tą , o g ó ln ie b io r ą c w o ła łb y m b y ć p a le o to m i- s tą ; m a m n a d z ie ję , że j e s te m to m is tą ). N ie z n a c z y to , że u s t a ł y d y s k u s je m ię d z y n o w o c z e s n y m i p e r y p a t e t y k a m i . B y li z w o le n n ic y B lo n d e la , j a k n p . A . G a r d e il (1 8 5 9 -1 9 3 1 ; z a ło ż y c ie l s z k o ły d o m in ik a ń s k ie j w S o lc h o ir i g łó w n ie te o lo g ), P . R o u s s e lo t (1878-1915), A . V a le n s in (1879-1953), a n a w e t N . B a l t h a s a r (1882-1959). B y ła ta k ż e r e a k c j a n a b e r g s o n iz m i b lo n d e liz m , j a k n p . J . d e T o n ą u ć d e c (1868-1962) i M . D. R o lla n d - G o s s e lin (1883-1934) o ra z p r z e c iw B e rg s o n o w i — P . R o u s s e lo t. K u lty w o w a n o je s z c z e w w ie lu o ś ro d k a c h s c h o la s ty k ę t r a d y c y j n ą 20, z w ła s z c z a w i n t e r p r e t a c j i s u a r e z ja ń - s k ie j. O b o k w s p o m n ia n e g o J . D o n a ta (1868-1946) n a j b a r d z ie j r e p r e z e n t a ty w n i p o d ty m w z g lę d e m b y li P . D e s c o ą s (1877-1946) i L. F u e t s c h e r (1894-1935), h i s t o r y k B . J a n s e n (1877-1942) i c z ę śc io w o P . D e z z a (u r. 1901). Z w o le n n ic y k o n c e p c ji n e o s c h o la s ty k i z L o u v a in m o d y f ik o w a li j ą g łó w n ie w d y s k u s j i z n e o to m iz m e m l u b z a k t u a l n y m n a d a n y m t e r e n i e k ie r u n k ie m filo z o fic z n y m . N a jm n ie j z m ie n io n o (z w y j ą t k i e m w s p o m n ia n e g o M a rć - ch ala) s p o s ó b u p r a w i a n i a m e ta f iz y k i w s a m y m L o u v a in . L. N o e l (1878- 1955), L . D e R a e y m a e k e r (1895-1970), F . v a n S te e n b e r g h e n i G. v a n R ie t 19 S t a r a ł s ię p r z y o k a z ji p o g lą d ó w B e r g s o n a p o k a z a ć i p r e c y z o w a ć T o m a s z a . O d r ó ż n ił b o w ie m 3 n u r t y ó w c z e s n e g o to m iz m u : z a c h o w a w c z y , a s y m i lu ją c y i p r e c y z u ją c y , b r o n ią c te g o o s ta tn ie g o . P ie r w s z y ź ró d ło w o i g r u n to w n ie p r z e d s t a w i ł filo z o fię T o m a s z a d o m in ik a n in F . D el P r a d o w D e v e r i t a t e fa in d a r n e n ta li p h ilo s o p h ia e c h r is tia n a e ( F r i- b u r g ii 1911).
(u r. 1916) z a c h o w a li w d u ż e j m ie r z e t r a d y c y j n e p o d e jś c ie , c h o ć e p is te m o - lo g ic z n o - h is to ry c z n e . W y r a ź n ie w p ły w o m f e n o m e n o lo g ii i H e id e g g e r a u le g ł je d n a k A. d e W a e lh e n s (u r. 1911) i p ó ź n ie js i lo w a ń c z y c y . W M e d io la n ie F. O lg ia ti (1886-1955) b a r d z ie j z a c h o w a ł to m iz m w d y s k u s j i z n e o h e g liz - m e m n iż G . B o n t a n d in i (u r. 1903), k t ó r y p r ó b o w a ł n a w e t łą c z y ć p e r y p a - t e t y c k ą m e ta f iz y k ę z a k t u a li z m e m G . G e n tile g o 21. W P o ls c e P . C h o jn a c k i (1897-1969) i K . K łó s a k (u r. 1911) p r e c y z o w a li n e o to m is ty c z n e u ję c ie s p o s o b u f ilo z o fo w a n ia , k o r z y s ta ją c ze ś ro d k ó w , ja k ic h u ż y c z a e m p ir y c z n o - - a n a l i t y c z n a filo z o fia n a u k i, ż y w o r o z w ija ją c a s ię w n a s z y m k r a j u . A w o g ó le k o n c e p c ja n e o s c h o la s ty c z n a filo z o f ii n a w ią z u ją c e j d o w y n ik ó w n a u k s z c z e g ó ło w y c h ch o ć p o 2 0 - ty m r o k u o s ła b ła n a rz e c z m e ta f iz y k i to m is ty c z - n e j, to j e d n a k m ia ła n a d a l z w o le n n ik ó w . P r z y b i e r a ł a z a z w y c z a j t r z y o d m ia n y : f ilo z o f o w a n ia h u m a n is ty c z n e g o z b liż o n e g o d o tw ó rc z o ś c i a r t y s t y c z n e j, j a k n p . A. D e m p f (u r. 1891), f ilo z o f o w a n ia p r z y r o d n ic z o - r e lig ijn e g o , j a k n p . P . T e il h a r d d e C h a r d in (1881-1955) o ra z r a c jo n a ln e g o f ilo z o f o w a n ia tr o c h ę s c je n ty s ty c z n e g o , co z d a rz a ło s ię n a jc z ę ś c ie j 22. Z w r o t do s a m e g o T o m a s z a , j a k i d o k o n a ł s ię w p e r y p a t e t y c k i m filo z o f o w a n iu F r a n c u z ó w ( z a p o c z ą tk o w a li go z w ła s z c z a d o m in ik a n ie S e r t i l l a n - g e s i G a r r ig o u - L a g r a n g e ) p r z y b r a ł b a r d z o z d e t e r m i n o w a n ą i z n a c z ą c ą p o s ta ć u J . M a r it a in a (1882-1973) i E. G ils o n a . O b a j ś w ie c c y filo z o fo w ie , z a c z y n a ją c y je d e n o d b e r g s o n iz m u , a d r u g i o d b a d a ń h is t o r y c z n y c h n a d ś r e d n io w ie c z n y m i ź r ó d ła m i n o w o ż y tn e j filo z o fii, p o t r a f i l i s tw o r z y ć w la ta c h d w u d z ie s ty c h w e r s ję f ilo z o fii T o m a s z a ( z w a n ą to m iz m e m w i n t e r p r e t a c j i e g z y s te n c ja ln e j lu b p o p r o s t u e g z y s te n c ja ln y m ) o r y g in a ln ą , n ie z m ie r n ie g łę b o k o i p r z e k o n y w u ją c o p r z e m y ś la n ą , a p r z y t y m w w ie lk ie j h a r m o n ii z d o k t r y n ą c h r y s ti a n iz m u . P r z y d a w k a e g z y s te n c ja ln y n ie w s k a z u je n a p o w ią z a n ia z ż a d n ą o d m ia n ą e g z y s te n c ja liz m u w s p ó łc z e s n e g o . P r z y j m u j e s ię w p r a w d z ie w b y c ie p ie r w s z e ń s tw o i s t n i e n i a p r z e d is to tą , le c z n ie u s u w a j ą c k o r e la ty w n e j d o is t n i e n i a is to ty , j a k c z y n ią to e g z y s te n - c j a l i ś c i 23. Z w o le n n ic y e g z y s te n c ja ln e j w e r s j i to m iz m u p r e c y z u j ą n o w o c z e ś n ie k o n c e p c ję T o m a s z a z a ró w n o o d s t r o n y h is t o r y c z n e j ( p rz e p r o w a d z a 21 M ło d z i p e r y p a t e t y c y w ło s c y , j a k n p . u c z e ń B o n ta n d in ie g o , k s. I. M a n c in i (u r. 1925) i G . G i r a r d i S D B (u r. 1926) p r ó b u j ą d ia lo g u z m a r k s iz m e m . O s o b liw y i d a le k i o d s c h o la s ty k i, c h o ć p o d w z g lę d e m t r e ś c i a u g u s t y ń s k i n u r t f ilo z o f ii p r e z e n t o w a ł w e W ło s z e c h M . F. S c ia c c a (1908-1975), łą c z ą c o n to lo g iz m R o s m in ie g o i a k t u a l i z m G e n t i le g o w s w o im m y ś le n iu m e ta f iz y c z n y m . U c z e ń S c ia c c i, P . P r i n i (u r. 1915) d o łą c z y ł do te g o je s z c z e e g z y s te n c ja liz m G . M a r c e la .
22 F ilo z o f ia u p r a w i a n a w k lim a c ie k u l t u r y c h r z e ś c i ja ń s k ie j o g r o m n ie c z ę sto n a w i ą z u j e d o s p o s o b u m y ś le n ia T e i l h a r d a d e C h a r d in . T a k b o g a te j l i t e r a t u r y o filo z o fii s w o je j n ie m a ż a d e n a u t o r c h r z e ś c i ja ń s k i. Ś c is łe , r a c j o n a l n e f ilo z o f o w a n ie w y r a ź n ie s c je n ty s ty c z n e p r e z e n t u j e n p . C. T r e s m o n t a n t .
s ię n a s z e r o k im t l e b a d a n ia h is to ry c z n o - p o ró w n a w c z e , k tó r e o k a z u ją , iż A k w in a ta s tw o r z y ł o r y g in a ln ą k o n c e p c ję b y tu , a d o tą d n ie z r o z u m ia n ą ) , j a k te ż w a s p e k c ie s y s te m a ty c z n o -m e to d o lo g ic z n y m , n a jc z ę ś c ie j łą c z ą c te p o d e jś c ia . W ła ś c iw ie M a r it a in n ie u s ił u je n ig d y u n o w o c z e ś n ić T o m a s z a , a le z n a k o m ic ie a n a liz u je d ro g i i p r ą d y m y ś li w s p ó łc z e s n e j w ś w ie tle to m iz m u . S z c z e g ó ln ie o d k r y w c z e o k a z a ły się r e z u l t a t y h is to ry c z n o - filo z o f ic z - n y c h d o c ie k a ń G ils o n a , k t ó r y z r e s z tą p r z e d s ta w ia tę k o n c e p c ję w sp o só b n a jb a r d z ie j z d e c y d o w a n y i k o n s e k w e n tn y (..p rz y sz ło ś ć filo z o fii c h rz e ś c i ja ń s k ie j z k o n ie c z n o ś c i m u s i b y ć s o lid a r n a z je j p r z e s z ło ś c ią ” ). O ś r o d k a m i ro z w o ju m e to d y f ilo z o f o w a n ia w e d łu g te j w e r s ji to m iz m u s ta ły się p o I I w o jn ie ś w ia to w e j p r z e d e w s z y s tk im p e w n e s z k o ły a m e r y k a ń s k i e i a n g i e l sk ie o ra z K a to lic k i U n i w e r s y t e t L u b e ls k i 24. W ś ró d k o n ty n u a to r ó w to m iz m u e g z y s te n c ja ln e g o w y m ie n ia n i s ą ze s ta r s z e j g e n e r a c ji g łó w n ie : J . F . A n d e r s o n (u r. 1910), J . O w e n s (u r. 1908), E. L. M a s c a ll (u r. 1905), G . B. P h e la n (1892-1965), G . P . K lu b e r ta n z (1912-1972), M . P o n t i f e x (u r. 1896), R. J . H e n ie (u r. 1909), a w P o ls c e M . A . K r ą p ie c (u r. 1921), S. S w ie ż a w - sk i (u r. 1907), J . K a lin o w s k i (u r. 1916) i S. K a m iń s k i (u r. 1919) 25. N a le ż y n a d to d o d a ć , iż w s z k o le lu b e ls k ie j o b o k d o c ie k a ń h is to r y c z n y c h p o d e jm u je się p r ó b y m e to d o lo g ic z n e j c h a r a k t e r y s t y k i te g o s t y l u filo z o fo w a n ia , w y k o r z y s tu j ą c n a r z ę d z ia , ja k ie p r o p o n u je lo g ik a w s p ó łc z e s n a . W y s tę p u je r ó w n ie ż p o k r e w n a g r u p a p e r y p a t e ty k ó w , s ta r a ją c y c h się o w ie r n o ś ć m y ś li T o m a s z a , a le i n t e r p r e t u j ą c y c h g o n ie c o w d u c h u p la to n is ty c z n y m , j a k n p . L. B. G e ig e r (u r. 1906), u n o w o c z e ś n io n e g o a r y s to te liz m u , j a k n p . C. F a b r o (u r. 1911) a lb o b r o n ią c k o n k r e ty z m u n ie n a d r o d z e e g z y s te n c ja ln e j k o n c e p c ji b y t u , j a k n p . A. F o r e s t (u r. 1898). T rz e b a w re s z c ie p o w ie d z ie ć o ty c h m e to d a c h w s p ó łc z e s n e j filo z o fii p e - r y p a te ty c k ie j, k t ó r e u k s z ta łt o w a ły się p o d w p ły w e m i w d ia lo g u z o g ro m n ie ż y w o tn y m i k i e r u n k a m i filo z o f ic z n y m i t y p u r e f le k s y jn e g o tu d z ie ż i n te r p r e ta c y jn e g o . O b o k B e rg s o n a i s c je n ty z m u n a jm o c n ie j o d d z ia ła ł n a m y ś lic ie li X X w . E. H u s s e rl. S w y m m a k s y m a liz m e m i in te le k tu a liz m e m b y ł n a jb liż s z y p e r y p a t e ty k o m . N ic p r z e to d z iw n e g o , iż z a w a ż y ł n a ic h filo z o fo w a n iu w w ie lu p r z y p a d k a c h i w ie lo ra k o . Z w e r b a liz o w a n y n e o to m iz m z a g u b ił d ro g ę m ię d z y d o ś w ia d c z e n ie m a t e o r i ą filo z o fic z n ą , s tą d f e n o m e n o lo g ia s ta ła się a t r a k c y j n a d la n e o to m is tó w , s z u k a ją c y c h p r z e jś c ia o d o b s e r w a c ji do te o rii. M e to d a f e n o m e n o lo g ic z n a (z w ła s z c z a w p o s ta c i o b ie k ty w
i-24 T a k a g e o g r a f ia to m iz m u e g z y s te n c ja ln e g o u k s z t a ł t o w a ł a s ię w w y n ik u te g o , że n i e k t ó r z y A m e r y k a n i e , A n g lic y i P o la c y s tu d io w a l i w P a r y ż u o r a z d la te g o , że M a r i t a i n w c z a s ie I I w o jn y ś w ia to w e j, a G ils o n p o r. 1951 p r z e n ie ś li s ię d o T o ro n to .
25 W P o ls c e to m iś c i e g z y s te n c ja ln i p r e c y z u ją te o r ię b y tu w ie lo s t r o n n ie : z a r ó w n o od s t r o n y h is to r y c z n e j, j a k te ż e p is te m o lo g ic z n e j i m e to d o lo g ic z n e j; p o d e jm u je s ię te ż w ty m d u c h u p r ó b y o p r a c o w a n ia p o s z c z e g ó ln y c h d y s c y p lin filo z o fic z n y c h , j a k n p . te o d y c e i i filo z o fii re lig ii, e ty k i, te o r ii p o z n a n ia i k o s m o lo g ii.
s ty c z n e j, ja k ą je j n a d a ł M . S c h e le r) sz c z e g ó ln ie n a d a w a ła się do u p r a w ia n ia filo z o fii r e lig ii i m o ra ln o ś c i. P rz e z sw ó j z a ś r e f le k s y j n y c h a r a k t e r o d p o w ia d a ła te n d e n c jo m a u g u s ty n ia ń s k im , k a r te z ja ń s k im i k a n to w s k im , j a k ie c z ęsto w y s tę p u ją w n u r c ie p e r y p a te ty c k im . A w re s z c ie z u w a g i n a s w ó j a p r io r y z m i e s e n c ja liz m s p r z y j a ł a ty m , co a n a liz o w a li „ is to tę r z e c z y ” w d u c h u p la to ń s k im i n e o h e g lo w s k im 26. T a k t e d y p o w s ta ły p o d d z ia ła n ie m fe n o m e n o lo g ii ( u m o ż liw ia ją c y m w p ły w r ó w n ie ż in n y c h k ie r u n k ó w w s p ó łc z e s n y c h ) o d m ia n y filo z o fii p e r y p a t e ty c k ie j , je ś li n ie o p o z y c y jn e do to m iz m u , a n a w e t w o g ó le do s c h o la s ty k i, to p r z y n a jm n ie j n a ty le z m o d y fik o w a n e , a b y m o ż n a b y ło m ó w ić o d a ls z y m z r ó ż n ic o w a n iu się p r ą d u p e - r y p a te ty c k ie g o . Z a c z y n a ją c o d a u to r ó w n a jb a r d z ie j o d le g ły c h o d to m iz m u , a z w ią z a n y c h z fe n o m e n o lo g ią , z a s łu g u ją n a u w a g ę p r z e d e w s z y s tk im : J . H e s s e n (1889-1971), D. v o n H ild e b r a n d (u r. 1889), A. S ilv a - T a r o u c a (1898-1972), A . d e W a e lh e n s , S. S tr a s s e r (u r. 1905), A . D o n d e y n e (u r. 1901), S. B r e to n i W . A. L u ijp e n (u r. 1922) o ra z c z ęśc io w o S. V a n n i- R o v ig h i (u r. 19 0 8 ) 27. B a rd z ie j je d n o litą g r u p ę p e r y p a t e ty k ó w r e f le k s y j n ie filo z o f u ją c y c h s tw o r z y ł k o n ta k t z k r y ty c y z m e m i id e a liz m e m n ie m ie c k im . R o z m a ic ie p r z e b ie g a ł d ia lo g p e r y p a t e ty k ó w z w ła sz c z a z K a n te m i H e g le m . J e d n i, ja k n p . B. L a k e b r in k (u r. 1904) i J . M o lie r (u r. 1916) o ra z w p ie rw s z e j fa z ie G. S ie w e r th (1903-1963) w y r a ź n ie łą c z y li to m iz m z h e g liz m e m 28. I n n i t r a k to w a li h e g liz m o b o k f ic h te a n iz m u ja k o je d e n ze s k ła d n ik ó w sw e g o m y ś le n ia filo z o fic z n e g o , d a ją c p ie rw s z e ń s tw o co do f o r m y k a n ty z m o w i, a z a c h o w u ją c p r z y ty m z a s a d n ic z e te z y to m iz m u . C i s tw o r z y li n a jb a r d z ie j z w a r tą g r u p ę p e r y p a te ty k ó w . W ią z a ła ic h w y r a ź n ie z a r y s o w a n a m e to d a tr a n s c e n d e n ta ln a . K o n ty n u o w a li w y r a ź n ie p o m y s ł J . M a re c h a la , p o c z ą tk o w o n ie z b y t je d n o lic ie , ch o ć z ja s n o p o s ta w io n y m c e le m z b u d o w a n ia to m is ty c z n e j m e ta f iz y k i w sp o só b n a w s k ro ś n o w o c z e s n y , b o m e to d ą a n a liz y i r e f le k s j i t r a n s c e n d e n ta ln e j. E. P r z y w a r a (1889-1972), C. N in k (1885-1977) i A. M a rc (1892-1961) d a w a li ró ż n e r o z w ią z a n ia d e t e r m in a c ji te j d ro g i, k tó r e je d n a k n ie z n a la z ły sz e rsz e g o o d d ź w ię k u . B a rd z ie j o k r e ś lo n a i z n a jd u ją c a k o n ty n u a to r ó w o k a z a ła się r e a liz a c ja z a p o c z ą tk o w a n a p r z e z J . B. L o tz a (u r.
26 F e n o m e n o lo g ia j e s t w s p ó łc z e s n ą k o n ty n u a c j ą o n to lo g ic z n ą p la to n iz m u . P r z y ję ło s ię w ś r ó d to m is tó w e g z y s te n c ja ln y c h n a z y w a ć e s e n c ja liz m e m w s z y s tk ie ty p y filo z o fii, k tó r e a k c e n t u j ą w b y c ie is to tę , a n ie is tn ie n ie .
27 W P o ls c e ze w z g lę d u n a R. I n g a r d e n a fe n o m e n o lo g ia s t a ł a s ię r ó w n ie ż a t r a k c y jn a d la p e r y p a te ty k ó w , z a jm u ją c y c h s ię d y s c y p lin a m i p o z a m e ta f iz y c z n y m i. I t a k n p . w e ty c e k a r d . K . W o jty ła (u r. 1921), w te o r ii p o z n a n ia A . B. S tę p ie ń (u r. 1931) o ra z w filo z o fii r e lig ii k s. M. J a w o r s k i (u r. 1926).
1903), B. J . F . L o n e r g a n a (ur. 1902), K . R a h n e r a (u r. 1904) i W . B r u g g e r a (u r. 1904). A ć łe k w a tn ie j n iż p o p r z e d n i o d p o w ie d z ie li n a z a p o tr z e b o w a n ie m e n ta ln o ś c i d z is ie js z e j, u w z g lę d n ia ją c c a ły w a c h la r z k ie r u n k ó w w s p ó łc z e s n y c h (sz c zeg ó ln ie e g z y s te n c ja liz m u H e id e g g e ra ), a m n ie j m ó w ią c o to m iz - m ie . P r z e d s ta w ili z r e s z tą k o n c e p c ję s w ą k la ro w n ie i p rz e k o n u ją c o . S zcz e g ó ln ie w y r ó ż n ia się p o d t y m w z g lę d e m p o d r ę c z n ik m e ta f iz y k i, k tó r y o p r a c o w a ł u c z e ń R a h n e r a , E. C o r e th (u r. 1919) 29. P o k r e w n i te j g r u p ie p e r y p a - te ty k ó w s ą je z u ic i J . d e V rie s (u r. 1898) i J . d e F in a n c e (u r. 1901), ale a n a liz ę r e f l e k s y j n ą s t a r a j ą się b a r d z ie j u p o d o b n ić do to m is ty c z n e j i n t e r p r e ta c ji p r z e d m io to w e j lu b je j p o d p o rz ą d k o w a ć .
A s y m ila c y jn e te n d e n c je w s to s u n k u do e g z y s te n c ja liz m u , ja k ie o k a z y w a li n ie k tó r z y z w o le n n ic y m e to d y tr a n s c e n d e n ta ln e j (szczeg ó ln ie L otz, R a h n e r i B ru g g e r), n ie s ta n o w iły w y j ą t k u w ś ró d p e r y p a te ty k ó w . Ci o s ta t n i, p o m n i c h r z e ś c ija ń s k ie j w iz ji tra g ic z n e g o lo s u c z ło w ie k a n a z iem i, w i d z ie li c z ę sto z b ie ż n o ś ć w ła s n y c h te z z e g z y s te n c ja lis ty c z n y m i. W p ra w d z ie ró ż n e d ro g i p r o w a d z iły do te j to ż s a m o ś c i i ró ż n e r y s o w a ły się ro z w ią z a n ia te j s y tu a c ji, n ie m n ie j je d n a k e g z y s te n c ja lis ty c z n a r e f le k s j a z d a w a ła się h a rm o n iz o w a ć p r z y n a jm n ie j z n ie k tó r y m i e ta p a m i c h rz e ś c ija ń s k ie g o filo z o fo w a n ia . P r z y k ła d e m n ie c h b ę d z ie b o d a jż e p ie rw s z y e g z y s te n c ja lis ta X X w . M. d e U n a m u n o (1864-1936), M. B ie r d ia je w (1874-1948), P . T illic h (1886-1965), P . W u s t (1884-1940), a u g u s ty n is ta R . J o liv e t (1891-1966), X . Z u b ir i (u r. 1898), A. D o n d e y n e i W . A. L u ijp e n , G. S ie w e r th (częścio w o), M . N e d o n c e lle (u r. 1905), M . M u lle r (u r. 1906) o ra z B. W e lle (u r. 19 0 6) 30. N ie o d b ie g a o d n ic h d a le k o p e r s o n a lis ta E. M o u n ie r (1905-1950), k tó r y e g z y s te n c ja lis ty c z n y sp o só b a n a liz y w ią z a ł e k le k ty c z n ie z c h rz e ś c i ja ń s k im i s o c ja lis ty c z n y m p o g lą d e m n a ś w ia t.
W k o ń c u l a t p ię ć d z ie s ią ty c h z a ró w n o n ie k tó r z y tr a n s c e n d e n ta liś c i, ja k i ty m b a r d z ie j e g z y s te n c j a liśc i c h ę tn ie z a c z ę li p rz e c h o d z ić n a filo z o fo w a n ie h e r m e n e u ty c z n e . I t a k n p . H . K u h n (u r. 1899) sw ó j fe n o m e n o lo g ic z n y i e g z y s te n c ja lis ty c z n y s ty l filo z o fo w a n ia p r z e m ie n ił w k ie r u n k u i n t e r p r e ta c y jn y m ; w p o d o b n y sp o só b p o s tą p ił H . G. G a d a m e r (u r. 1900), ale łą cząc id e e D ilth e y a z k o n ty n u a c ją e g z y s te n c ja liz m u , a P . R ic o e u r (ur. 1913) z fe n o m e n o lo g ią . T a k w ię c k a ż d y z n ic h r e p r e z e n t u j e in n y ty p h e r m e n e u ty k i. P r z e w a ż n ie j e d n a k p o d k r e ś la ją , iż h e r m e n e u ty c z n a m e to d a n ie s ta n o w i p e łn e g o s p o s o b u filo z o fo w a n ia p e r y p a te ty c k ie g o . P o d o b n ie rz e c z m ia ła się z a n a liz ą lo g ic z n ą i lin g w is ty c z n ą . P e r y p a te ty c y , g d y ty lk o a n g lo s a s k a filo z o fia a n a lity c z n a s ta ła się z n a m ie n n a d la m e n ta ln o ś c i filo z o fó w (ok. 1930 r.) d o jr z e li w n ie j d ro g ę i ś r o d e k do u d o s k o n a le n ia w ła s n e g o
29 O d m ie n n ą m e to d ę r e f le k s ji z a p r o p o n o w a ł H , W a g n e r (u r. 1917).
