M
A
T
E
R
I
A
Ł
Y
R O C Z N IK I T E O L O G IC Z N O -K A N O N IC Z N E T o m X X , z e s z y t 1 — 1973
K S . J A N S Z L A G A
A T L A S Y B IB L IJN E
Przyczynek do h isto rii k a rto g ra fii b iblijnej
Z ain tereso w an ie się w X IX w. Ziem ią Św iętą, a zwłaszcza pierw sze w ykopalisk archeologicznych tego okresu i postępy w identyfikow aniu o d k ry w a nych m ia st z m iejscow ościam i biblijnym i, dały im puls do opracow ania atlasów k ra jó w B iblih Pod w zględem form y zróżnicow anie afjpsów biblijnych je st bardzo zijjffczne. P rzew ażnie stanow ią one o p a t S f t j i kom entarzem zbiór m ap geograficz nych i historycznych lu b szkiców i w ykresów archeologicznych, n iekiedy jed n ak ż e s^ lly lk o zbiorem p lan sz | | b i l |i |t r a t a l ukazujących k rajo b razy P alestyny, w y jlb p a- liska, n ie k tó re re a lia b ib li|4 e, rek o n stru k c je itp. « ä p |i s ö j $ z k i c staw ia soU e za zadanie ukazać p rzegląd n ajw ażniejszych i n a jb ard ziej znanych atlasów biblijnjifih 1 oraz dokonać ich k ró tk ie j ch arak tery sty k i.
P ierw sze atlasy przeznaczone były głów nie jako pompie w nauczaniu hisfffni i geografii b ib lijn ej w szkołaq(| średnich | j | serrgjisrięgjsh duchow nych. O ^ c M f a - tfijejm tego ty p u je s t np. a tla s C. W eilanda i C. A ckerm anna, w y d an y przgE In s ty tu t G eograficzny w W eim arze *. A tla s f zaw iera 12 jednobar|ra§?l:hl|m apj zaopatrzonych obszernym i notkam i o b ja ś n S ją ^ M i oraz in d e k s e n |p p b lijn o -g e o g ra - ficznym . P odobne zadanie, ale ty lk o w o|8ieiJfeniu do h isto rii i 5|feografIi|Nowego T estam en tu , m iał a tla sjjM . V. A n cessieg o 8. D ojrzalszą próbę u kazania dorobku pSśzaklwStó geograficznych i archeologicznych p rzed staw ił M. M ig n ę 4. Prócz m ap' i w ykresów oraz in fo rm ac ji geograficznych atlas m ieści w sobie rów nież m iijiifiały dotyczące ikonografii b ib lijn ej, po d aje rep ro d u k c je re k o n stru k c ji przenośnego n a m iotu i p rzy b y tk u św iątynnego, a n ad to w iele realió w egipskich, asy ry jsk ich i b a b i ń s k i c h .
N iek tó re a tla sy zaw ierały w yłącznie ilu stra c je -ry c in y k rajo b razu Palestynyjjfiej flory i fauiijf o raz część opisową, stanow iącą zazwyczaj ąiiffezę tradycyjnego jjnnm
i O h is t o r ii k a r t o g r a f i i P a l e s t y n y in f o r m u j ą b a r d z o k r ó t k o n ie k t ó r e p o d r ę c z n ik i g e o g r a f ii P a le s t y n y » n p . F . M . A b e l . G ć o g ra p h ie de la P ale stine . T . 1. P a r is 1933 s . X V I I I - • X X I I ; o a t la s a c h w z m ia n k a n a s . X X I . Z w ię k s z y c h o p r a c o w a ń w y m ie n ić t r z e b a p r z e d e w s z y s t k im : H . F i s c h e r . G eschichte der K arto g rap h ie v o n P alästin a. „ Z e itsc h r ift d e s D e u t s c h e n P a l ä s t i n a V e r e in s ’*. T . 62: 1939 s . 169-189; T . 63: 1940 s . 1-1 U ; J . B r i g h t . B ib li c a l G e o g ra p hie s a n d Atlases, „ I n te r p r e ta tio n * 1. T . 2: 1948 s . 324-336; Y . S c h a t t n e r . M a p - p a t ’eres J iś r a ’el. J e r u s a le m 1951. A u t o r z d a j e s o b i e s p r a w ę , ż e z a m ie s z c z o n y t u p r z e g lą d m o ż e b y ć n ie p e ł n y ; u s p r a w ie d liw io n e j e s t t o j e d n a k b r a k ie m d o s t ę p n y c h o p r a c o w a ń h is t o r ii a t la s ó w b ib lij n y c h i z e s t a w ó w b ib lio g r a f ic z n y c h .
s Bibel-Atlas n a c h d e n n e u ste n u n d besten H ü lfs m itt e ln gezeichnet u n d e rk lä rt. W e i m a r 1832.
s A t la s g4o g rap h iq ue et a rc h ć o lo g ią u e p o u r 1’ć tu d e de V A n d e n et d u N o u v e a u Testa m e nt. P a r is 187t.
4 C u r su s c o m p le t e s S c rip tu ra e Sacrae. P a r is 1844; a t la s t e n L . C . F i lli o n ( A tla s archćo-logique de la B ib le . L y o n 1882, 18862 s . 6), u w a ż a za p ie r w s z y w o g ó le a tla s b ib lijn y .
-96 M A T E R IA Ł Y
cia :#jcKe5flagil biblijnej jako n a u ff| o realiach b jR ijnych. L. C. F illio n 5 oprócz 326 i l |B B |i j i p r z e k S a ł w części opisiivej sw ojego atlasu om ówienie n astępujących zagadnień: życie osobiste i rodzinne w P alesty n !# w czasach C hrystusa, organiza- cia jp fcp f P o litv c z n ^ iifi społecznego. Do potj ^ p S f pff;w v d ań należą rów nież atlasy bibUjjgj K. R ie s s a 8 oraz L. F rohnrrtiejlja i I. B e r M p e r a 7. Ten o statn i zaw iera 501 ilu sS acji, k ilk a m ap jednokolorow ych w ykonanych techniką kreskow ą oraz część opiSM Sgtw k tó rej omówipno geografię i histgfjię P alestyny, przyrodę oraz ku lt i
S p ili
codzienne Izraelitów . P<jj|fularne opracow anie stan o w i także polski atlasbiblijny; ks. A. K v® ciński§ilp?. Z aw iera on dw ie m apy P alesty n y i Bliskiego
viaffiodu (naniesiono n a n i ę : oznaczeigie podróży Mojżesza i św. Paw ia) oraz 10 ta blic obrazujących Bljjjg lfe Izraela i a a jH W z n in ||sąsiąH ający ch , zatfj^Si'“kultury, s z k ® św iątyni jlffllśS jm skiej i jej sprzętów , plan j |6 g M y n y oraz ryciny przed- staiilajlB ie narzęd zia m ęk i Jezusa.
Do trad y cji szkolnych w ydań atlasów biblijnjBajf naw iązał E. ijjfb e r •. Jego o | | a < » | p | | e z a w i e j 454 ilu stracje oraz część o | | | | | | | f ^ nielicznym i jpapam i. Na geografię historyczną zw rócili uw agę G. A. Sm ith i J. G. B arth o lo m eo 10.
A tlasy b ib lijn e z S k r e s u m iędzywojennego o d z j | a i |||j j się pełniejszą- inform acją
(głćBinie w zakrasia-ihistorii i geografii Palestyny) i bardziej techniką
w ydaw niczą. M iejspe częstych daw niej szkiców l u n a p szrafeäjlpjH jh zajęły bo-
v f l H m apy fi-IH tw tóow e bądź cieniowane. Do n ljjja rd z ie j znanych f j p S a atlasy, jakfH w ty m okreslS {W ygotowali L. G ram atica 4 H Ł Riess i L. H e id e t12 oraz H.
Gufijfe to (BlatniHpśipracowanie p e sz y s B wllmżf pvielkim uznaniem .
Nowoczesne fpS B ii b ib lijn e cechuje staran n ie jszy dobór m ateriału k arto g ra- fijjinego i ilu stracji oraz syntetycznych cjjracow ań z geografii|3§istorii i a rc h e ^ o g ii P alestyny. N a h isto rię P alesty n y zw rócili uwagę głównie G. E. W right i F. V. F il- s o n ,4. Ich atlas za w ie ra 33 kolorow e m ap y i 77 ilu stra c ji oraz obszerną część opi sow ą z uw zględnieniem chronologii bib lijn ej. P. L em aire i D. B a ld i15 położyli n a cisk n a geografię, archeologię i chronologię b ib lijn ą ijlw ia ta orientalnego oraz na h isto rię — od p reh isto rii b iblijnej począwszy — aż do czasów apostolskich, oddziel
nie om aw iając h isto rię Jerozolim y. Część tek sto w ą ilu stru je 16 tab lic chronolo
gicznych, 12 planów m ia st (w tym 3 plany Jerozolim y), k ilk a se t zdjęć, 15 m ap
w tekścisJĘ 13 poza tek stem o raz dw ie m apy załączone o d dzielnpj P alesty n a f i
zyczna i P alesty n a dzisiejsza. A tlas je s t zaopatrzony w indeksy nazw geograficz nych i odsyłaczy do tek stó w biblijnjflh.
H iststrial|Palestyrflś u k azu je rówflfeż L. H. G rollenberg 15. Jego atlas z a i f t f a 34 m a p itli 408 fotogrfl§ji poniew aż l a m a j |||[ p r || poszczególnych m iastach n an ie siono teksty b ib lijn e dotyczące w ydarzeń związart|ifa::|gi:53aną miejscowoJcią. :at& s
5 F i l l i o n , j w .; p o r . r ó w n ie ż A tlas d ’h isto ire n a tu re lle de la B ib le d'apr&s les m o num ents anciens et I es m eilleures sources m odernes et contem poraines. L y o n 1884.
6 B ibel-A tlas i n ze h n K a rte n ne bst geographischen In d e x . F r e ib u r g im B r. 1887, 18953; R . R i e s s , C. R u e c k e r t . A tlas S crip turae Sacrae. F r e ib u r g im B r. 19062.
7 B ild e ratlas z u r B ib e lk u n d e . S t u t t g a r t 1905, 19132.
8 A tla s a rcheologic zny do h isto rii św iętej d la u ż y t k u m ło d zie ży szk o lne j. W a r s z a w a 1901. 9 B ib lisc h e r B ild e ratlas. E in H a n d b u c h z u m V e rstän d nis d e r h e ilig e n S c h rift f ü r S chule u n d Haus. M ü n ch en 1913.
10 A t la s o f H isto ric a l G e o g ra p hy o f the H o ly L a n d . L o n d o n 1915. 11 A tlas geographiae biblicae. B e r g a m o 1921.
12 A t la s S c rip tu ra e Sacrae. F r e ib u r g im B r . 1924. 15 B ib e la t la s . L e ip z ig 1926.
14 G. E . W r i g h t , F . V . F i 1 s o n . The W estm inster H istorical A tlas to th e B ible . L o n d o n 5, 19534; w m a ły m f o r m a c ie : L o n d o n 1947.
is A tla n tę storico d e lla B ib b ia . T o r in o 1955. 16 A t la s de la B ib le . P a r is 1955, 19572.
M A T E R IA Ł Y
p ełn i fu n k c ję poglądow ego kom entarza do Biblii. D oskonałym uzupełnieniem m ap są ilu stracje. A u to r o b jaśn ia dokładnie, z jakiego m iejsca fo to g rafie były w ykony w an e i ja k ie j części m ap y lu b p la n u dotyczą. A tlas G rollenberga doczekał się w ielu a d a p ta c ji; dokonał je] m in. H. E is in g 17. A tlas ten m a tylko 10 m ap d o ty czących n ajw ażn iejszy ch w y d arzeń z dziejów Izraela, ale bogato je s t ilu stro w an y zdjęciam i k ra jo b ra z u Palestyny;|:;:ünfäimBje tak że o zasadniczych problem ach a r cheologii, geografii i h is to rii P alestyny.
E. G. K ra e lin g 18 w b ard zo obszernej części opisowej swego a tla su om aw ia geo grafię i h isto rię Iz ra e la w k o n te k ś iie dziejów n aro d ó w ościennych (sporo m iejsca pośw ięca h isto rii i k u ltu rz e Babilonii), a n astęp n ie czasy Jezu sa i päerv^tnego p p * ścioła|gC ałości d o p ełn iają 22 m a p y . kgjfjirowe i 300 fotografii.
p p u l a r n y m opracow aniem 'atlasik" je st dzieło M. S c h ir o lg. Poza 102 m ap am i w ykonanym i n a m ałej p o lig rafii a tla s m ieści w sobie tak że W^KrtS§r, * p godziny d n ia w g rach u b y żydow skiej i tab lice chronologiczne.
H. H. R o w le y 80 oprócz m ap o raz fo to g rafii zam ieścił w sw oim atlgf.i_e._z_więżle- p rzedstaw ioną geografię i h isto rię P alesty n y o raz ch a ra k te ry sty k ę ś^wipta B iblii; z ają ł się n a d to problem em id en ty fik acji m iejscow ości bib lijn y ch oraz stosunkiem archeologii do danych biblijnych.
D oskonałym ilu stro w an y m k om entarzem do B iblii je s t m o num entalne dzieło-
zbiorow e Pene 'olam hamiąra’ (5 tom ów, Jeru salem 1958) **. Poszczególne tom y
odnoszą się do Pięcioksięgu, P roroków pierw szych, P ro ro k ó w późniejszych, P isarzy i do Nowego T estam en tu . K ażdy tom , zaw ierający (łącznie z m ap am i i szkicam i sytuacyjnym i) po ok. 400 ilu stra c ji objaśnianych te k sta m i P ism a św., podzielony je s t w g k olejnych k siąg b iblijnych. A utorzy tego a tla su w y k o rzy stali najnowsze- zdobycze archeologii, filologii i historii.
U kazanie h isto rii k ra ju B iblii w kontekście 2 tysięcy la t h is to rii i cyw ilizacji starożytnego W schodu posłużyło za cel J . de F ra in e ’o w i22. A u to r d a ł syntezę n a j now szych o dkryć archeologicznych i h is to rii Iz ra e la od czasów p a tria rc h ó w do- epoki r z y m s k ||B W a tla sie um ieszczono 12 m a p i 252 ilu stracje; dzieło w iele zy sk u je na w arto ści dzięki bogatej bib lio g rafii o raz indeksow i osobow em u i geogra ficznem u.
Fodobny cel u k azan ia B iblii w kontekście odkryć geograficznych, -historycznych
i archeologicznych B liskiego W schodu zrealizow ano w tzw . Atłasie ofcjprdzfcim H ..
W części opisow ej zw rócono uw agę p rzede w szystkim n a zagadnienia: Izrael i n a rody oraz B iblia i archeologia. K ażda z 26 m a p (fizycznych, h istorycznych i arch eo
logicznych) została w yczerpująco omówiona* Jtiiifilsitóire,. mapy. , histo ry czn e amiarczą
także w ydarzeńlflipom ppilSiElfl w n iek tó ry ch ap o k ry fach ; i n ad to dołączone są 2 d u że m apy: P a l e s p i l w S tary m i N o e B T estam encie.
G eograficzno-historyczne o raz arcljjologiczne tło działalności p atria rc h ó w ; p i sarzy, proroków , m ędrców S tarego T estam en tu oraz Jezu sa u k a z u je J. H. N e f in
-17 K le in e r B ild a tla s z u r B ib e l. G ü t e r s lo h 1960.
18 R a n d M c N a lly B ib le A tla s. N e w Y o r k 1956; w m a ły m f o r m a c ie : N e w Y o r k 1959. 19 P iccolo a tla n te b iblico . T o r in o 1958.
20 B ib le A t la s . L o n d o n 1960; A t la s de la B ib le . P a r is 1969.
21 Illu s tra te d W o r ld o f th e B ib le L ib r a r y . T . I -V . N e w Y o r k 1958—1961. A t la s y P a l e s t y n y w y d a w a n e w I z r a e lu p o d a j ą p r z e w a ż n ie t a k ż e in f o r m a c j e o o b e c n y m p a ń s t w ie , n p . s t a n d a r d o w e d z ie ło A t la s J iś r a ’el ( J e r u s a le m 1956—1964) z a w ie r a c z ę ś ć h is t o r y c z n ą , g e o g r a fic z n ą , t o p o g r a f ic z n ą i e k o n o m ic z n ą . P o r . t a k ż e : Z . V i 1 n a y . T he Neto I s r a e l A fla s . B ib le to th e
P r e s e n t D ay . J e r u s a le m 1968; H a m m a p a t h e 'b ra it sei ’eres J i ir a ’el. J e r u s a le m 19682. 22 A tla s h isto riq u e et c u ltu r e l de la B ib le . P a r is 1961.
as H . G . M a y , r . w . H a m i l t o n , G. N. S. H u n t . O x fo rd B ib le A tlas. L o n d o n
98 M A T E R IA Ł Y
m a n n 24. N ajp ierw om aw ia h isto rię tek stu P litn a św. i rozwój pism a h ttra js k ie g o , a ; pöfem ’ h istorię Izraela aż do chrześcijaństw a czasów rzym skich. A u to r opiera się n a wyiSIKach najnow szych b adań historycznych o raz hipotezach naukow ych. Liczne m apy, ilustracje oraz indeksy odsyłaczy biblijnych, nazw geograficznych i historycznych n a d a ją dziełu w ysoką rangę naukow ą, co potw ierdzają ostatnio dokonane p rzekłady tego a tl a s u 25.
N a historię, topografię oraz chronologię o rien taln ą i b ib lijn ą zw rócił uw agę G. P e s c e 26. Jego atlas zaw iera 145 m ap sześciokolorowych, 35 p lan ó w geograficz n e j lokalizacji biblijnej, tablicę chronologiczną św iata od 600 000 r. p rz s ä Chr. do 640 r. po Chr. oraz Bliskiego W s c h o d i|||j| 3 200 r. przed Chr. do 63 r. po Chr.; m apy dotyczące S tarego T estam entu i l ||t r u j ą w szystkie okresy h isto rii Izraela, a z zag k resu Nowego T estam entu ukazują m. in. podróże Jezusa i P a w ła Apostoła. W ar tość atlasu podnoszą technicznie doskonałe ilustracje, p lan y i rzu ty s y tu a c y jn e 27; w indeksie uw zględniono w szystkie nazw y geograficzne w ystępujące ta k w tekście hebrajskim Biblii ja k i w W ulgacie. G. P esce uzupełnił swój atlas częścią archeo logiczną 2S. Z ajm u je się w niej h istorią kanonu P ism a św., ostatnim i w ykopaliska m i biblijnym i, m iaram i, w agam i i m onetam i P alesty n y ; cenne są tu ta j zw łaszcza om ów ienia dotyczące historii bazyliki Z w iastow ania w“ Nazar«gi«r, kościoła N aro- dzenia w B etlejem , kościołów K afarn au m i T abghy oraz bazyliki G robu C hrystusa w Jerozolim ie; na uw agę zasługują także orograficzne,.^geograficzne i archeologicz n e p lan y Jerozolim y. Podobnie ja k w czępfjfil, ta k i tu z uznaniem należy po d k reślić eru d y cję au to ra oraz doskonałą technikę kartograficzną „F otolitografica L o m b ard a” z W erony®.
N ieustanny ro zw ó j;n au k biblijnych d y k tu je potrzebę coraz to now ych pomocy k arto g raficzn y ch 80, a doskonaląca się technika- ivydaw nicza g w a ra n tu je najw yższą jakość ich „szaty graficznej. C h a ig $ $ ^ s m |j§ J g d l a j ||m |8 H I f | qj|j|nowszy(jj|| w ydań afSsów IU iblijnych je ® u w z g lę d n ia n ie w m iarę w yczerpującego kom entarza do m ap i w ykresów , by tą drogą stw orzyć czytelny dla w szystkich k om entarz do P ism a św.
K S . J Ó Z E F H O M E R SK I
R. DE VAUX O P — W. F. A LB R IG H T* W rocznicę śm ierci
B iblistyka i o rien talisty k a poniosły w r. 1971 bardzo w ielkie stra ty . W lutym Xdn. 26) opuścił ten llW iat zasłużony archeolog i znaw ca topografii P alesty n y Nelson
24 D e B a k e rm a t v a n de B ijb e l. A m s te r d a m 1968.
25 Grosser B ild a tla s z u r B ib e l. G ü t e r s lo h 1969; A N ew A tlas o f th e B ib le . L o n d o n - N e w Y o r k 1969.
26 G . P e s c e . A t la n ie B .'b lico . G eografia. Topografia. P rospe tti storici d ella B ib b ia. R o v e lla s c a (C o m o ) 1969.
27 P o r . r e c e n z j ę : V . H a m p, „ B ib lis c h e Z e it s c h r if t ” (B Z ). T . 15: 1971 s . 139 n . 28 A tla n tę B ib lic o (Supplem ento). R o v e lla s c a (C o m o ) 1971.
29 P o r . r e c e n z j ę : V . H a m p , B Z . T . 16: 1972 s . 141.
80 J e d y n ie z in f o r m a c ji b ib lio g r a f ic z n y c h z n a n e b y ły a u t o r o w i w c z a s ie p is a n ia a r t y k u łu m . in . a t la s y : M . H . B 1 a i k 1 o c k . T h e Z o n d e rv a n Pic'.orial B ib ie A tla s (m a p y o p r a c o w a ł A . A . L a u z o n ). G r a n d R a p id s 1969; J . H . M e e s t e r s. D e B ij b e l in k a a rt; a t la s n aa st de -B ijb e l m e t een be sch rijv e nd register, G r o n in g e n 1969.
M A T E R IA Ł Y 99
G lu eck I W sierp n iu (dn. 31) w G arm isch P a rte n k irc h e n (NRF) zm arł na ata k se rc a w y b itn y asyriolog A lb rech t Goetzegjt W e w rześniu zaś odeszlfjbo nagrodę do P a n a dw aj pow szechnie znani bibliści i archeologowie: w Jerozolim ie (dn. 10) o jelec B o lan d d e V aux O P i w B altim o re (Md.) USA (dn. 19) W illiam Foxw ell Albrigfif. W szyscy ci m ężow ie n a u k i są ze wszech m ia r godni, aby uczcić ich pam ięć, choćljgl k ró tk ą n o ta tk ą biograficzną. D w aj o sta tn i jednak, z uw agi n a w kład w iążący s S bezpośrednio z egzegezą ksiąg S t. T estam entu, zasługują n a to, by szczegcfewiej om ów ić ich życie i działalność naukow ą.
R o lan d M arie E tienne G u e r i n d e V a u x urodził się w P ary żu 17 X II 1903 r. *. Sfjffjia ś r e d n ji ukończył w College Stanislas,, u niw ersyteckie zaś, z dy- plom em : LiijiSfce des L ettres, w Sorbonie. Po stu d iach w stąp ił do S em inarium Du- chownego sfep!Sulpicjvp|fa w P a ry ż u i p rz y ją ł św ięcenia k a p łań sk ie 29 V I 1929 r. W d w a m iesiące później, w e w rześniu, w stąp ił do k la sz to H ojców dom ini k an ó w z p rośbą o przyjęcie. N o w ic lft odbył w A m iens i złdfcyij- śluby zakonne 23 IX 1930 r. Z araz po p ro fesji sk ilM w an o go n a trzy letn ie stu d ia u zupełniające do belgijskiego K onw entifi S aulchoir w K ain. W szechstronnie uzdolniony R. de
V aux początkow o in tereso w ał się filozofią średniow ieczną *, ale pociągały go rów
n ie stu d ia orientalne. Z dradzał to jego pierw szy a rty k u ł d rukow any w „Revue
B iblique” (42 (1933) 31-56) p t. Sur quelques rapports entre Adonis et Osiris. Toteż
w k ró tce w ład ze zakonne skierow ały go do K onw entu św. Szczepana w Z iem i Św., ab y pogłębił sw ą w iedzę b ib lijn ą w L ’Ecole B iblique e t A r|jjeo |§ g iq u e F ran ęaise de Je ru sa le m . Młody, 30 la t liczący. P e re de V au x p rzy b y ł do Jerozolim y we w rześniu 1933 r., aby ta m spędzić resztę swego bardzo pracow itego! życiaj i Pod k ie row nictw em ta k znanypSilw liS ie c ie n a u k i i znakom itych m istrzów jak : M .-J. L a grange, założyciel L ’Ecole Bibljjjfie, L. H. V incent, J. de S a v j|§ |jc i F.-M . A bel odbył d w u letn ie stu d ia i zakońędył je stopniem licen cjata n a u k biblijnych po
1 P o r . W . P. A 1 b r 1 g t h , Nelson G lu e c k in m e m o ria m , B A SO R 202 (1971) :2§», N . G lu e ck u r. 4 V I 1900 r. w C in c in n a t i (O h io ) w U S A . K s z t a łc ił s ię w H e b r e w ITniün C o lle g e i z o s ta ł r a b in e m w 1923 r. W la t a c h 1923—1927 o d b y ł s t u d ia n a u n i w e r s y t e t a c h w B e r lin ie i w H e i d e lb e r g u . D o k t o r a t z f il o z o f ii u z y s k a ł n a u n i w e r s y t e c i e w J e n ie w 1926 r. O d r. 1928/1929 s t u d io w a ł w A m e r ic a n S c h o o l o f O r ie n t a l R e s e a r c h w J e r o z o lim ie i w la t a c h 1932—1933, 1936—1940 o r a z 1942—1947 b y ł j e j d y r e k t o r e m . W r. 1933/1934 b y ł p r o f e s o r e m t e j ż e s z k o ły w B a g d a d z ie . W H e b r e w C o lle g e p r a c o w a ł o d r . 1929 j a k o w y k ł a d o w c a , a p ó ź n ie j (1936) ja k o p r o f e s o r aż d o k o ń c a ż y c ia . Z n a n y a r c h e o lo g i t o p o g r a f s y s t e m a t y c z n ie p r z e b a d a ł s t a r o ż y t n e m ie j s c o w o ś c i i r u in y c a łe j T r a n s j o r d a n ii w la t a c h 1932—1940. P r o w a d z ił w y k o p a lis k a w t e l l e l- H e - le if e h ( b ib l. ’E s ió n G e b e r ) w la t a c h 19?8—1940 i w h ir b e t T a n n u r w la t a c h 1936—1949. J e g o n a j b a r d z ie j z n a n e p u b lik a c j e to : The O th e r S id e o f the J o r d a n , N e w H a v e n 1940 i E x p lo ra tio ns in E astern P alestine (4 V o ls: T h e A n n u a l o f t h e A m e r ic a n S c h o o ls o f O r ien ta l R esea rch ), N e w H a v e n 1934—1951.
2 a . G o e t z e u r . 11 I 1897 w L ip s k u . S t u d io w a ł w M o n a c h iu m i w B e r lin ie . D okipjrat z f il o z o f ii u z y s k a ł n a u n i w e r s y t e c i e w H e id e lb e r g u w 1921 r. T a m t e ż p r a c o w a ł w la t a c h 1922—1930. W la t a c h 1930—1933 b y ł p r o f e s o r e m w M a r b u r g u . Z m u s z o n e j o p u ś c ić s w ó j k r a j w c z a s a c h r e ż im u h it le r o w s k ie g o , p r a c o w a ł w U S A w Y a le U n iv e r s it y . Z n a w c a j ę z y k ó w : a k a d y j s k ie g o , a s y r y j s k ie g o , a z w ła s z c z a h ety clflM g o , W ili c z ło n k ie m w ie lu A k a d e m ii i u n i w e r s y t e c k ic h T o w a r z y s t w N a u k o w y c h . W r. 1947 z a ł o z y l c z a s o p is m o „ J o u r n a l o f C u n e ifo r m S t u d i e s ” . B y ł a u t o r e m w ie l u p r a c i t łu m a c z e m s t a r o ż y t n y c h t e k s t ó w , p r z e d e w s z y s t k im h e - t y c k ic h . z i d e n t y f i k o w a ł i o p u b lik o w a ł k o d e k s p r a w n y z E s n u n n a , o d k r y ły w t e l l A b u H e r m a l n a w s c h ó d o d B a g d a d u . J e e o n a jb a r d z ie j z n a n e p r a c e t o : K leinasien (H an dbu ch des A ltertum sw issenschaft), M ü n c h e n 1933, 19572; The Law s o f E shnunna, A A S O R , 41 (1956) 1-197.
s O p r a c o w a n ie o p ie r a s ię n a o s o b is t y c h k o n t a k t a c h z o. R. d e V a u x j a k o d y r e k t o r e m i p r o f e s o r e m l ’E c o le B ib liq u e w c z a sie m isirh s t u d ió w w t e j ż e S z k o le . N a d t o z o b .: P . B e n o i t , Pere JR. d e V aux . L e ttre de Jerusalem , n r 37 (3 X 1971); O b itu a rie s R. de V a u x O P
1903—1971. C BQ, 33 (1971) 54 n.
4 W y r a z e m t e g o b y ła p r a c a : Notes et textes s u r l'av ice nnism e la tin a u x confins des X U —X I I I siicles, P a r is 1934.
1 00 m a t e r ia l.*»
egzam inach zloj»jjjj|f|i w Rzym ie n a 193®jjr. przed P apieską Komi4śft B i
blijną.
Po pow rocie z Rzym u został zaangażow ańyjjw Szkoie B iblijnej do b ad ań n a u kowych oraz jak o profesor-w ykładow ca. N a tych dwóch p o steru n k ach trw a ł przez 36 lat, tj. aż do sw ej śm ierci. P ro w ad ził w ykłady z zak resu h isto rii i archeologii biblijnej. W latach 1935-1940 w y k ład ał nadto język asyro-babiloński, a w 1946- 1949 prow adził k u rs e g z e g e il S t. T estam en tu . Jego im ię je st zw iązane ze stu d iu m okresu p a triarch ó w oraz i życiem i in stytucjam i starożytnego Iz r a e la 5.
P ra c a badaw cza p rzede w szystkim n a polu archeologicznym była t ą dziedziną jego zainteresow ań, k tó ra uczyniła jego nazw isko znane w całym św iecie n a u k o wym. Poszedł śladam i swego m istrza o. L. H. V incent. Poza naukow ym i w izytam i m uzeów starożytności Bliskiego W schodu, poradam i fachow ym i i patronow aniem w ielu ekspedycjom naukow ym innych o rien talistó w — od pierw szych la t pobytu w Jerozolim ie pochłaniały go b ad a n ia archeologiczne i w ykopaliska. W r. 1937 (li-
p i||-s ie rp ie ń ) z o. P. B enoit, obecnym d yrektorem L ’Ecole B iblique, jego bez
p ośrednim Ip stę p c ą , b ad ał okolice m iasta S a lt w T ra n sjo rd a n « , a w p aździerniku tegoż roku w raz z o. J. de S avignac oczyścił i przestudiow ał m ozaikę bizantyjskiego kościoła w M a'in, n a południe od M adaby. W r. 1944 z o. A. M. S teve b ad ał s ta rożytny, a ra b s k i zajazd (caravanserail) w wiosce w pobliżu biblijnego Q iriä t Je a -
rim . Owocem ty ch studiów b y ła p raca pt. Fouilles d Qariet el-'Enab (Abu Gösh),
w ydana w P ary żu 1950 r. W latach 1945-1946 z tym że o. A. M. Steve prow adził b ad an ia w b izantyjskim sa n k tu a riu m św. Ja n a C hrzciciela w el-M a'm udijeh, na zachód od H ebronu.
Niew ątpliwie" najznakom itszym i najpracow itszym dziełem jego życia było 9 k am p an ii w ykopaliskow ych w te ll e l-F ä r'a h , na w schód od S am arii (Sebastijeh), 11 km . n a północny-w schód od m iasta N äblusj k tó re prow adził w la ta c h
1946-1960 6. M iejscow ość tę identyfikow ał z daw nym m iastem k an aan ejsk im (Joz 12,
14), późniejszą stolicą królestw a izraelskiego (1 K ri 15, 21. 33) T ir s ä h 7. O dnalazł ta m między in n y m i n ajlep iej zachow ane ślady szarej ceram ik i polerow anej, zali czanej przez G. E. W rig h ta do św iadectw k u ltu ry ezdrelońskiej (X X X III—X X X II w iek przed Chr.).
W ielki rozgłos w św iecie dały m u b ad an ia grot q um ranskich i M urabba'ät, p r a ce w ykopaliskow e w h irb e t Q u m rän oraz w 'ain F eśhah w latach 1949—1958. F r a n
5 W t e j d z ie d z in ie j e s t a u to r e m m . in . n a s t ę p u j ą c y c h p u b lik a c j i: w k o le k c j i B ib ie de Jerusalem : Genese, P a r is 1947, 19622, L es liv re s des Rots, P a r is 1951|^|9582; L es livres d e Sa m uel, P a r is 1953, 19612; n a d to b y ł r e d a k t o r e m c z ę ś c i S t. T e s t a m e n t u w B ib le de Jerusalem , w y d a n e j w j e d n y m tom ie,;;:pp=L a S a in te B ib le ^ p a r i s 1956; I n s t it u t io n s d e l" A n cien T e s t a m e n t ,
t . 1-2, P a r is 1958, 1960; s a f if ij lc e s d e 1’Anci^Ą. T e sta m e n t, (C a h iers d e la R e v u e B ib liq u e 1), P a r is 1964; B ible et O rient, ^ C o g ita tio f id e i 24), P a r is 1S67 (j e s t t o z b ió r 28 a r t y k u łó w z la t
1933—1964 z z a k r e s u t e o l o g ii b ib lij n e j , k r y t y k i li t e r a c k i e j , h is t o r ii r e lig i i, h is t o r ii I z r a e la itp .); Histoire d'lsraäl, D B S 4, c o l. 7 2 9 - 7 7 s t o ; r eWi 71 c i en Tl e d ’Israel. Des origines ä Vinstallation en Canaan (E B 1), P a r is 1971 — j e s t t o j e d y n y t o m z a p la n o w a n e g o 3 - t o m o w e g o d z ie ła , k tó r e g o
n ie z d o ła ł w y k o ń c z y ć , a k t ó r e m ia ło d a ć d z ie j e I z r a e la o d p o c l ą t k u f a ż p o e p o k ę p e r s k ą w łą c z n ie , t j . d o c z a s ó w , o d k t ó r y c h z a c z y n a s ię z r ia ü l! H istoire de la P alestine depuis la con- quete d 'A le xa n d re ju sq u ’ ä l ’t n r o s io n Arabe, (E B g i K i P a r is 1952 n a | | | p a p r z e z F . M. A b e la .
6 W y k o p a lis k a t e o m ó w ił w f o r m ie tz w . r a p p o r ts p r e lim in a ir e s m . in . n a ła m a c h „ R e v u e B ib liq u e " : 54 (1947) 394-433, 573-589; 55 (1948) 454-480; 56 (1949) 102-138.;. ..5» (1951) 393-430, 566-590; 59 (1952) 551-583; 62 (1955) 541-589; 64 (1957) 552-580; 67 (BSO) 245-247; 68 (1961) 557-592; 69 (1962) I f m f i l i E i t t o n e w i e l e Ś w ia tła n a s to su n M ^ .m fe d i^ ;! ^ ó ł ^ e t t ą ;;a ;.j_P'j!^0m ow ą P a le s ty r fa w e p o k a c h b r ą zu i ż e la z a . S t r a t y g r a f ia z t e l l e l-P a r ah o b e j m u j e w z n a c z n e j m ie r z e c h a l- k o lit z e p o k i p r z e d g h a s s u y a ^ k d s jj- i p r z y c z y n ia :j Ü ii|d o u s t a le n ia k o le j n y p } i„ ia z k u lt u r o w y c h c z w I M iS i S t y s ią c le c i a .
7 P o r . T he E xcavations a f ll ie l l el-Far ‘ah an d riłie s ite o f A ncient Tjrztrii-, P E Q , 88 (1956)
M A T E R IA Ł Y 101
c u s k a S z k o ła B ib lijn a i A r c h e o l o g i i « * jw sp ó łp ra ca & a ła tu z D e p ą lta m e n te m S ta ro ż y tn o ś c i J o rd a n ii, z M u zeu m t t |J j s o l o g i c z n y m R o c k e f i l e r a w Je ro zo lim ie i z A m e ric a n S ch o o l o f O r ie n ta l « S e a r c h w J e ^ jz ę lin jie . ^ j p M p j s t e r H a rd in g p e łn o m o c n ik do ty c h b a d a ń z r a m p n i a K ró le s tw a J o r d a n ii b y l n i e w a ż n i e z a f lty s p r a w a m i a d m i n l j r a c y j n y m i ||t o t e ż w ła je iw ie c i Ä r o d p |j |v ie d i p |io ś c i za c a | l | ć b a d a ń p r z e ją ł o. E . d e V a u x . J e g o o d k ry c ia , so iH a ż e ä ififeo lo g icz n e i b a d a n ia p rz y c z y n iły się w z n aczn ej m ie rz e do u s ta le n ia jjfleczy w i s t u j i p f f w d z iw e j in te r p r e ta c j i o d k ry ć q u m ra ń s k ic h 8.
W la ta c h 1961-1963 w ra z z p ro f. M iss K . K en y o n , p ra c u ją c ą z r a m ie n ia B ritis h S ch o o l o f A rch aeo lo g y , k ie ro w a ł w y k o p a lis k a m i n a te r e n ie J e ro z o S m y w d zielnicy e l- K h ä t o ü n ij e h #. Z e w z g lęd ó w o d nieg o n iez ale żn y c h b y ł z m a jz o n y p ra c e te p rz e rw a ć . P ó ź n iej p r z e ją ł je i d a le j p ro w a d z i B. M azar, p ro fe s o r U n iw e rs y te tu H e b ra js k ie g o w Jero zo lim ie.
N a ro k p rz e d ś m ie rc ią p a tro n o w a ł jeszcze w y k o p a lisk o m w te ll e l-K e isä n (A k ä äf z o k re s u te ll e l- 'A m ä m a h ) k o ło H a jfy , k tó r e z r a m ie n ia L ’E co le B ib liq u e p ro w a d z ił o. J . P rig n a u d . A le n ie d a n e m u by ło d o c z e k ą | icn r e z u lta tó w . W lu ty m 1971 r. p rz y szło n a g łe z a p a le n ie tę tn ic y . N a w io sn ę n ieszc zę śliw y u p a d e k sp o w o d o w a ł p ę k n ię c ie k o ści nogi. P o 6 ty g ad fiiac h u n ie ru c h o m ie n ia znów ro zp o czął p ra c ę . D z ięk i u p rz e jm o ś c i k o n s u la fra n c u s k ie g o w Je ro z o lim ie m ó g ł n a w e t zw izy to w a ć p r a c e w y k o p a lis k o w e w te l l e l-K e isä n . J e d n a k ż e w n o cy z 8 n a 9 w rz e ś n ia pirzyszedł o s try a ta k w y ro s tk a ro b jfz k o w e g o . Z d ecy d o w an o o p e ra c ję , p o k tó r e j n a sffjp iła le k k a p o p ra w a . D n. 10 SHrześnia p r z y ją ł K o m u n ię św . T ego sam ego
d n ia p o tip o łu d n iu z a w a ł n a c z y ń w ie ń co w y c h sp o w o d o w a ł p ra w ie n a ty c h m ia s to w y zgon. Sjfloczął w ś ró d sw o ich n a cm gpęprzu K o n w e n tu |w . S Ś jze p an a , obok w ie l- k ic h p ro fe s o ró w Szjibły B ib lijn e j OO. D o m in ik a n ó w w Jero zo li|jfie.
R . d e V a u x w l f la c h 1938— 1 H b y ł d y re k to re m c|fip p isn flia R e v u e Bibliqu§jj P rz e z d w a d z ie śc ia l a t (1945— 1965) k ie ro w a ł L ’E cole B ib lf^ u e, ja k o jej d y re k to r. SupSBiBrem K o n w e B ftt św. S z < Ä |ö B a zo stał w y b ra n y n a la ta 1949—1952. W ro k u 1956 z o s ta ł m ia n o w a n y k o n s u lto re m P a p ie s k ie j K o m isji B ib lijn e j. M iał ty tu ł M ai- t r e e n T h eo lo g ie (1958) i b y ł r ä k l £ ä m r i i i i ja k o v is itin g profess®*»: w H a r v a r d U n i v e r s ity (1964— 1965). D o k to ra t h . c. n a d a ły m u u n i w e r ||t e t y : w D u b lin ie (1954), w L o u v a in (1964), w A b e rd e e n (1964), w W ied n iu (1965)'; | v Yalj§§(1985), w I n d ia n a (N o tre -D a m e — 1965) o ra z P r o ä k e B e C ollege R. I. (1965), C o lleg e d e L a S a lle P a . (1965) i C ollege of H o ly C ro ss M ass. (1965). W r. 1 9 5 2 |3 « a ł rrjifanow any czło n k iem k o re s p o n d e n te m L A c a d e m ie des I n s c rip tio n s e t B elles j je t tr e s d e P a r is , zaś w | | 1961 c zło n k iem k o resp o n d en tiem B ritis h A c ad e m y . B y ł c zło n k iem h o n o ro w y m : S o c ie ty o f B ib lic a l L ite r a tu r e a n d E p f e s i s (1955), S o c iety o f d l l I je s ta m e n t S tu d y (1956), S o c iety o f A n tiq u a rie s o f L o n d o n (1959) i C ath o lic B ib lic a l A s so c ia tio n of A m e ric a (1964). O d r. 1953 b y ł K a w a le re m L eg ii H o n o ijw e j.
O jciec - ^ ą u x b y ł c zło w iek iem w s z e c h s tro n n ie u z d d j p n y m . M iał u m y sł sp e - k u la ty w n y , a le ró w n o c ze śn ie b a j j a p p ra k ty c z n y . B ył ś w ia diMBl sw y ch zdolności i u m ia ł je h a r m o n ijn ie r o z w in ą ć .B H jd a r z o n y w ie lk ą w y jj> r a ż n ią ||l|w s z e m ło d z ie ń
8 W y n ik i b a d a ń q u m r a ń s k ie h o p u b lik o w a ł w tz w . r a p p o r ts p r ś lim in a ir e s m . in . w c z a s o p iś m ie „ R e v u e B ib li q u e ” , 56 (1949) 57 (1950) 417-429 ; 5j|; 1(1951); CO (1953) 83-106, 246-267, 268-275, 540-561; 61 (1954) 2 0 6 -2 3 |§ 6 3 j§956) 533-577 ; 66 (1959) 87-110, I g « « . P o n a d to w p u b lik a « } ! U archeologie e t les manuscfiUs de la M er M orte, T h e S c h w ą j |j j [ L e c t u r e s o f t h e BrtHsSi A c a d e m y , L o n d o n 1961 o r a z w - w y d a w a n e j w O x f o r d z ie s e r i i n a u k o w e j p u b lik a c j i d o - k u m e n t ó w q u m r a ń s k ic h p t.: D iscoveries in the Ju d a e a n Dc\st;rŁ ;w t o m a c h : 2, 3 i 4.
» POT. Foullle s de I’O p h e t d J W u i f t w . R B , 69 (1962) 98-100; Je ru sa le m , R B , 70 (1963) 416- -419; 71 (1964) 253-258; Les h ó p ita u z I t J u s tin ie n d Je ru sa le m d 'a p r is l e i dern/eres fouilles, C R A I 1965, s. 202-207.
102 M A T E R IA Ł Y
czym zap a łe m i e n tu z jaz m e m , ży w y m te m p e ra m e n te m o ra z d u ży m p o czu ciem h u m o ru , p o s ia d a ł c h ło d n y ro z u m , w ie lk ie o p a n o w a n ie , m ą d ro ś ć u m ie ją c ą w p o rę u c h w y cić w zg lęd n o ść p e w n y c h rzeczy. T o czy n iło zeń czło w iek a o s z e ro k im h o r y zo n cie m y ślo w y m i z ró w n o w a żo n e j, p e łn e j u m ia ru osobow ości. Z n a n y ja k o d o b ry o rg a n iz a to r i a d m in is tra to r, o d d a n y d ru g im , czuły, c h ę tn ie w s p o m a g a ją c y , s p r a w ie d liw y i d o b ry w o b ec w s p ó łp ra c o w n ik ó w o ra z p ro s ty c h ro b o tn ik ó w , p o tr a f ił so b ie w s zy s tk ic h zje d n ać . U b o g a lu d n o ś ć a r a b s k a , z k tó r ą w cza sie p r a c w y k o p a li sk o w y ch m ia ł o k a zję t y le ra z y oso b iście się sty k a ć , p rz y w ią z y w a ła się d o n ieg o ja k do o jca. N ie b y ł p ró ż n y . M ó w ił m ało o so b ie i o sw e j ro d zin ie. K r y ł się z o d z n ac ze n iam i. N a p o z ó r osch ły , z p ierw sze g o w e jrz e n ia czy n ił w ra ż e n ie c zło w iek a w y ra ch o w an e g o , zim nego, tro c h ę n a w e t b ru ta ln e g o . W rz ec zy w isto ści je d n a k b y ł to c zło w iek d o b ry i w eso ły , o d u ż ej dozie łag o d n e j iro n ii. N ic w ięc dziw n eg o , że m ia ł d u ż o p rz y ja ció ł. O d d a n y B ogu p rz e z g łęb o k ą w ia rę , b y ł w ie m y J e g p s i f i ib i e . N ig d y się n ie d y sp e n so w ał. W cza sie n a jw ię k s z e g o n a w a łu zajęć, w tru d n y c h w a r u n k a c h n ie m a lż e obozow ego ż y cia p o d c za s k a m p a n ii w y k o p a lis k o w y c h , n ie o p u szczał M szy św . D u ch g łęb o k o k a p ła ń s k i, w ie rn o ś ć o b o w iązk o m sw ego s ta n u to cech y fo rm a c ji s u lp ic ja ń s k ie j, ja k ą n a b y ł w p a ry s k im S e m in a riu m św . S u lp ic ju sz a . C ech y te u tr w a liła i p rz e p o iła d u c h em m o p łitw jr.i b e z w z g lę d n e j w ie rn o ś c i K o ścio ło w i C h ry stu so w e m u fo rm a c ja d o m in ik a ń s k a po w s tą p ie n iu do Z a k o n u K a z n o d z ie jsk ieg o . T o te ż b ę d ą c u szczy tu n a u k o w e j sła w y często n a w y k ła d a c h m a w ia ł, że je g o -id e a łe m je s t p rz e p o w ia d a n ie S ło w a B ożego — J e z u sa . O d d a n y p o w sze ch n e m u a p o sto la to w i b y ł d u m n y z teg d ;H że n a le ż y do g ro n a u czo n y ch , k tó rz y p r a c u ją n a d u p rz y s tę p n ie n ie m i lep szy m ro z u m ie n ie m S ło w a Bożego zw łaszc za w ś ró d p r z y szły ch k rz e w ic ie li n a u k b ib lijn y c h .
J a k o p ro fe s o r w y k ła d a ł w sp o só b ja s n y ■ olśniew ając® « U rriiał p a sjo n o w a ć sw o ich słu c h ac zó w p rz e d m io te m , k tó r y o m aw ia ł. N a w e t w czasie w ie lk ie g o z n u żen ia, p r z e z s u b te ln ie w p le iiS S ą d y g re s ję lu b humfflljjtskę, p o tr a f ił u tr z y m a ć w s k u p ien iu u w a g ę sw o ich u czn ió w n a m n ie j in te re s u ją c y m i b a rd z o n ie ra z su c h y m z a g a d n ie n iu 10. W jego w y k ła d a c h z a m ie rz c h ła p rzeszło ść n a b ie r a ła ru m ie ń c ó w życia, a r u in y d a w n y c h m ie jsc o w o śc i b ib lijn y c h i n ie b ib lijn y c h z ac zy n a ły p u ls o w a ć ż y ciem sw e j epoki. R o k a k a d e m ic k i 1964/65 b y ł n ie ty lk o ifjfekiem jeg o c^SÖffstj^h su k c e só w i u z n a n ia , a le o k re sem b a rd z o w y tę żo n e j p ra c y . P ozaf ty m , że ja k o p ro - fŚpjbr-gdM p ro w a d ził w ykłady.” w R o m an C a t h o l i c S t u d i e s a t H a r v a r d EMw-mity School,; w y g łosił ok. 130 k o n fe re n c ji-w y k ła d ó w n a te re n ie c ały ch S! unów Z je d n o czonych A m e r y ji P ó łn o c n ej o ra z K a n a d y , p r z e m ie r z a } » o b sz a ry o b y d w g j ty ch p a ń s tw — od A tla n ty k u po P a c y fik .
G d y chodzi o u m iło w a n ie B e d z y b ib lijn e j, g łęb o k ie p ię tn o v .y w a ri ri||: n im §# la ta c itis tu d ió w sem inaryjnjtfiłi: p ro fe s o r P is m a św . J. J . W eB & v Jp fzn iejszy j f c y - b is k u p S tra s b u rg a . P o te m z k o lei j-jcjrji" sa m s ta r a ł się ó\?« | § § | § J l p ła m le ń z a p a la ć v -ercach-nsw oićłw śłuchaczów . T en jego u d a n y w y s iłe k z a s k a rb i! m u u n ich d o zg o n n ą w d zięczn o ść i cześć.
10 w u p a ln y d z ie ń lis t o p a d o w y p o k ilk u ? o d z in n y c h o b j a ś n ie n ia c h t e r e n u w y k o p a lis k w t e l l - e l F a r a h , £ d y w s z y s c y b y liś m y b a r d z o z m ę c z e n i, o . d e V a u x w p e w n y m m o m e n c ie p r z e r w a ł w y k ła d i z a p y t a ł: C z y w ie c ie , d la c z e g o t e l l e l- F a r a h m u s i b y ć s t a r o ż y t n y m T ir sa h ? — O to w c z a s ie w a k a c j i b y ła t u g r u p a d z ie n n ik a r z y a n g ie ls k ic h i a m e r y k a ń s k ic h . G d y p a d ło p y t a n ie : C z y t e r u in y t o r z e c z y w iś c ie d a w n a s t o lic a k r ó le s t w a iz r a e ls k ie g o T ir s a h , z a c z ą łe m p o d a w a ć a rg u m e n ty p ro i c o n tr a . W ó w c z a s j e d e n z d z ie n n ik a r z y r z e k ł: O jc z e , p r o s z ę s ię j e d n a k z d e c y d o w a ć za ... B ę d z ie m i b a r d z o m iło n a p is a ć o b s z e r n y a r t y k u ł n a t e n t e m a t . W y ra z b o w ie m T ir sa h b r z m i b a r d z o p o d o b n ie d o im ie n ia m o j e j c ó r e c z k i. — A , j e ś l i t a k , o d r z e k łe m — o p o w ia d a ł o . d e V a u x — t o r z e c z y w iś c ie j e s t e ś m y w r u in a c h s t a r o ż y t n e g o T ir sa h . I ś m ie j ą c s ię d o n a s r z e k ł: O u t r u d z e n i m ło d z i lu d z ie , o t o j e s z c z e j e d e n rinw ód n a t o . ż e r.asz w y k ła d o d b y w a s ię w d a w n e j s t o lic y k r ó le s t w a iz r a e ls k ie g o .
M A T E R IA Ł Y 1 0 3
J a k o n a u k o w ie c i b a d a c z b y ł ry g o ry s tą i b a rd z o d o b rz e p o in fo rm o w a n y m o ra z w y m a g a ją c y m k ry ty k ie m . C e ch o w ała go u czciw o ść w b a d a n i ^ h . N ie b a ł się o d w o ły w a ć p e w n y c h sw o ich tw ie rd z e ń , je ś li n a s tę p n e so lid n e ty^dania w y k a z a ły , że d o ty ch c za so w e jeg o w y p o w ie d z i b y ły b łę d n e W s p ó łp r ^ p W ą f z ilg fp y m i c zaso p is m a m i n aH k o w y m i b ib lijn y m i, a rch e o lo g ic zn y m i i orienTtaliśtyćżnjymi. P ra c o w a ł n ie m a l do (Sgjatnich c h w il sw o je g o życia, p rz y g o to w u ją c do s ta ro ż y tn ą h i s to rię I z r # H o ra z p rz e p ro w a d z a ją c re w iz ję te k s tu S t. T i » | J i j e n | i d la no w eg o w y d a n ia je d n o g |m o w e j B ib ie d e J er u sa lem . B g j w ie lk im u czo n y m , d o b ry m i o ry g in a l n y m a u i | | | j | , w y b itn y m k a to lic k im h is to ry k ie m i a rch e o lo g ie m b ib lijn y m . Z aw sze o tw J jH i n a rz ec zy n o w e, w o ln o ść b a d a ń k ry ty c z n y c h łą c z y ł z g |jjj|M | k a p ła n a - z a - k o n n ik a , m a ją c w c iąż n a u w a d z e p ra w d ę : „ m a g n a e s t v e r ita s e t p ra e v a le b it" .
W illia m F o x w e ll A l b r i g h t b y ł je d n y m z n a js ły n n ie js z y c h o rie n ta lis tó w i sem ito lo g d w ś w i a t a “ . U ro d z ił się 24 V 1891 r . w C o q u im b o (Chile). P o c h o d z ił z ro d z in y p r o te s ta n c k ie j (m eto d y stó w ), p r a c u ją c e j n a m is ja c h w flfchile. K s z ta łc ił się w S ta n a c h Z je d n o cz o n y c h A m e ry k i P ó łn o c n e j n a jp ie r w w l | j p e r Io w a U n iv e r s ity , k tó r y u k o ń c zy ł w 1912 r., a n a s tę p n ie w J o h n s H o p k in s U n iv e rs ity w B a lti m o re (M d.), z y s k u ją c ta m d o k to r a t z filo zo fii w 1916 r. B ył a s y s te n te m n a u k o w y m sły n n e g o a sy rio lo g a p ro fe s o ra P . H a u p ta . W ro k u 1919 w y je c h a ł ja k o s ty p e n d y s ta do Je ro z o lim y =na s tu d ia sp e c ja lis ty c z n e w A m e ric a n School ę ł O rie n ta l R e s e a rc h . W k ró tc e z o sta ł a śiia n o w a n y je j d y re k to re m i p e łn ił tę f u n k c ją |w lairach 1921— 1929 i 1933— 1935. J a k o d o ra d c a liczn y ch e k sp e d y c ji arch e o lo g ic zn y c h p f S p j ą g |c h w P a le s ty n ie i w k r a ja c h są sie d n ic h , in te re s o w a ł się d z ie ja m i ty c h Ip rą jó w p d p r e h i s t o r i B p n a d e jś c ia isla m u . P ro w a d z ił p r a c e w y k o p a lis k o w e w te ll e l- F ü l (b ib l. SSbea) w r. 1922, 1933, w -te lli B e it M irsim (bibl. D eb ir) w la ta c h 1926+1-1932 z M. G. K yle, w B e t- S ü r jfi 1931 z O. R . S e lle rse m , w B e itin (bibl. B e te l) w r. 19® , 1934 z J. L. K e lso i w P e t i f c (tfffijl. S e la') w 1935 r. P o n a d to p rz e p ro w a d z a ł so n d a ż e a rc h e o lo g iczn e grobijpv w oKfclicy 'A in K ä rim (1923), w A d e rz e i innjŁjh n i ł s t a c h MoataB (1924), 1933), vjh=Seilün (bibl. Ś iló h ) w r. 1929, n a S y n a ju w o k o licach S e r j |) it e l-H ä - d im (1947— 1948) o ra z w B e ih a n (p o łu d n io w a A ra b ia — 1950— 1951).
W la ta c h 1929— 1958, tj. do ro k u sw e j e m e r y tu r y , w y k ła d a ł j ę z i ||g ; l |l n i c k i e n g J o h n s HopkffitŚ U n iv e rs ity , k ie r u ją c ró w n o c ze śn ie s e m in a riu m o rie n tal&tgejffijffig. S p o d jeg o r ę k i l s i p i l o b a rd z o w ie lu zn an y c h w św iecie u czo n y ch . P rz e z n ic h jgjjji o so b o w o ść p ro m ie n |i{ w ała n a trz y c e n tr a n a u k o w e : C a m b rid g e (M ass.), Je ro zo lim ę ( a ra b s k ą i h e b r a js k ą ) i R zym . B y ł zało ży cielem i r e d a k to r e m (1919— 1958) znanego c z a so p ism a a rch e o lo g ic zn e g o B A SO R . W raz z D. N. F re e d m a n e m b y ł g łó w n y m r e d a k to r e m 38-to m o w eg o m ięd z y w y zn a n io w e g o k o m e n ta rz a d o P is m a św . tzw . A n c h o r B ible. W latfUjU 1956— 1959 zo stał p rz ew o d n ic zą cy m I n te r n a tio n a l O rg a n iz a tio n o f O ld T e s ta m e n t S ch o lars.
D o k to ra ty h. c. o trz y m a ł od sz e re g u u n iw e rs y te tó w i w y ż sz y ch uczeln i: U tr e c h t u (1936), O slo (1946), B o sto n u (1947), C in c in n a ti (H e b rew U n io n C ollege — 1948), Y a le (1951), U p p a li (1952), D u b lin a (T rin ity C ollege — 1953). J e ro z o lim y (H e b rew U n iv e rs ity — 1957), C a m b rid g e (M ass. H a r v a r d U n iv e rs ity — 1962) i in. P o n a d to b y ł c zło n k iem A m e ric a n P h ilo s o p h ic a l S o c iety w F ila d e lfii, N a tio n a l A c ad e m y o f S c ien c es w W aszy n g to n ie, A m e ric a n A c ad e m y of A rts an d S c ien c es w C a m b rid g e
n P o r . L . R o s t , D e r g egenw ärtige^M tand der E rforschung der in P a lästin a ne u g e fu n denen hebräischen H andsch riften . 20. D e r von Pere de V aux i n d erjijjca d em ie jjjgs In scrip tions et Beiles LetlreW ,brstattete B ericht über H irbe t Q um ran, T L Z , TI (1952) 27I-28Q. .
12 O p r a c o w a n ie !j|§?arte m . in . n a : D . N . F r e e d m a n , W. F. A l b r i j-t h t, Tenden zen der Theologie im 20. Ja h rh u n d e rt. Eine Geschichte in Portfijjs, h rsg . v . H. .T. S c h u lt p S t u t t g a r t 1966, 380-386; O b itu a rie s W. F. A lb rig h t, 1891—1971, C B Q ,p j* (1971) 546-547; W. F . A l b r i g h t , Nelson G lu e c k in m e m o ria m . B A S O R , 202 (1971) 2-6.
1 0 4 M A T E R IA Ł Y
(M ass.),|gśzłonkiem jitlIo k ra jo w c e m a k M ^ i g § M | e w s j M | f fw $|jfjfi, f l a m a ä Ö r i e j o r a |liiie n |f tc k ie g o fr ijty tu tu A rcheologicznego. B y ł" ta k ż e Icäärikiiem h o n o ro w y m R o y lJ Iris h A cad em y , S o ciete A s ia tiq u e , B Ä tish S o c iety f o r O ltf T e s ta m e n t S tu d y , G lasg o w O rie n ta l S o c iety o raz* e zło n k iem k o re s ttftfd e n te m f r a i f u s k i e j A c a d e m ie des In s c rip tio n s e t B elles L e ttr e s d e P a r is i a u s t Ä c k i e j Ij^ k a d e rffc d e r W issen - sdłiallEfeńZjn W ien I H id jegŚi W pływ em F. B u tin SM założyl3sv ro k u 1936 w S ta n a c h Z jed n o czo n y ch T h e C ath o lic B ib lic al A sso ciatio n . T o też W. F . A lb rig h t b y ł h o n o ro w y m czło n k iem te j i Ä S S f il i i od i a f i BI je j p o w s ta n ia . N a d w a la t a p rz e d ś m ie rc ią J e ro z o lim a o b d a rz y ła go zaszczy tn y m ty tifłe m J ę q ir J e r u ś a la jim . W dn. 9 V II 1971 r. u leg ł c ię ż k iH jg B a ta k o w i a p o p le k sji, k tó r y w e w rz e fe iu d o p ro w a d z ił do śm ierci. Z m a rł w B a ltim o re (Mass.) 19 w n t S n H ta m z o sta ł p o ch o w an y .
W. F . A lb rig h t w y c h e # ||t y w a tm o s fe r« : p ro te s ta n c k ie g o re lig ijn e g o p ie ty z m u w czasie sw e j a k ty w rw śc i >~naukowej i b a d a w c z e j i tz e s z e d ł "eywAatję w e w ffltrz n ą w k ie r u n k u lib e ra ln y m , b y p o d w p ły w e m n a u k i i b a d a ń a rc h fQ g g ic z n y c h s ta ć się u m ia rk o w a n y m k o n s e r w a ty ||ą re lig ijn y m . T en „ p ro fe s o r rtifjpfi k o n ty n en tó w * ', j a k go n a zy w a n o , d z ię k i sw e m u a u to ry te to w i n a u k o w e m u i p ffią jp jją c e j osobow o ści, ja k o o g ó ln ie zn an y , c en io n y i łu b ia n y „hom o p a c ific u s ” ,T ititn iał w z b u d zić u sw y ch s łu c h ac zó w e n tu z ja z m do p ra c y n a u k o w e j i p o tr a f ił jed n o c zy ć w sp o k o j n e j d y sk u słg S o raz h a r m o n ijn e j ^ s p ó łp g f ic y u c z o n y c ła S |a iy c h w y z n a ń i p o g ląd ó w . D zięk i jeg o w ie rze a tm o s fe ra n a jeg o se m in a riu m w laic k im u n iw e rs y te c ie b y ła re lig ijn a . $ |u d iu m zaś P is m a |jjw . S t. T e s ta m e n tu i w s p ó ln a w y m ia n a p o g ląd ó w rz u c a ły tr w a ły f u n d a m e n t pod p ra w d z iw y ek u m e n izm . Ż ył w w ie lk ie j p rz y ja ź n i z o. L . H. V j§|cent O P, z n an y m jjj|§ilKologiern S jj|jo feso rerS |)L ’E co le Bibliqgfe w J e r o zolim ie.
O koło 1600 ty tu łó w jeg o d o ro b k u naukow dH > w p o s ta c i a r ty k u łó w w liczn y ch c za so p ism ac h n a u k o w y c h k r a j n y c h i z a g ra n ic z n y c h o ra z m o n o g ra fii d a ją o b ra z o lb rzy m ieg o w k ła d u w sem ito lo g ię, arch eo lo g ię, re lig io z n a w stw o i k u ltu r ę s ta r o ż y tn e g o B lisk ieg o W s c h o d u 13. P r a c e t e i S a lu j ą : ro z le g ła w ie d za , b ieg ło ść w w ie lu d y sc y p lin a c h b a d a ń b lis k o w sc h o d n ich , zw łaszcza zaś w n a u k a c h b ib lijn y c h , o p a n o w a n ie m a te ria łu , so lid n o ść in fo rm a c ji o ra z o b iek ty w n o ś ć i w s p a n ia ła zd o ln o ść s y n tezy . S ą to p u b lik a c je k la s y c z n e i sta n o w ią d zieło m o n u m e n ta ln e , z k tó r y m m u s i się zap o zn ać k a ż d y , k to ch ce n a se rio p ro w a d z ić arch e o lo g ic zn e b a d a n ia n a u k o w e n a B lis k im W schodzie. S w o ją p u b lik a c ją m o n o g raficz n ą : From. S to n e A g e [...] p o łożył k re s tezie J. W e llh a u se n a , d o m in u ją c e j w egzegezie p r o te s ta n c k ie j od c h w ili u k a z a n ia się jeg o G e sc h ic h te Isra els (1878). U z a s a d n ił b o w ie m , że m o n o teizm b i b lijn y je s t p o c h o d ze n ia m o jżeszow ego i n ie m a w r e lig ii iz ra e ls k ie j ty c h zn am io n e w o lu cji, o ja k ic h m ó w ił ów sły n n y e g zeg eta n ie m ie c k i, o p ie ra ją c się n a filo zo
ficz-is J e g o m o n o g r a f ie są n a s t ę p u j ą c e : T h e A rch ae o lo g y o f P alestine a n d the B ib le , N e w Y o r k 1935; R ecent D iscoveries i n B ib le L and s, P it t s b u r g h 1936; N e w Y o r k 1955; The E xcava tio n o f Tell B eit M irsim , (A A S O R , 12, 13, 17, 21-22), N e w H a v e n 1932—1943; F ro m S to n e Age to C h ristian ity. M onotheism a n d the H isto rical Process, B a ltim o r e 1940, (A n ch o r B o o k s E d ito r), G a r d e n C it y 19572, t łu m . p o l. W a r s z a w a 1967; A rchaeo lo g y a n d th e R e lig io n o f Israe l, B a lt i m o r e 1942; A rchaeology o f P ale stine , H a r m o n d w o r th 1949, t łu m . p o l. W a rsz a w a 1964; The B i ble a fte r T w enty Years o f A rchaeology, P ittsb u r g h 1954; The B ib lic a l Period fro m A b ra h a m t o E zra . A n H is t o r ic a l S u rve y, N e w Y o r k 1955; H isto ry, A rchaeology a n d C h ris tia n H u m a n ism , N e w Y o rk 1964; Archaeology, H istorical A nalogy a n d E arly B ib lic a l T radition, (R o ck w e l l L e c t u r e S e r ie s ) , B a t o n R o u g e 1966; T he A m a rn a Letters fr o m Palestine, S y ria , th e P h i listines an d P h e n id a , L o n d o n —N e w Y o rk 1966; Yah w eh a n d the Gods o f C anaan. A n H isto r ic a l A nalysis of Two C ontrasting F a ith , (J o rd a n L e c tu r e s 1965), L o n d o n 1968; W . F . A l b r i g h t , Ć. S. M a n n , M a tth e w , (A n c h o r B ib le 26), G a r d e n C it y 1971. P e łn ie j s z e g o s p is u j e g o b ib lio g r a f ii n a le ż y s z u k a ć w The B ib le a n d th e A n c ie n t N e a r East Essays i n H o n o r o f W . F . A lb r ig h t , E d . b y G . E . W r ig h t, G a r d e n C ity N Y 1961, s . 363-389; E r e t z - I s r a e l 9: W . P . A l b rig h t V o lu m e , E d . b y A . M a la m a t, J e r u s a le m 1969, s . 1-5.
M A T E R IA Ł Y 105
n y c h p rz e s ła n k a c h G . F. W. H e g la. J a k o filo lo g i arch e o lo g z a ra z e m d a ł c h ro n o lo g ię c e ra m ik i o k re s u k a n a a n e js k ie g o o ra z izra elsk ie g o . U p o rz ą d k o w a ł ją b o w iem o ra z u je d n o lic ił w o p a rc iu o c e ra m ik ę i s tr a ty g r a f ię w ła s n y c h b a d a ń arch e o lo g ic z n y c h i w y k o p a lis k z te l l e l-H e s i (bibl. 'E glon), k tó r e p ro w a d z ił sły n n y S ir F lin d e rs P e tr ie w 1890 r. C h ro n o lo g ią tą i j p e w n y m i. p o p ra w k a m i i u d o sk o n a le n ia m i p o s łu g u je się d o d ziś w ie lu a rch e o lo g ó w i h isto ry k ó w . W. F . A lb rig h t p r z y ||y n i ł się do ro z w o ju i ro z k w itu a rch e o lo g ii ja k o je d n e j z d y sc y p lin p o m o cn iczy ch n a u k b ib lijn y c h . O n, p ie rw s z y % uczo n y ch , w teBficie k sięg i I z a ja s z a z Q u m ra n ro z p o z n a ł n a js ta r s z y m a n u s k r y p t B ib lii h e b r a js k ie j, ja k i d o tą d o d k ry to , m im o iż d a ją c do z b a d a n ia fo to k o p ię teg o m a n u s k r y p tu n ie p o w ie d zian o m u n ic o jeg o p o c h o d z en iu . W s p ra w a c h n a u k o w y c h b y ł p rz e c iw n y ta k w s zelk ieg o ro d z a ju d o g m aty - zm ow i, ja k ró w n ie ż z b y t lib e ra ln y m sfo rm u ło w a n io m . T a jeg o m eto d a i szczere s z u k a n ie p r a w d y b ez o g lą d a n ia się n a b a r ie r y tra d y c jo n a liz m u i u p rz e d z e ń s p r a w ia ły , że m ia ł s tu d e n iS w w s z y s tk ic h w y z n ań : k a to lik ó w , ży d ó w i p ro te s ta n tó w ró ż n y c h o d c ie n i, ro z u m ia ł w s zy s tk ic h , m im o ich ró ż n y ch tr a d y c ji re lig ijn y c h . T oteż w szy scy je g o u c z m o w if g łęb o k o c e n ili jego do b ro ć. M im o n ie w ą tp liw e g o w p ły w u sw eg o ra d y k a ln ie ' "k ry ty czn eg o m is tr z a P . H aupta!' ro z le g ła w ie d z a a rch eo lo g iczn a, d a n e b ib lijn e i g łę b o k a wijj§ia u tw ie rd z a ły go w I ||r z e k o n a n iu , że pifcgj&zy b ib lijn e P is m a św . n a le ż y u z n a ć za h isto ry cz n e.
P ra w d z iw ie ś w ie tla n e s ljlw e tk i ty c h d w ó ch m ężó w p o n a d wszystfcoc o d d a n y ch słu ż b ie p r a w d y w objaw ioH ym sło w ie 4SIH W s 3 d la n a s i n a s tę p n y c h p o k o leń w z o rem i tje sfim e n te m . 3 |ę h d o ro b e k naukqgfyG m a w a rto ś ć epokoW ą. T o p ż n ic l l l ^ e g o . j g i g g d y ś w ia t o |g |||g j o śm ie rc i zasłu żo n y ch ; | l | | G lu e c k a i A . G o e | tzego, a p ó ź n ie j n ieo d ż ało w a n e j p a m | | | ( o. R . d e V a u x O P i W. F . A lb rig h ta p o w ied zian o , iż je s te ś m y św ia d k a H IJc o jliia p e w n ej epoki.
K S . M A R IA N F IL IP IA K
K R O M K A W Y D Z Ä U T E O L O G IC Z N E G O i B g l B IB L IJ N E J ' S m ZA R . A K A D . 1971/1972
I. W .d n ia c h od 7 X I I 1971 d o 7 I I 1972 r. p rz e b y w a ł w R zy m ie ks. p ro f. d r. S. Ł ac h . C elem p o d ró ż y b y ło o m ó w ien ie Ipjtjtgramu i ji p & ła n i a W y | | i | p f T eo lo g iczn e go se k c ji b ib lijn e j K U L z k a rd . G. (jfeifefflih P r e fe k te m K ongrejjg|«|i P ro I n s t i tu tio n s? C atlfelicajifk R e k to re m P a p i e s k i e # In s ty tu tu B ib lijn eg o ks. p ro f. C. Mafff tin i o ra z z p . o. S e k re ta rz e m P a p ie s k ie j K o m isji B ib lijn e j B. W ac fb ac q . P rz y te j o k a z ji k s IlH jB i Ł a c h z ło ż y ł sp ra w o z d p p jg z djriąfelpości s e k c ji b i b l i j n || i p r z e d s ta w ił jej d o ro b e k n a u k o w y . W y raż o n o u z n a n ie z r a c ji d z ia ła n ia ta k ie j w äH iej p l a có w k i n a u k o w e j ja k W y d ział T eo lo g iczn y s e k c ja b ib lijn a i p o c zy n io n o szefie^ s i i | g e s tii m a ją c y c h n a celu d a ls zy ro zw ó j. M iędzy in n y m i p o stu lo w a n o u |jH |rz e n ie n o w y c h k a te d r p rz y W y d ziale T eo lo g iczn y m . S u g e stie te z o stały w y ra ż o n e t a k ż e w liś c ie z d n ia 21 I I I 1972 r. p rz e s ła n y m p rżez k a r d y n a ła G a r r o n e n a rę c e R e k to ra K U L k s. p ro f, d r a A lb e r ta K rą H fa O P. N a s p e c ja ln e j a u d ie n c ji w d n iu 12 I 1972 r. k s . p ro f. Ł a c h p rz e k a z a ł O jc u św . 13 to m ó w k o m e n ta rz a do S ta re g o T e s ta m e n tu w y d a w a n e g o p rz e z P a llo ttin u m p o d eg id ą p ro fe s o ró w W y d ziału T eo lo gicznego s e k c ji b ib lijn e j K U L . K o rz y s ta ją c z if ib y tu w Ä g i p e ks. p ro f. Ł ac h m ó w ił o se k c ji b ib lijn e j p rz e z R a d io W aty k a ń s k ie . O d b y |:|||n m ie ż ro zm o w y z k siężm i s tu d iu ją c y m i w ffily m ie i li u k i b ib lijn e o rg a n iz ilS c o p ra c o w a n ie n a u k o w eg o k o m e n ta rz a do a p o k ry fó w b ib lijn y c h .
M A T E R IA Ł Y
W ro k u p m ^ i c l ^ : 1 9 7 1 » ksjiäprof. S. Ł Ś & k sp o tk a ło z as zc zy tn e w y ró ż n ie n ie . i(M a n o w ic i|P p le n ä rn e p o sied zen ie czło n k ó w W y d ziału I N a u k S p o łe cz n y ch P o l sk ie j A k a d e m ii N a u k p o w o łało go w sk ła d K o m ite tu N a u k O rie n ta lis ty c z n y c h P A N , 0 czym ks. p ro f. Ł ach: izostsł JJOWiadomiony p rz e z tprof. d r a W . M a rk ie w ic z a S e k re - t f l B W y d ziału I N a u k S p o ł e g B c h P A N f f l f l s I B i z d n ia 12 IV 1972 r.
W d n ia c h 1-3 V f 1972 r. ji||l|j|y w H ł n a K U L -u ks. p ro f. d r C a rlo M a rtin i, R e k to r P a p ie s k ie g o Insfjptfita B ib lijn e g o w R zy m ie. W y g ło sił o n o d czy t p t. N a js ta r s z e d o k u m e n ty o p o c h o d z e n iu ć h r z e ś c ^ ń s tw a . O m ó i§ |ł w n im n a jn o w s z e in te r p r e ta c je T e s tim o n m m F la viB m jin o ra z z a w a rto ś ć i Z n a c z e n ie r ę k o p is iw zn alez io n y ch w Q u m ra n w B a e 7. K sią d z R e k to r M a rtin |i|p p o tk a ł się z R e k tlr e m K U L, p r o fe s o ra m i i s tu d e n ta m i W y d ziału T e c M g i c z n e i l ||B n j i b ib lijn e j K l i i l i j i i p o z n a ł S i z ży ciem U n iw e rs y te tu , o||SanizSjS)§ s tu d ió w i w y d a w n ic tw a m i, zw ied ził Z a k ła d B i b lijn y i B ib lio te k ę UftfW Srśytecką.
II. W r. a k a d . lfflil/72 n a W y d ziale T 56Ibgicznym K U L z zak|j§su b ib lis ty k i 3 k się ży z d o b y łf e to p £ |{ f e l i< f t c i a j ^ e (k się ża : A. K o ń czak z S aS o m iM n śa, W. Z ie m b a z O lszty n a, A. U la cz y k S C J), 1 k s ją d z — B ippień m a g S te r s k i (Z. C h o lew a z L u b lin a ), 3 k s i ę § | s to p n ie d o k to rs k ie (księża: E. M ich o ń j l O lszty n a, R . B a rtn ic k i z W arsz a w y , M. E js m o n t CMS) P o n a d to o d b y ły się 2 h a b ilita c je : ks. d r a J. K u d a - sie w icz a z K ie lc (lis to p a d 1971) i ks. d r a J . P o to ck ieg o z P rz e m y ś la (m arzec 1972). A k tu a ln ie s tu d ia n a se k c ji o d b y w a ło 12 ksäsS v. m a g is tr a n tó w i 4 k się ż y d o k to r a n tó w . Z a tru d n io n y c h b y ło 8 praCSIWliik^w n g i k i , w ty m 1 p ro f, z w y cz a jn y (ks. p ro f. Ł ach ), 1 p ro f, n a d z w y c z a jn y (ks. p r o f r G ry g lew icz), 4 d o c en tó w (księża: R o m an iu k , S ta c h o w ia k , L a n g k a m m e r3 l;K u d a s il|v ic z |p l a d iu n k t (ks. M . F ilip ia k ), 1 a s y s te n t (ks. J.:: S zlag a).
Z ajęc ia o d b y w a ły s i |' p rz y 5 k a te d r a c h o b sad zo n y ch p rz ez sam odżjjelłlych p r a co w n ik ó w n a u k i. K ie rp g y n jj k a ż d e j z k a te d r p ro w a d z ił s e m in a riu m , n a k tó ry m o d b y w ały się ćw iczen ia i' p rzy g o to w y w an o p r a c e d y p lo m o w e m a g i s t e r c e i d o k - to rsk ig j
K s. p ro f. H Ł ac h — p r o w s |p ;i sen fB iariu m n a u k o w e e g e e Ę Ę f ST . IS bncentro- w a ło śie ono n a egzegezie P s alm ó w , :|6 tó re b a ły p rz e d m io te m p ra c s e m f ta r y jn y c h 1 d y p lo ffig w jc h . W s e m in a r iu lp ^ c i^ ilH lc E B r'.a d iu n k t p rz y katedjgge egzegezy S T k s. d r M. F ilip ia k o ra z 7 k się ży stu d e n tó w . N a s e m in a riu m p rz y g o to w an o p ra c ę d o k to rs k ą ks. A. D re ji — M o ty w a c je w la m e n ta c y jn y c h p ffżm a ch "Ä raeIa,“]!S8hadto 2 p ra c e lice n cjac k ie: ks. Z ie m b y ,— o;;Ps C2 i ks. K o ń c z a k a — o P s , 58 {Copcepcje f i o i c h K a c lic e n c ja c k ic h re fe ro w a li k sięża: P . S k u c h a , W. K ow llfski, J . W arzech a i i . E ck m an .
K s. p ro f. F . G ry g le w ic z •— p ro w a d z ił s e m in a riu m egzegezy N T . B ra ło w n im fflp ia ł 5 stu d e n tó w , 3 d o k to ra n tó w o ra z a s y s te n t p rz y k a te d r z e E gzegezy N T. W b a - d a n ia c h u w z g lę d n ia n o szczególnie IteolSgiczny a s p e k t sło w n ic tw a i s tr u k łf lr l it e ra c k ic h . P ró c z te g o z ap o z n aw an o się z ró ż n y m i k o n c e p c ja m i ro z w iąz ań w ie lu k w e s tii szczegółow ych (np. k w e s tii z m a rtw y c h w s ta n ia J e z u s a , i f t k i P a f t k ie j , z a g a d n ie n ia g rz ec h u p ierw o ro d n e g o ). U c ze stn icy se m in a riu m g j i r t ^ h ł m j t y f d j p ró w n ież obcojęzyczne stre sz c z e n ia p o lsk ich a r ty k u łó w b ib lijn y c h . wVsvła n e 'n a s tę p n ie do In te r n a tio n a le Z e its c h rifte n s c h a u f ü r B ib e lw iss e n s c h a ft u n d G re n zg e b iete . U z u p e łn ia n o ró w n ie ż b ib lio g ra fię do p r a c p rz y g o to w y w a n y c h p r z e z s k a te d r ę ;egzegezy N T . W cią g u r o k u a k a d . n a ty m s e m in a riu m w ra m a c h W y d ziału T eologicznego u koń czo n o 2 p r a c e d o k to rs k ie : ks. E. M ich o n ia — L o g io n J 1, 51, ks. R |p a r t S |c k i e - go — ®rc>6Zfsty= iu>}azd C h r y s tu s a d o J e r o zo lim y o ra z p r a c ę lic e n c ja c k ą ks. A . U la - czy k a — R e d S l f a p e r y k o p y o z n a k u Jonasza.
K p doc. d r h a b . K. R o m a n iu k — p ro w a d z ił se m in a riu m | l u f j w e z teo lo g ii b i- b lijn e J rN T ta k n a k u r s ie s p e c ja lis ty c zn y m , ja k i n a k u rs ie z w flfc a jn y m . MKIerüttek
