Drogi i bezdroża mistyki

Artur Andrzejuk

Drogi i bezdroża mistyki

Collectanea Theologica 56/3, 181-184

1986

56(1986) fa s e . I I I

DROGI I BEZDROŻA MISTYKI

W z w ią z k u z n ie s ła b n ą c y m z a in te re s o w a n ie m p r o b l e m a t y k ą r e lig ijn ą , czo ło w y p o ls k i to m is ta od w ie lu la t , n a m a r g in e s ie s w y c h b a d a ń filo z o fic z ­ n y c h , n ie s tru d z e n ie p o p u la r y z u je p r o b le m a ty k ę r e lig ijn ą , ze szcz e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m te o lo g ii a sc e ty c z n e j, czy li te o lo g ii c h ro n ie n ia n a s z y c h p o w ią ­ z a ń z B ogiem , a w ię c w ia ry , n a d z ie i, m iło ści, s ta n o w ią c y c h w ła ś n ie re lig ię.1

W o s ta tn ic h la ta c h c o ra z sz e rsz e k rę g i, sz c zeg ó ln ie w ś r o d o w is k a c h m ło ­ d zież o w y ch , z a ta c z a z a in te re s o w a n ie m is ty k ą , to z n a c z y d o ś w ia d c z e n ie m B oga i p rz e ż y c ia m i z w ią z a n y m i z ty m d o ś w ia d c z e n ie m . J e d n o c z e ś n ie ty lk o n ie lic z ­ n a część z a in te re s o w a n y c h d ą ż y do te g o w ż y c iu r e lig ijn y m , o p a r ty m n a D o b re j N o w in ie. Z n a c z n a część p o s z u k u ją c y c h p rz e ż y ć m is ty c z n y c h p ra g n ie d o z n a ć B oga p o d w p ły w e m ś r o d k ó w fa r m a k o lo g ic z n y c h lu b te ż za p o m o c ą m e c h a n ic z n y c h ćw ic z e ń a s c e ty c z n y c h , p ro p o n o w a n y c h p rz e z m is ty k ę W sc h o ­ d u . O b ie o s ta tn ie d ro g i n ie m a j ą s e n s u , g d y ż n ie b ie r z e się w n ic h p o d u w a g ę w o ln o śc i B oga, k tó r y p rz y c h o d z i do c z ło w ie k a ty lk o w te d y , g d y ze­ chce. J e s t w ię c d o św ia d c z e n ie m is ty c z n e d o b ro w o ln y m d a r e m B oga, i ja k o p is u ją je ci, k tó r z y je o tr z y m a li, je s t d o ś w ia d c z e n ie m n ie w y p ra c o w a n y m , n a g ły m , n ie s p o d z ie w a n y m i r a c z e j s łu ż ą c y m r a t o w a n i u n a s z e j w ia r y w is t­ n ie n ie B oga n iż m a ją c y m n a m d o s ta rc z y ć p rz e ż y ć e s te ty c z n y c h .

D o św ia d c z e n ie m is ty c z n e m o że je d y n ie m ie ć m ie js c e w a u te n ty c z n y m ż y c iu re lig ijn y m c z ło w ie k a ja k o n a d z w y c z a jn y ś ro d e k a s c e ty c z n y , d a n y p rz e z B oga, b y r a to w a ć n a sz ą w ia rę , n a d z ie ję i m iło ść w m o m e n c ie , g d y są o n e n a jb a r d z ie j z a g ro ż o n e . W ie m y o d św . T e re s y z A v ila i je j u c z n ia św . J a n a od K rz y ż a , że ta k i m w ła ś n ie o k re s e m n a jw ię k s z y c h z a g ro ż e ń n a sz e g o ż y c ia re lig ijn e g o je s t c ie m n a no c d u sz y . M a o n a m ie js c e w te d y , g d y n a s z e w ła s n e d z ia ła n ia w c e lu o c z y sz c z e n ia s w y c h o d n ie s ie ń do B oga p rz e c iw s ta w ia ją się B o ży m p ro p o z y c jo m ty c h oczy szczeń . B óg w ie le p ie j, co s łu ż y p o g łę b ia n iu jeg o p o w ią z a ń z c z ło w ie k ie m . C z ło w ie k m u s i z re z y g n o w a ć ze s w y c h p o g lą ­ dów , p o m y s łó w , p la n ó w . N ie je s t to je d n a k ła tw e , g d y ż je s t do sw o ic h p o ­ g lą d ó w , p o m y słó w , p la n ó w b a rd z o p rz y w ią z a n y , p o n ie w a ż d o ty c h c z a s s p e ł­ n ia ły o n e d o b rz e s w o je z a d a n ie , d o b rz e słu ż y ły p o g łę b ia n iu w ię z i z B ogiem . T e ra z je d n a k w łą c z y ł się Bóg. O n s a m p o s ta n o w ił d o s k o n a lić n a sz e do n ieg o o d n ie s ie n ia . I n t e le k t B oga i in t e le k t c z ło w ie k a ró ż n ią się ta k b a rd z o , że n ie ­ m o ż liw e je s t u n ik n ię c ie te g o k o n f lik tu . I czy m m o c n ie js z e je s t p rz y w ią z a n ie c z ło w ie k a do sw o ic h d z ia ła ń , ty m k o n f lik t te n je s t d ra m a ty c z n ie js z y . M oże n a w e t w y d a ć się c zło w ie k o w i, że Bóg n ie is tn ie je lu b z a p o m n ia ł o c z ło w ie k u . I w te d y Bóg, je ś li zech ce, m o ż e d a ć in te le k to w i c z ło w ie k a b e z p o ś re d n io d o ­ ś w ia d c z y ć sie b ie ja k o is tn ie n ia . C z ło w ie k je s t w7te d y p e w n y , że B óg is tn ie ­ je i p e w n y je d n o c z e śn ie , że n ie z a p o m in a O n o c z ło w ie k u , o jeg o m iło śc i i jeg o tę s k n o c ie .

P rz e d s ta w io n a w te n sp o só b p ro b le m a ty k a , w y d a je się b y ć p r o b le m a t y ­ k ą c z y sto te o lo g ic z n ą i w y d a je się w s k a z y w a ć n a d o św ia d c z e n ie m is ty c z n e ta k ż e ja k o n a z a g u b ie n ie te o lo g ic z n e . A je d n a k to filo z o fia m u s i w y ja ś n ia ć o n ty c z n ą s t r u k t u r ę tego. co o b ja w io n e , a w ię c B oga, a n io ła , c z ło w ie k a ja k o

ARTUR ANDRZEJUK, WARSZAWA

1 M ie c z y sła w G o g а с z, F ilo z o fic z n e a s p e k ty m is t y k i, W a rs z a w a 1985, A k a d e m ia T eo lo g ii K a to lic k ie j, s. 196.

A R T U R A N D R Z E J U K

d u c h o w o -c ie le sn e g o c o m p o s itu m . J e s t to —· z d a n ie m a u to r a — z a d a n ie filo ­ zo fii c h rz e ś c ija ń s k ie j. S ą p o n a d to a s p e k ty czy sto filo zo ficzn e, n p . w te o lo g ii re lig ii, a m ia n o w ic ie w y ja ś n ie n ie s t r u k t u r y r e la c ji, a w ię c r e l a c ji osobow’y c h w p r z y p a d k u m iło ści, w ia r y i n a d z ie i, a r e l a c ji p o z n a w c z y c h w p r z y p a d k u m isty k i.

S a m e r e la c je b a d a ć m u s im y z g o d n ie z ty m , co je w y z n a c z a . M iło ść, w ia ­ r a , n a d z ie ja , d o św ia d c z e n ie m is ty c z n e s ą re la c ja m i, k tó r y c h je d n y m k r e s e m

je s t o so b o w y Bóg, d r u g im z aś c z ło w ie k ja k o o so b a. M u s im y w ię c p rz e d e w s z y s tk im o k re ś lić , j a k ro z u m ie m y B oga i ja k ro z u m ie m y c z ło w ie k a . B óg je s t b y te m u k o n s ty tu o w a n y m z sa m o is tn e g o is tn ie n ia . N ie je s t O n is to tą . Is to tą , u r e a ln io n ą p rz e z a k t is tn ie n ia , je s t czło w ie k , w k tó r y m a k t t e n a k tu a liz u je r ó ż n e w ła d z e , p o z w a la ją c n a w ią z y w a ć ró ż n o r a k ie r e la c je is to to w e . R e la c je o so b o w e b o w ie m są r e l a c ja m i is tn ie n io w y m i i w s p ie r a ją się w p r o s t n a w ła ­ ś c iw o ś c ia c h tr a n s c e n d e n ta ln y c h , p r z e ja w ia ją c y c h is tn ie n ie b y tu . W ła ś n ie r o ­ z u m ie n ie B oga i c z ło w ie k a w p ły w a p o te m n a s a m o p is r e la c ji, ta k ż e n a opis d o ś w ia d c z e n ia m isty c z n e g o , k tó r e n a w e t m is ty c y , czy li ci, k tó r z y je p rz e ż y li, o p is u ją ta k , j a k ro z u m ie ją B o g a i j a k r o z u m ie ją cz ło w ie k a .

A u to r n a s z p r a c u je w tr a d y c ji filo z o fic z n o -te o lo g ic z n e j, u k s z ta .to w a n e j n a jp i e r w p rz e z sz k o łę k la s z to r u św . W ik to ra w X I I w ie k u , g d z ie z n a n y m m e ta fiz y k ie m b y ł H u g o n , a w y b itn y m m is ty k ie m R y s z a rd , k tó r y ja k o p ie r w ­ szy w y r a ź n ie o d ró ż n ił m iło ść od p o z n a n ia w ie d z ą c , że r e la c je te w c z ło w ie ­ k u p o d m io to w a n e są p rz e z in n e w ła d z e . M iło ść i p o z n a n ie u to ż s a m ia li ze so b ą a u to r z y r o z w ija ją c y u ję c ia św . A u g u s ty n a z T a g a s ty z p rz e ło m u IV i V w ie k u i D io n izeg o P s e u d o - A re o p a g ity ż y ją c e g o n a p rz e ło m ie V i V I w ie k u , j a k n a jw ię k s z y z n ic h , św . B e r n a r d z C la irv a u x . P o te m , w X I I I w ie k u , św . T o m a sz z A k w in u s f o rm u ło w a ł, n a w ią z u ją c do w ik to r y n ó w , te o r ię ży cia c z y n n e g o i ży cia k o n te m p la c y jn e g o , a ta k ż e ży cia m isty c z n e g o p o le m iz u ją c ze św . B o n a w e n tu rą , w ie lk im k o n ty n u a to r e m św . B e rn a rd a . T r a d y c ję c y s te r s k ą w ięc p r z e ją ł z a k o n fr a n c is z k a ń s k i. W X V I w ie k u w t r a d y c ji w ik to ry n ó w ’ i św’. T o m a sz a p r a c u j ą tw ó rc y m is ty k i k a r m e li ta ń s k i e j: św . T e re s a W ie lk a i św . J a n o d K rz y ż a . B u d u ją o n i w ie lk ą te o lo g ię a s c e ty c z n o -m is ty c z n ą . Z a ­ w d z ię c z a m y im opis i w y ja ś n ie n ie d o ś w ia d c z e n ia m isty c z n e g o , z g o d n y z ty m , k im je s t B óg i k im je s t c z ło w ie k . A u to r k s ią ż k i n a w ią z u je ta k ż e do w s p ó ł­ c z e sn y c h filo z o fó w i te o lo g ó w , o p ie r a ją c y c h się n a r o z w ią z a n ia c h św . T o m a ­ sza: R e g in a ld a G a r r ig o u - L a g r a n g e ’a, E tie n n e G ilso n a , J a c q u e s a M a r ita in a ,

A le k s a n d r a Ż y c h liń sk ie g o .

J a k ju ż w s p o m n ia n o , w t r a d y c ji to m is ty c z n o - k a r m e lita ń s k ie j re lig ię s t a ­ n o w ią r e la c je o so b o w e c z ło w ie k a z B o g iem u p o rz ą d k o w a n e i o p is a n e w te o ­ logii a s c e ty c z n e j. T e o lo g ia ta w y ja ś n ia ro z w ó j ż y c ia r e lig ijn e g o c z ło w ie k a i w s k a z u je n a ś r o d k i słu ż ą c e p o g łę b ia n iu m iło ści, w ia r y i n a d z ie i o ra z o c z y ­ s z c z a n iu n a sz y c h o d n ie s ie ń do B oga. W ła ś n ie ze wrz g lę d u n a p o d m io t ty c h oczy szczeń św . J a n p o d z ie lił ż y c ie r e lig ijn e n a o k re s o c z y sz c z e ń c z y n n y c h , czyli n a sz e g o d z ia ła n ia w ż y c iu r e lig ijn y m , i o czy szczeń b ie r n y c h , czy li o c z y ­ s z c z a n ia w n a s o d n ie s ie ń do B oga p rz e z N iego sa m e g o . Ś c ie r a n ie się lu d z ­ k ic h i B ożych d z ia ła ń c z ło w ie k p rz e ż y w a ja k o c ie m n ą n o c d u sz y . G d y r e ­ z y g n u je z w ła s n y c h p la n ó w w s w y m ż y c iu r e lig ijn y m , g d y zg o d zi się n a p ro p o z y c je B oga, g d y je w re s z c ie z ro z u m ie , w te d y p o d d a ją c się ju ż z u p e łn ie w oli B oga p o zw o li się, w r a m a c h o czy szczen ia b ie rn e g o , d o p ro w a d z ić do n a jd o s k o n a lsz e g o , m o żliw eg o w ty m ży ciu , z je d n o c z e n ia z B o g ie m c a łe j lu d z ­ k ie j osoby. T a k ie z je d n o c z e n ie n a z y w a m y św ię to śc ią lu b p o s tę p u ją c za t r a ­ d y c ją c y s te r s k o - f r a n c is z k a ń s k ą — s ta n e m m is ty c z n y m . C a łe m u ro z w o jo w i ży cia re lig ijn e g o słu ż ą u z y s k iw a n e p rz e z n a s c n o ty i d a r y D u c h a Ś w ię te g o , a u ja w n ia ją te n ro z w ó j ró ż n e o d m ia n y m o d litw y . S ą to ju ż je d n a k z a g a d ­ n ie n ia te o lo g ic z n e , ta k ja k te o lo g ic z n ie u ję t y B óg je s t J e d n o ś c ią T r ó jc y O sób B o sk ich , a życie r e lig ijn e c z ło w ie k a m o że z a is tn ie ć i ro z w ija ć się ty lk o ,.p rz e z C h r y s tu s a , w C h r y s tu s ie i d la C h r y s t u s a ”, k tó r y b ę d ą c B o g iem , D ru g ą

Je g o O sobą, s ta ł . się c z ło w ie k ie m p rz y s to s o w u ją c w so b ie B o sk o ść do czło­ w ie c z e ń stw a .

I n t e r e s u j e n a s p rz e d e w s z y s tk im m is ty k a ja k o te o r ia d o ś w ia d c z e n ia m i­ sty c z n e g o w s w y m filo z o fic z n y m a sp e k c ie . Z a jm ie m y się w ię c te r a z d o ­ św ia d c z e n ie m m is ty c z n y m . J e s t ono sw o is ty m p o z n a n ie m bez u d z ia łu w ła d z zm y sło w y c h , b e z w y o b ra ż e ń i ro z u m o w a ń , b e z tw o r z e n ia n o w y c h p o ję ć , b ez ja k ie g o k o lw ie k u d z ia łu lu d z k ie j w o li, w p r o s t d o z n a n ie m T ego, K tó ry J e s t, w ła ś n ie w J e g o a k c ie is tn ie n ia . J e s t p rz e p o jo n e w ie lk ą do N ieg o m iło śc ią i z a w sz e z p e łn ą św ia d o m o ś c ią teg o , że to w ła ś n ie in t e le k tu a ln ie d o ś w ia d ­ cz a m y B oga, p rz e b y w a ją c e g o w is to c ie n a s z e j d u szy , n ie z aś ja k ie g o k o lw ie k in n e g o b y tu . T a k i opis p o z o s ta w ili m isty c y . To d o ś w ia d c z e n ie m u s i je d n a k by ć w ła ś n ie ta k ie , g d y ż je s t d o z n a n ie m b y tu o p ro s te j s t r u k tu r z e o n ty c z n e j, w p ro s t je d n o e le m e n to w e g o . M oże w ię c Bóg z ja w ić się w is to c ie c z ło w ie k a ty lk o c a ły ja k o b y t i ja k o o so b a. N ie d o ś w ia d c z a ją c is to ty B oga, n ie p o g łę ­ b ia m y sw e j w ie d z y r e lig ijn e j, n ie d y s ta n s u je m y , ja k n ie k tó rz y s ą d z ą , P is m a Ś w ię te g o i T r a d y c ji. T u tk w i p rz y c z y n a o stro ż n o śc i, j a k ą z a c h o w y w a ł św . T o ­ m asz w o b e c p r o b le m a ty k i m is ty c z n e j. P r z y jm u ją c p o n a d to te z ę św . B e r n a r ­ da, że d o św ia d c z e n ie to m a sw e ź ró d ło w m iło ści, n ie m ó g ł go u z n a ć za a k t p o zn a w c z y , i n a z w a ł n ib y d o ś w ia d c z a ln y m p o z n a n ie m B oga. D o p ie ro M a r i­ ta i n w X X w ie k u w y k r y ł, że p o z n a n ie m isty c z n e d o k o n u je się ty lk o w in ­ te le k c ie m o ż n o śc io w y m . W y ja ś n ia to tr u d n o ś ć św . T o m a sz a i u k a z u je p o m y ł­ kę św . B e rn a rd a .

N ie m n ie js z e tr u d n o ś c i z d o ś w ia d c z e n ie m m is ty c z n y m m a j ą teo lo g o w ie, k tó rz y , w h is to r ii te j n a u k i, u to ż s a m ili je z d o ś w ia d c z e n ie m p rz e z m iłość, e k s ta z ą z m o ty w ó w re lig ijn y c h , c h w ilo w y m z n a le z ie n ie m się w s y tu a c ji z b a ­ w ie n ia , ze s k u t k a m i d o s k o n a łe g o z je d n o c z e n ia z B ogiem p o u s p r a w n ie n iu się w c n o ta c h m o r a ln y c h w g łę b o k im ż y c iu r e lig ijn y m . I n n i n a to m ia s t u to ż s a ­ m ili to d o ś w ia d c z e n ie z a k te m w ia ry , ro z w in ię ty m ż y c ie m r e lig ijn y m , d o z n a ­ n ie m m iło ści, p rz y ję c ie m p o g łę b io n e j w ie d z y o B ogu, w y p ły w a ją c e j z d a r u m ą d ro ś c i, u ję c ie m B oga w p o n a d ś w ia d o m o ś c i, s p o s trz e g a n ie m ż y c ia n a d p r z y ­ ro d zo n eg o , z o b ja w ie n ia m i p r y w a tn y m i. N ie ro z w o d z ą c się n a d ty m i z a ­ g a d n ie n ia m i, m u s im y je d n a k z a u w a ż y ć , że p rz y ję c ie w ię k sz o śc i ty c h te o rii, z m u sz a do u z n a n ia d o ś w ia d c z e n ia m is ty c z n e g o za n ie o d z o w n y e le m e n t r e l i ­ g ijn e g o ro z w o ju c z ło w ie k a , za s z c z y t teg o , co m oże on w ty m ż y c iu o sią g n ą ć , za w a r u n e k św ię to śc i. J e s t to g łę b o k a p o m y łk a . W ie lu p ra w d z iw y c h ś w ię ­ ty c h m e m ia ło n ig d y d o ś w ia d c z e n ia m isty c z n e g o . To d o św ia d c z e n ie n ie by ło im p o tr z e b n e . P r z e t r w a li s w o ją c ie m n ą n o c d u sz y b e z n a d z w y c z a jn e j i n t e r ­ w e n c ji B oga, c h ro n ią c c ie r p liw ie sw o ją tę s k n o tę , w s p ie r a n i d a r e m m ę s tw a i c n o tą c ie rp liw o śc i. I s tn ie j e w ię c ś w ię to ść b e z m is ty k i. N ie m a n a to m ia s t m is ty k i b ez św ię to śc i.

P rz e d s ta w io n e tu ro z u m ie n ie m is ty k i ja k o te o r ii d o ś w ia d c z e n ia m is ty c z ­ nego je s t s to s u n k o w o n o w e . P rz e z s tu le c ia r o z u m ia n o m is ty k ę ja k o te o r ię ro z w in ię te g o ż y c ia re lig ijn e g o . T a k n a w e t o d c z y ty w a n o te o r ię św . T o m a sz a . D la te g o ro z u m ie n ie to m o c n o z a k o rz e n iło się w k u lt u r z e i n a le ż y się z n im liczyć, z n a ją c ju ż n a w e t p r a w id ło w e ro z u m ie n ie te r m i n u m is ty k a . O tóż z tr a d y c y jn i e p o ję tą m is ty k ą , b a d a ją c ą ta k z w a n e s ta n y m isty c z n e , w ią ż e s ię z a g a d n ie n ie k o n te m p la c ji i d z ia ła n ia . P ie r w s z a s ta n o w i, w e d łu g św . T o ­ m a sz a , p o z n a n ie p r z e p o jo n e m iło ś c ią do je g o p rz e d m io tu i w y w o łu ją c e w ie l­ k ą ra d o ś ć w c z ło w ie k u . K o n te m p la c ja zaw sze o s ta te c z n ie s p r o w a d z a się do p ro s te g o u ję c ia p ra w d y . Ż y c ie c z y n n e , w e d łu g D o k to ra P o w sz e c h n e g o , p o le ­ ga nr. d z ia ła n iu , w y z n a c z o n y m o s ią g n ię ty m i c n o ta m i m o r a ln y m i i sw o iśc ie p rz y g o to w u je c z ło w ie k a do k o n te m p la c ji. P o s tu lo w a ć n a le ż y je d n a k z je d n o ­ cz e n ie k o n te m p la c ji i d z ia ła n ia , c z e m u słu ż y m e ta n o ia i h u m a n iz m , a le co w y m a g a zaw sze h e ro iz m u . B ez h e ro iz m u , m e ta n o i i h u m a n iz m u n ie m a św ię to śc i, k tó r e j w a r u n k ie m n ie je s t, r a z jeszcze p o d k re ś lm y , d o ś w ia d c z e n ie m isty c z n e .

T o ty lk o n ie k tó re z a g a d n ie n ia , p o ru s z o n e w o m a w ia n e j k s ią ż c e . T re ś ć d z ie s ię c iu je j ro z d z ia łó w n ie w y c z e rp u je się w z a s y g n a liz o w a n e j t u p ro b le ­ m a ty c e . Z n a jd z ie w n ie j c z y te ln ik p o n a d to szczeg ó ło w e u k a z a n ie zale żn o ści o p isu d o ś w ia d c z e n ia m isty c z n e g o o d w y z n a w a n e j te o r ii B oga i te o r ii czło ­ w ie k a , u k a z a n ie m is ty k i w o b e c in n y c h sp o so b ó w p o z n a n ia B oga, teo lo g iczn e a s p e k ty m is ty k i, w sp ó łz a le ż n o ść k o n te m p la c ji i d z ia ła n ia , a k tu a ln e p ro b le m y z d z ie d z in y m is ty k i, d o k tr y n ę m is ty c z n ą św . T o m asza , a s c e ty k ę c ie m n e j n o cy , u k a z a n ie d ro g i lu d z i ś w ie c k ic h do św ię to śc i, a ta k ż e ro z d z ia ł d o d a tk o w y o a p o fa ty c z n y m o p isie d o ś w ia d c z e n ia m isty c z n e g o u św . B o n a w e n tu ry .

T o o m ó w ie n ie m a n a c e lu z a c h ę c ić c z y te ln ik a do u w a ż n e g o p r z e s tu d io ­ w a n ia k s ią ż k i P r o f e s o r a G o g acza, u k a z u ją c e j n a sz ą ro d z im ą , k a to lic k ą m is ty ­ k ę w c a ły m je j w s p a n ia ły m b o g a c tw ie , a p rz e c ie ż u ję t ą ty lk o w je j filo z o ­ fic z n y m a sp e k c ie . M a o no je d n o c z e ś n ie s ta n o w ić w p ro w a d z e n ie w p r o b le ­ m a ty k ę k s ią ż k i, z g o d n ie z p o g lą d a m i je j a u to r a .