R
E
C
E
N
Z
J
E
1. Ks. Franciszek Szulc, Struktura teologii judeochrześcijań-w
skiej. Lublin 1982, RWKUL. s.i68.
Wprawdzie studium ks. F.Szulca poświęcone teologii judeo-
chrześcijańskiej w świetle badań J.Oanielou ukazało się dwa lata te mu, to jednak nie straciło ono nic ani ze swej aktualności, ani ze
znaczenia i to z kilku powodów: temat obrany przez niego na dyser
tację doktorską nie był ani temate odnym o charakterze
eufemerycz-nym, idącym po linii "nastrojów i kaprysów chwili", ani tematem "ogranym", ani też w końcu łatwym, dającym szansę błyskawicznego
uzyskania stopnia naukowego. Wydaje się, że studium k F.Szulca
długo będzie posiadać podstawowe znaczenie w literaturze teologicz nej kręgu języka polskiego - być może nie tylko - dla badaczy zaj
mujących się początkami kształtowania się teologii chrześcijańskiej Zwykle przyjmowało się bowiem, że właściwa teologia chrześci jańska zaczęła się kształtować wówczas, gdy orędzie ewangeliczne
zostało poddane metodycznej i systematycznej refleksji w świetle filozofii greckiej/platonizm, neoplatonizm, stoicyzm, czy nawet
parmenideizm/, by w ten sposób objawione prawdy zgłębić w oparciu o język i rozumowanie filozoficzne oraz wyrazić je systematycznie. Wprawdzie proces kształtowania się teologii jako zwartego systemu
refleksji ludzkiej nad rzeczywistością objawioną i zbawczą będzie trwał długie wieki i dokona się - choć jeszcze w sposób niepełny, gdyż było to, i jest, niemożliwe - dopiero w scholastyce, głównie dzięki wkładowi św.Tomasza z Akwinu i jego poprzedników, którzy
wykorzystali w tym celu filozofię Arystotelesa, to jednak zręby tej teologii, dotyczące poszczególnych problemów teologicznych zaczęły powstawać już w II i III w. po Chrystusie. Owszem, nie brak i w owym czasie tych, którzy gardzili filozofią jako na
366
-'f.
w ię k s z o ś ć czy t o a p o lo g e tó w s t a r o c h r z e ś c i j a ń s k i c h , czy t e ż Ojców K o ś c i o ł a k o r z y s t a ł a ow o cn ie z d z i e ł S t a g i r y t y .
W h i s t o r i i t e o l o g i i p r z y j ą ł s i ę o s t a t e c z n i e p o g lą d , że t e o l o g i a c h r z e ś c i j a ń s k a z a c z ę ł a pow staw ać i r o z w i j a ć s i ę d o p ie r o z a c z a sów Ojców K o ś c i o ł a , g d y ż a p o l o g e c i b y l i r a c z e j s k o n c e n tr o w a n i na
o b r o n ie praw w ia r y n i ż n a m e to d y c z n e j r e f l e k s j i nad d ep o zy tem Obja w i e n i a . W praw dzie d z i ś w iem y, że i w k s i ę g a c h P ism a św. i s t n i e j e re
f l e k s j a t e o l o g i c z n a i że k a ż d y z a u to ró w k s i ą g n o w o te sta m e n ta ln y c h p o s i a d a ł s o b i e w ła ś c iw ą t e o l o g i ę , t o je d n a k d a w n ie j n i e zw racano
n a t e n p ro b le m w ię k s z e j uw agi i n i e p rzy w iązy w an o do n ie g o w ię k sz e go z n a c z e n i a .
W ś w i e t l e p r a c y k s . S z u lc a r z e i s t a w i o n e pow yżej p o g lą d y na l e ż y z m ie n ić , bowiem w y k a z u je on - i d ą c z a J . D a n i e l o u i innym i ba d a c z a m i - że zan im r o z p o c z ą ł s i ę p r o c e s h e l l e n i z a c j i m y ś li c h r z e ś c i j a ń s k i e j , w c z e ś n i e j j u ż z a c z ę ł a s i ę r o d z i ć t e o l o g i a ju d e o c h r z e ś -
c i j a ń s k a n a b a z i e m y ś li s e m i c k i e j . Z a g a d n ie n ie pow yższe ważne j e s t n i e t y l e z e w zględów h i s t o r y c z n y c h , by w t e n s p o s ó b w y p e łn ić i s t
n i e j ą c ą lu k ę w h i s t o r i i t e o l o g i i i w y p ro sto w a ć b łę d n e dotychczasow e m n ie m a n ia , i l e ze w zględów m e to d o lo g ic z n y c h , g d y ż z a w a r ta j e s t
w nim i d e a i p ie r w s z y s p o s ó b a d a p t a c j i o b j a w i e n i a Bożego z re a liz o w a nego w C h r y s t u s i e , do k u l t u r y s e m i c k i e j i w y r a ż e n ie go w t e j ż e sza
c i e k u l t u r o w e j ; j e s t ono w ażne t a k ż e z p u n k tu w id z e n ia k s z ta łto w a n i a s i ę do g m atu i j e g o d z i e j ó w . P ro b le m p i e r w s z y , b a r d z i e j n a s t u i n t e r e s u j ą c y , im p lik u je n a s t ę p n y , a m ia n o w ic ie p ro b le m t r a n s f o r m a c j i t e o l o g i i ju d e o c h r z e ś c i j a ń s k i e j w z e t k n i ę c i u s i ę z k u l t u r ą g r e c k ą . P ro b lem y t e n ie ty lk o d o s t r z e g a , a l e i w y r a ź n ie s t a w i a w s w o je j p r a c y k s . S z u l c . W ic h ro z w ią z y w a n iu o p i e r a ć s i ę b ę d z i e n i e t y l k o n a d o ro b k u naukowym J . D a n i e l o u , a l e i j e g o p o p r z e d n i k a c h , z w o le n n ik a c h i k r y ty k a c h , co p o z w o li A u to ro w i p r a c y n a s z e r s z e i b a r d z i e j p o g łę b io n e p o d ję c ie p r o b le m a ty k i o r a z n a s a m o d z ie ln o ś ć m y ślo w ą, ś w ia d c z ą c ą o d u ż e j z n a jo m o ś c i p ro b le m u i d o j r z a ł o ś c i n a u k o w e j. P o n ie w a ż re c e n z o w a n a p r a c a p o s i a d a j u ż sw o je om ów ienie
w " S u m m a riu m " /9 /1 9 8 0 / 1 4 9 - 1 5 6 / i r e c e n z j ę T .W y sz o m irsk ie g o w "Więzi / 2 7 / 1 9 8 4 / n r 4 , 1 2 3 - 1 2 5 /, d l a t e g o t e ż w tym m ie js c u sk o n c e n tru je m y s i ę b a r d z i e j n a s t r o n i e m e t o d o lo g ic z n e j d z i e ł a , z w ła s z c z a na herme n e u ty c e j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k i e j . T y tu łe m p r z y p o m n ie n ia n a le ż y podać,
- 367
w nim z r o d z o n e j , co z o s t a ł o w ypracow ane p r z e z J . D a n i e l o u o r a z j e j
ź r ó d ła / a p o k r y f y s t a r o - i n o w o te s ta m e n ta ln e o r a z p ism a Ojców A p o s t o l s k i c h / , k o n c e n t r u j ą c s i ę g łó w n ie na i c h a u t e n t y c z n o ś c i h i s t o r y c z n e j
o raz z a w a r t o ś c i t r e ś c i o w e j . A n a liz y te ,p o d s ta w o w e d l a d a l s z y c h b a
dań, p o z w o liły A u to ro w i n a s z e r e g s t w i e r d z e ń , że J . D a n i e l o u : i . p r z e k ro c z y ł c i a s n e ramy d o ty c h c z a s o w y c h p o glądów s k o n c e n tro w a n y c h n a o b - s e r w a n c ji i u k a z a ł n ie z w y k łe b o g a c tw o r ó ż n o r o d n y c h d z i e d z i n ż y c i a r e l i g i j n e g o j u d e o c h r z e ś c i j a ń s t w a , k t ó r e w y r a z i ł y s i ę w w i e l u k a t e g o r ia c h ż y c i a p ó źn eg o ju d a iz m u ; 2 . z a ł o ż y ł w nim i s t n i e n i e p i e r w o t n e j t e o l o g i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j d o s to s o w a n e j do m e n t a l n o ś c i s e m i c k i e j / c o w d a ls z y c h wywodach k s . S z u lc p rz e k o n y w a ją c o w y k a z a ł, d z i ę k i z a s t o sow aniu metody s y n c h r o n i c z n e j , a n i e t y l k o d i a c h r o n i c z n e j i w prow a dzonemu p rz e z s i e b i e p o j ę c i u s t r u k t u r y m y ś li s e m i c k i e j w o p a r c i u o p ra c e A .A m stro n g a , H .M ark u sa i T h .B o m a n a /; 3 . n i e o d d a ł p l u r a l i z m u m y śli j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k i e j w s tw o r z o n e j p r z e z s i e b i e s y n t e z i e t e o l o g i i j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k i e j ; 4 . n i e s ł u s z n i e o g r a n i c z y ł s i ę p rz y u z a s a d n ia n iu s e m ic k ie g o c h a r a k t e r u p i e r w o t n e j t e o l o g i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , do ś ro d o w is k a b i b l i j n o - p a l e s t y ń s k i e g o , n ie u w z g lę d n ia ją c m o ż liw o ś c i je g o h e l l e n i z a c j i , n i e m n i e j w y ty c z y ł on d ro g ę d a l s z y c h p o s z u k iw a ń i opracow ań s e m ic k ic h s t r u k t u r m y ś l i . K s. S z u lc k o n ty n u u ją c b a d a n ia w t e j m a t e r i i r o z p a t r u j e t o z g a d n i e n i e n a j p i e r w z p u n k tu w id z e n ia m e to d o lo g ii t e o l o g i i j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k i e j , a n a s t ę p n i e p o d e jm u je próbę u k a z a n ia z w ią z k u s t r u k t u r y m e to d o lo g ic z n e j z e s t r u k t u r ą s e m icką t e o l o g i i j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k i e j . O p raco w u jąc p ie r w s z y p ro b le m A u to r c z y n i t o w o p a r c i u o p r a c e J .D a n i e l o u , je d n a k ż e n i e k i e d y p o s z e r z a b a z ę ź r ó d ło w ą , co spow odow a
ło pewne p o g ł ę b i e n i e m e t o d o lo g i c z n e j s t r u k t u r y p i e r w o t n e j t e o l o g i i . R ozw ażania d o ty c z ą c e t e g o p ro b le m u A u to r z a w a r ł w r o z d z . I I , j a k s i ę w ydaje kluczow ym d l a c a ł e j p r a c y . H erm en eu ty k a t e o l o g i i j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k i e j i d z i e w y r a ź n ie po l i n i i m y ś le n ia s e m ic k ie g o . O d n o si s i ę t o zaró w n o do i n t e r p r e t a c j i Pism a ś w ., j a k i d z ie jó w z b a w i e n i a . J e ż e l i c h o d z i o i n t e r p r e t a c j ę B i b l i i h e rm e n e u ty k a j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k a p o s ł u g u j e s i ę targum em* 1 m id ra sz e m : w n i c h b y ły a k t u a l i z o w a n e t r e ś c i i z d a r z e n i a s t a r o t e s t a m e n t a l n e b ę d ą c e osnow ą h i s t o r i i z b a w i e n i a . I n t e r p r e t a c j a B i b l i i z a w a r ta w ta rg u m a c h i m id r a s z a c h b y ł a św ia d o m ie p a r a f r a z o wana 1 m o d y fik o w a n a, a t o p r z e d e w s z y s tk im d l a t e g o , a b y j ą d o s t o
368
-sow ać do nowych z n a c z e ń , j a k i c h n a b r a ły t e k s t y b i b l i j n e w ś w i e t l e wy
d a r z e n i a C h r y s tu s a . Do te g o nadaw ały s i ę w p e ł n i s e m ic k ie s t r u k t u r y
m y ś l i . D z ię k i nim ł a t w i e j można b y ło w y ra z ić nowe i o r y g in a ln e t r e ś
c i w ia ry c h r z e ś c i j a ń s k i e j , i ż w C h r y s t u s ie s p e ł n i ł y s i ę p ro ro c tw a
i f i g u r y s t a r o t e s t a m e n t a l n e , a w ięc że w Nim z o s t a ł y z a in a u g u ro w a
ne c z a s y e s c h a ty c z n e , co m ia ło d e c y d u ją c e z n a c z e n ie d l a u k s z t a ł t o
w a n ia s i ę p ie r w o tn e j c h r y s t o l o g i i o ra z c h r y s t o l o g i c z n e j i n t e r p r e t a
c j i S ta r e g o P r z y m ie r z a .
J u ż w ty
i e j s c u z a ry s o w a ły s i ę k lu czo w e p ro b lem y herm eneutycz
a w ła ś c iw ie i c h w y n ik ie
N ie o z n a c z a to w c a le , że słowo
n e , a m ia n o w ic ie s to s u n e k sło w a do w y d a rz e n ia i ję z y k a do rz e c z y w i
s t o ś c i r e l i g i j n e j . A u to r n a p o d s ta w ie p rz e p ro w a d z o n y c h a n a l i z doszedł
do w n io sk u , że w o d r ó ż n ie n iu od f i l o z o f i i g r e c k i e j w m y ś li se m ic k ie j
p r i o r y t e t p o s ia d a h i s t o r i a i s ta n o w ią c e j ą ró ż n e g o r o d z a j u w ydarze
n i a , n a to m ia s t i c h słow ny o p is i w e rb a ln e u j ę c i e z d a r z e ń j e s t czymś
w tórnym ,
n i e j e s t z w ią z a n e z samymi w y d a rz e n ia m i s ta n o w ią c y m i osnowę h i s t o r i i
z b a w ie n ia ; w n a jg łę b s z y m z n a c z e n iu te o lo g ic z n y m słow o Boże j e powo
d u je i o b j a ś n i a . Tu c h o d z i r a c z e j o t e k s t y b i b l i j n e , p o zak an o n iczn e
i m i ę d z y te s ta m e n ta ln e , o p i s u j ą c e owe w y d a r z e n ia . R ów nocześnie h is to
-%
r i a b i b l i j n a j e s t o t w a r t a n a nowość z d a r z e ń o s t a t e c z n y c h . N ie ma
w n i e j c y k liz m u , p o w ro tu do p r z e s z ł o ś c i , r e p e t y c j i z d a r z e ń , a l e i s t
n i e j e c i ą g ł y ro zw ó j ku p e ł n i czasów z b aw czy ch . Na p o d s ta w ie p r z e
prow ad zo n y ch a n a l i z k s . S z u lc w yprow adza ważny w n io se k o uwarunkowa
n ia c h h e rm e n e u ty k i j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k i e j se m ic k im i s t r u k t u r a m i m yśli.
One g w a r a n tu ją d y n am iczn e u j ę c i e h i s t o r i i z b a w ie n ia . L egły
ta k ż e u p o d staw t y p o l o g i c z n e j h i s t o r i i z b a w ie n ia , p r z e z co z o s t a ł
uw ypuklony ró w n ie ż j e j dynamizm i r e a l i z m . T y p o lo g ic z n ą i n t e r p r e t a
c j ę h i s t o r i i , b a z u ją c ą na s e m ic k ic h s t r u k t u r a c h m y ś l i , A u to r p r z e c i
w s ta w ił g r e c k i e j a l e g o r i i , w k t ó r e j h i s t o r i a j e s t w ła ś c iw ie n ie o b e c
n a i d l a t e g o k o n c e n t r u j e s i ę on a n a s t a t y c z n e j i n t e r p r e t a c j i prawdy
o k o sm o sie i c z ło w ie k u . Tymczasem t y p o l o g i a budow ana na k a t e g o r i i
h i s t o r i i z m i e r z a ł a do c e n t r a l n y c h w y d a rz e ń zbaw czych i o d e g r a ła de
c y d u ją c ą r o l ę w t e o l o g i i Nowego P r z y m ie r z a , z w ła s z c z a w i n t e r p r e
t a c j i z b a w c z e j ś m i e r c i C h r y s tu s a o ra z sak ram en tó w św. p o p rz e z po
w ią z a n ie i c h z w y d a rz e n ia m i m ę k i, ś m i e r c i i z m a rtw y c h w sta n ia Chry
s t u s a . W tym z n a c z e n iu - j a k s t w i e r d z a A u to r - t y p o l o g i a może być
uw ażana z a n a j w c z e ś n i e j s z ą c h r z e ś c i j a ń s k ą t e o l o g i ę h i s t o r i i .
- 369
W o s t a t n i e j c z ę ś c i sw ej p racy k s . S z u lc podejm uje s y g n a l i z o wany ju ż problem zw iązk u s tr u k t u r y m e t o d o lo g ic z n e j ze s t r u k t u r ą s e
micką t e o l o g i i j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k i e j , d la t e g o r o z d z i a ł t e n obok wa lorów m ery to ry czn y ch p o s ia d a r ó w n ie ż c h a r a k te r m e t o d o lo g ic z n y .
Autor p ok azu je w nim wpływ a p o k a lip t y k i ż y d o w sk ie j na k s z t a ł t o w a n i e s i ę p ie r w o tn e j t e o l o g i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j - co w sp o só b p r e k u r s o r s k i z a in ic j o w a ł J .D a n ie lo u - a w ię c zanim n a s t ą p i ł a akom odacja c h r z e ś c i jań stw a do m y ś li 1 f i l o z o f i i g r e c k i e j , w c z e ś n ie j d o k o n a ło s i ę j e g o
sp o tk a n ie z m y ślą i k u lt u r ą żyd ow sk ą, c z e g o wyrazem j e s t w ła ś n ie odkrywana na nowo t e o l o g i a j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k a .
S p e k u la c ja j u d e o c h r z e ś c ij a ń s k a w sz e r o k im s t o p n iu k o r z y s t a ł a z m ię d z y te s ta m e n ta ln e j a p o k a l i p t y k i , z w ła s z c z a z n au k i o s k r a in y
ch a ra k terze kosm osu i a n g e l o l o g i i , co u m o ż liw iło zarówno o r y g in a ln e sp e k u la c je d la w y r a ż e n ia podstaw ow ych prawd w ia r y c h r z e ś c i j a ń s k i e j , jak i r o z w ią z a n ia . A u to r c h o c ia ż z d a j e s o b i e spraw ę z f a k t u , że
wpływ a p o k a lip t y k i na t e o l o g i ę c h r z e ś c i j a ń s k ą - k tó r y j e s t podobny do p ó ź n ie js z e g o wpływu f i l o z o f i i g r e c k i e j na n ią - n ie j e s t j e s z c z e d o k ła d n ie opracowany i wymaga w ie lu d a ls z y c h badań, ta k samo ja k
i p o j ę c ie a p o k a lip t y k i i g e n e z y j e j p o w s ta n ia , t o jed n a k p r z y k ła d o wo pokazuje j e j wpływ na k lu c z o w e problem y t e o l o g i i , a m ia n o w ic ie
o d d zia ły w a n ie k o s m o lo g ic z n y c h w yob rażeń i schem atów a p o k a lip t y c z nych, w k tó r y c h z o s t a ł a w yrażona s o t e r i o l o g i a j u d e o c h r z e ś c ij a ń s k a
oraz a n g e l o l o g i i , na u k a z a n ie zw ią zk u c h r y s t o l o g i i z p n e u m a to lo g ią , jak ró w n ież na k s z t a ł t o w a n i e s i ę i c h cł: ,ny c h .
A utor u k a z u je , ja k p rzy pomocy k o s m o lo g ic z n o -a p o k a lip t y c z n y c h p o jęć i schem atów p r z e d s ta w io n o w k r o c z e n ie W ysłań ca B ożego w d z i e j e
lu d z k o ś c i, d ok on an ie p r z e z N ie g o d z i e ł a o d k u p ie n ia , z e j ś c i e do s z e o l t i Jego u w i e l b i e n i e . S e m ic k ie , a p o k a lip t y c z n e s t r u k t u r y m y ś li d ob rze
oddawały zarówno ta je m n ic ę W c ie le n ia , d z i e ł o z b a w ie n ia , ja k i u n i
w ersa ln y j e g o z a s i ę g . C h o cia ż f a k t y c z n i e w i e l e b y ło obrazów i symbo l i w ujmowaniu t y c h ż e w ydarzeń zb a w czy ch , t o jed n ak w s z y s t k ie zm ie r z a ły do t a k ie g o w ła ś n ie ujm ow ania t y c h ż e prawd w ia r y ; ś la d y w ię c
wpływu a p o k a lip t y k i na I n t e l e k t u a l n y wyraz s o t e r i o l o g i i s ą n ad er w yraźne.
Gdy i d z i e o d r u g ie z a g a d n i e n i e ,t o wpływ t e n w y r a z ił s i ę n a j
pierw m .in . w z a s to s o w a n iu do C h r y stu sa t a k ic h ty tu łó w ja k : M ic h a ł, G a b riel c z y w p r z y b r a n iu p r z e z N ieg o zarówno p rzed W c ie le n ie m , ja k
370
-i po J e g o u w i e l b i e n i u p o s t a c i a n io łó w , co d o b r z e w y ra ż a in n e b y to w a n ie Syna B o że g o . Wpływ a p o k a l i p t y k i n a p n e u m a to lo g ię b y ł podobny,
co s t w a r z a d o d atk o w e t e o l o g i c z n e p o d sta w y d l a u k a z a n ia p o w ią z a ń
c h r y s t o l o g i i z p n e u m a to lo g ią i w sp ó ln e j p ła s z c z y z n y d l a i c h ujmowa n i a . Zatem - k o n k lu d u je A u to r - można z a s a d n i e mówić o p i e r w o t n e j
t e o l o g i i j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k i e j p o w s t a ł e j w o p a r c i u o s e m ic k ie s t r u k t u r y m y ś l i , k t ó r e j p r z y n a l e ż n y j e s t w p e ł n i p r e d y k a t p i e r w s z e j te o
l o g i i , j a k a u k s z t a ł t o w a ł a s i ę w c h r z e ś c i j a ń s t w i e .
Obok t e g o , co j u ż p o d k r e ś lo n o d o s t a t e c z n i e m ocno, że k s .F .S z u lc w swoim s tu d iu m o d z n a c z a s i ę d u ż ą z n a jo m o ś c ią p r z e d m io tu i s a m o d z ie l
nym p ro w a d z e n ie m wywodu - i t o w s p o s ó b n ie z w y k le k o n se k w e n tn y - do d a ć n a l e ż y j a s n ą i d o j r z a ł ą e k s p o z y c ję m a t e r i a ł u o r a z k la r o w n ą s t r u k t u r ę p r a c y . Od s t r o n y f o r m a l n e j m o n o g r a f ia n i e b u d z i p r a w ie żadnych z a s t r z e ż e ń . J e d n a k ż e n a m a r g i n e s i e t e j l e k t u r y n a s u w a ją s i ę pewne p y ta n ia , c zy r a c z e j p o s t u l a t y , k t ó r e w in n y b y ć a l b o w t e j p r a c y u w z g lę d n io n e , a l b o t e ż p o d j ę t e w d a l s z e j j e g o p r a c y n a u k o w e j, bowiem A u to r re c e n z o w an ej k s i ą ż k i d y s p o n u je dobrym w a r s z t a t e m , c z y l i z n a jo m o ś c ią n ajw cześ n i e j s z e j t e o l o g i i . N a jp ie r w - j a k s i ę w y d a je - d a l s z e g o d o p raco w an ia i p o g ł ę b i e n i a wymaga s p ra w a ź r ó d e ł t e o l o g i i j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k i e j .
Choć p ro b le m t e n j e s t t r u d n y i b u d z i n i e k i e d y k o n t r o w e r s j e w śród znaw ców p r z e d m i o tu , t o je d n a k p o t r z e b a d a l s z y c h b a d a ń w t e j m a t e r i i , gdyż z j e d n e j s t r o n y r z u t u j ą one n a r o z u m ie n ie sam e j t e o l o g i i ju d e o c h r z e ś c i j a ń s k i e j , a z d r u g i e j - co d o s t r z e g a i sam A u to r - inogą wskazywać n a p l u r a l i z m j e j u j ę ć i j e j z a ł o ż e n i a . D a ls z e g o p o g ł ę b i e n i a wymaga t a k ż e p o j ę c i e h e r m e n e u ty k i, c i e ś n i a n i e j e j do e g z e g e z y , j a k t o c z y n i J . D a n i e l o u , j e s t u ję c ie m z a w ą sk i z w ła s z c z a n a t l e j e j w s p ó łc z e s n e g o u m ie n ia . C h o c ia ż w p r a c y c h o d z i t y l k o o h e rm e n e u ty k ę j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k ą , a l e d l a u c h w y c e n ia j e j p ra w d z iw e j w a r t o ś c i j a k o m e to d y , o r y g i n a l n o ś c i i t r w a ł y c h s t r u k t u r , d o b r z e b y ło b y u k a z a ć j e j d z i e j e , z w ła s z c z a we w c z e s n e j p a t r y s t y c e i s k o n f r o n to w a ć z e w sp ó łc z e sn y m j e j ro zu m ien iem D a ls z e g o p o g ł ę b i e n i a dom aga s i ę t e ż p o j ę c i e s e m ic k ic h s t r u k t u r my
ś l i , k t ó r e j e s t k lu c z o w e d l a h e r m e n e u ty k i j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k i e j .
Obok t y c h p o s t u l a t ó w , d a l s z e g o s tu d iu m - o czym mówi ta k ż e k s . S z u l c - w ym agają t a k i e z a g a d n i e n i a j a k : s e m ic k ie i g r e c k i e s t r u k t u r y m y ś l i , i c h s p o t k a n i e i o b o p ó ln e w pływ y, j a k t o w id a ć choćby
371 -u ów. J -u s t y n a ; p i e r w o t n a c h r y s t o l o g i a i j e j r e l a c j e do t r y n i t o l o g i i ; a n t r o p o l o g i a b i b l i j n a i d a l s z y j e j r o z w ó j. Być może u w z g lę d n ie n ie n ie k tó r y c h z . t y c h problem ów w o d ręb n y m , IV r o z d z . , k t ó r y t r a k t o w a ł by o w pływ ie t e j ż e t e o l o g i i n a k s z t a ł t o w a n i e s i ę i ro z w ó j " t e o l o g i i g r e c k i e j " o r a z u k a z y w a łb y j e j d a l s z e l o s y , p o d n io s ło b y j e s z c z e b a r -o d z ie j w a lo r e r u d y c y jn y p r a c y , k t ó r e g o 1 w d o ty c h c z a s o w e j w e r s j i n i e można j e j odm ów ić. N a le ż y j e d n a k z a u w a ż y ć , że A u to r n i e s t a w i a ł s o
-* b ie te g o c e l u . S t w i e r d z i ć t r z e b a , że p r a c a k s . S z u l c a - p i e r w s z a s y n te z a p i e r w s z e j t e o l o g i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j - ma n ie w ą tp liw e w a lo ry m e to d o lo g ic z n e i n a tym p o l e g a j e j b e z s p o r n e o s i ą g n i ę c i e . k s . M a ria n R u s e c k i - L u b l i n 2. W .M yszor, " A n a p a u s is " w t e o l o g i i c h r z e ś c i j a ń s k i c h g n o sty k ó w , SACh 5 , W arszaw a 1 9 8 4 , ATK, s . 2 8 7 .
S t a ł y p o s t ę p b a d a ń n ad d z i e ł a m i g n o s ty c k im i z Nag Hammadi p rz y n o s i w c ią ż now e, c b a r d z i e j i n t e r e s u j ą c e i z a ra z e m g ru n to w n ie j u z a s a d n io n e r e z u l t a t y . D z ię k i nim z n a c z n i e p o g ł ę b i ł a s i ę n a s z a w iedza o g e n e z i e , ro z w o ju i o b l i c z u d o k tr y n a ln y m g n o s ty c y z m u . W k o n se k w e n c ji l e p i e j rozum iem y r ó w n ie ż z n a c z e n i e te g o p r ą d u r e l i g i j n e g o w p ie rw sz y c h t r z e c h w ie k a c h d z ie jó w c h r z e ś c i j a ń s t w a . P io n ie r e m i z a
razem n ajw ięk szy m z n a w c ą t e j p r o b le m a ty k i n a naszym rodzim ym t e r e n ie j e s t n i e w ą t p l i w i e k s . W .M yszor, k tó re m u zaw d zięczam y s z e r e g p u b l i k a c j i in f o r m a c y jn y c h , r o z p r a w , a p r z e d e w s z y s tk im p o l s k i e tłu m a c z e n ie o r y g in a ln y c h t e k s t ó w k o p t y j s k i c h /w e w s p ó łp r a c y z p r o f .
A .D em bską/. R ecenzow ana t u t a j p r a c a , p r z e d s t a w i o n a w c z e ś n i e j j a k o
rozpraw a h a b i l i t a c y j n a na ATK, w ie ń c z y k i l k u n a s t o l e t n i ą d z i a ł a l n o ś ć naukową A u to ra w z a k r e s i e b a d a ń nad g n o sty c y z m e m . J u ż t e n f a k t d a j e w y s ta r c z a ją c e g w a r a n c je , że mamy do c z y n i e n i a z d z ie łe m w ysoce kom
p etentnym i d o j r z a ł y P o n a d to s z c z e g ó l n i e o b i e c u j ą c o b rz m i s t e m at, k tó r y ó g n i s k u j e w s o b i e w i e l e w ątków g n o s t y c k i e j s o t e r i o l o g i i
i e s c h a t o l o g i i , p rz y czym c h o d z i o t e n e t a p czy n u r t m y ś li g n o s t y c k i e j , k t ó r y w y k a z u je r ó ż n o r o d n e p o w ią z a n ia d o k t r y n a l n e z p ie rw o tn y m c h r z e ś c ija ń s tw e m . S tą d w y d a je s i ę , że p r a c a w z b u d z i z n a c z n e z a i n t e
