Jiři Levý
Przekład wiersza wolnego
Teksty : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 6 (24), 99-104
Roztrząsania
i rozbiory
Przekład wiersza wolnego *
W iersza w olnego n ie m ożna przek ład ać prozą, z czym sp o ty k a m y się czasem do dziś. N ie w y sta rc z y zachow anie po działu m y śli n a linijki, trzeba p rzy ją ć jako p u n k t w yjścia fak t, że chodzi o w iersz, w k tó ry m n ie b ra k tra d y c y jn y c h zasad w ierszow a nia, a są one je d y n ie w pew ien sposób zata rte . Podchodząc w te n sposób do pracy , tłum acz stw ierdzi, że czeski w iersz w olny m a nieco inne m ożliw ości w a riacy jn e i in n ą typologię niż francusk i, rosyjsk i lu b n iem ieck i w iersz w olny. (...)
J u ż analiza n ie k tó ry c h cech przypadkow o w y braneg o przek ład u po e m a tu pisanego w ierszem w o ln y m pokazuje, że typologia w iersza
w olnego będzie odm ienna w ró żn y c h lite ra tu ra c h narodow ych.
Zw róćm y u w ag ę n a n iek tó re fo rm y czeskiego i niem ieckiego w iersza wolnego. (...) W języ k u n iem ieck im różnica m iędzy w ierszem w ol n y m a tzw. re g u la rn y m je s t o w iele m niej zasadnicza niż w języku czeskim. O prócz tego w języ k u niem ieck im osłabiona je st rów nież różnica m iędzy poszczególnym i ro zm iaram i w iersza reg u larn eg o . Po niew aż liczba sylaib n ie ak cen to w an y ch je st m ocno w ariab iln a, za ta r ta je st podstaw o w a różnica m iędzy tro chejem a dak ty lem , jam - bem a an apestem . T en d en cja do izochronizm u zestro jó w ak cen to w ych je s t w sp ó ln ą p o d staw ą niem ieckiego w iersza reg u la rn e g o i wolnego. W p rzeciw ień stw ie d o teg o w iersz czeski je s t stopow y, * Tekst wg J. Levÿ: TJmèni pïekladu. Praha 1963, s. 254—263 (cz. IV —
Hlavni pïé k la d o v é form y, 3 v o ln y vers). W m iejscu w skazanym opuszczono
analizę fragm entów czeskiego przekładu Ludvika Kundery poematu Franza Fühmanna (F. Fühmann: Promena. Bâsen. Prelożil L. Kundera'. Praha 1957; tu na s. 64—66 P îekla datelova poznâm ka — stąd pochodzą cytow ane przez L evy’ego uwagi Kundery o niem ieckim wierszu wolnym) (p r z y p . tłum.).
IiO Z T R Z Ą S A N IA I R O Z B IO R Y 100
każde odchylenie od1 sch em atu przynosi zm ianę ry tm u , poszczególne w e rsy s ą bardziej sam odzielne, często po dkreślone kadencją. O d m ien n a typologia w iersza w olnego w obu lite ra tu ra c h z n ajd u je o p arcie w, w yrazistszej osnow ie dźw iękow ej w języ k u niem ieckim i w w iększej w yrazistości p rzed ziału m iędzyw ersow ego w języku czeskim.
K ilk a zasadniczych uw ag dotyczących typologii niem ieckiego w ie r sza w olnego d aje K u n d era w swoim posłow iu tłu m acza do P rze
m ia n y Fiiihmanna: „W iersz w olny w e w spółczesnej poezji niem iec
kiej m a bardziej w y praco w aną skalę ty p ó w niż w e współczesnej po ezji czeskiej” . P rz y jrz y jm y się dw óm w yliczonym przez K u n d e rę typom i sk o n fro n tu jm y je z typo lo gią czeskiego w iersza wolnego z a rty k u łu M ukafovskiego O r y tm ie w n o w ej p o ezji czeskiej i o cze
s k im w ierszu w o ln y m 1.
a. W iersz w olny B rech ta c h a ra k te ry z u je K u n d e ra jako w iersz prze znaczony raczej do m ów ienia, k tó reg o p raw zorem je s t skandow anie w czasie d em o n stracji robotn iczy ch i synkopow ane okrzyk i gazecia rzy. Z teoretycznego w y znania B rech ta w a rty k u le Über reim lose
L y r ik m it unreg elm assig en R h y tm e n w y n ik a jasno, że chodzi o
w iersz przyciskow y (toniczny). !N a p rzy k ła d Ballada o m a r tw y m żo ł
n ie rzu je s t pisana w ierszem w olnym w zasadzie tró j przyciskow ym :
K einen Ausblick auf Frieden bot, Drum tat es dem Kaiser leid Und der Soldat schlief schon Zum Gottessackev hin aus.
T en ty p je st w czeskim w olnym w ierszu zjaw iskiem w y jątk o w y m , w śró d pięciu ty p ó w analizow anych przez M ukarovskiego odpow iada m u w dalekim przy bliżen iu w iersz Theera:
Vonnä dobo uzrani t e d’ jsem te nalezl, p ern e te drżim a jiż te, nepustlm. Opoj se, ty mnou, jd tebou
Sam odzielność przycisków w języ k u czeskim je st jed n a k b ardzo słaba, d latego tak a organizacja ry tm iczn a zn a jd u je zastosow anie ty lk o tam , gdzie je st p odkreślona g ranicą w ersu, tj. w dzielonych n a schodki w ierszach M ajakowskiego:
U poutśn Vitek vśim tlm denim, do śkoly dośel se zpożdenim.
1 0 1 R O Z T R Z Ą S A N IA I R O Z B IO R Y b. Ja k o dalszy ty p w iersza w olnego cy tu je K u n d era w olny w iersz M a u re ra i c h a ra k te ry z u je go jak o jak iś rozluźniony h e k sam e tr. Mó w iąc inaczej, chodzi o długie lin ijk i o tendencji daktylieznej, częste w czesk im i n iem ieckim w ierszu w olnym :
Und die Händler in Carthago beim Banquet mit spanischen Weinen Die die Sklavenrücken und Häckel der K apelle brachten
Feiern Sieg um Sieg ihres Heereis und lachen, w ehn sie bedenken Wie der einzige Elephant, der die Pässe lebend querte,
Mit der hochgehobnen Nasentrom pete A chrenken einjagte den Römern —
Z ty p ó w analizow anych przez M ukarovskiego odpow iada fo rm alnie tem u w ierszow i w iersz B reziny, k tó ry także p rzy p o m in a czasem ro zlu źn io n y hek sam etr:
Z m laceni naśeho se pozdvihly radostne vyk fik y jejich
a vzdech naśich hrobovych kvetü z poupat svych dychali libeznou vüni. A le naś prizrak pliżil se do jejich sneni, v retez jejich tanćicich pisni se zapjal, a nejtiśśi sam oty naśe b yły m istem , kde jsme se potkävali.
Istn ie je je d n a k podstaw ow a różnica w w artości ry tm iczn ej ty ch po zo rnie k o resp o n d u jący ch z sobą fo rm w języku czeskim i niem iec kim . W w ierszu niem ieck im d a k ty le p ow odują z re g u ły przyspiesze n ie tem p a i d lateg o je st to w iersz jeśli nie szybki, to p rzy n a jm n ie j b ardzo dynam iczny. P rzeciw n ie w języku czeskim — d a k ty l raczej zw alnia tem p o i d late g o m ów i M ukarovsky z okazji w iersza B reziny, że „ogólne w rażenie, jak ie sp raw ia w iersz Breziny, to spokój oraz szeroka rozpiętość” ; m ów i o patosie. Ten ty p d a k ty lic z n y znakom i cie odpow iadał w języ ku czeskim p ate ty cz n e m u zakończeniu P rze
m iany.
c. Trzeci ty p : „ In n y niem iecki poeta, K uba, lubow ał się w w ierszu pozornie ty lk o w olnym : n a ru sz y ł długość w ersów i «ukrył» w ich w n ę trz u ry m y — u d ało m u się w te n sposób «oszukać» n aw et w ielu k ry ty k ó w , k tó rz y n ie od ra z u połapali się, że są to w łaściw ie re g u la rn e czterow iersze, może tu czy tam z dro bn ym odchyleniem r y t m icznym ” . W jęz y k u czeskim koniec w iersza i ry m są zb y t dobitne, żeby m ożna je ta k łatw o u k ry ć, a także rozcięcie całości ry tm ic z n e j i sy ntak ty czn ej całości p rzez p rz e rz u tn ię odczuw a się zbyt ostro, czeski p o eta w ięc z tru d e m może sobie pozwolić na ta k i e k sp ery m ent. P o ró w n a jm y w iersze K u b y z czterow ierszem K aro la Capka, podobnie podzielonym w celu k o n fro n tacji:
Macht Frieden m it der Zeit, die euch Gegeben d'st, lacht nicht zu, dass einer Diese Zeit verschw endet m it
Fasten und K asteien und — Wie schön
R O Z T R Z Ą S A N IA I R O Z B IO R Y 102
Ihr lebt — es kommt der Tod, und euer Leben — Endet.
To prostićky je żal, je zcela bez zahady, a jako vasi radost każdy vid i jej. Ó
kräsko vsetecnä, dal nepätrejte
tady,
a b y t’ b yl sladky hlas vas, m iete nejradej!
Rozpisane w czterow ier szach:
Macht Frieden m it der Zeit, die euch gegeben ist, Und lacht nicht zu, dass einer diese Zeit verschw endet Mit Fasten und Kasteien und — w ie schön der H im m el ist... Ihr lebt — es komm t der Tod, und euer Leben — endet. To prostićky je żal, je zcela bez zähady,
a jako vasi radost każdy vid i jej. Ó krasko v ś etećnä, dal nepätrejte tady, a b yt’ byl sladky hlas vas, m iete nejradej!
Tego ty p u w iersz w oln y z n a jd u jem y n ie ty lk o u K uby, w y stęp u je tak że w poezji angielskiej 2. W y k o rzy stu je scalające działanie p rze - rz u tn i w poezji naro dó w g erm ańskich.
d. C zw arty typ: „E rich A re n d t, niem iecki tłum acz poezji Pablo N e ru d y , w yp racow ał sobie bardzo k ró tk i w iersz w olny; przez granicę w ielu tak ich k ró tk ic h w ersów p rzelew a się długie, w ielo kro tnie zło żone zdanie” .
P rzy k ład : Oben erschauert
die M uschel des Him mels, hohe, Von fernem Flattern des Donners am Meerhorizont, da unter ihr Im A bendlichen
B lutenw eiss
die Knospen der W ellen aufbrechen und
T en w a ria n t w iersza w olnego n ie je s t zb y t ty p o w y dla poezji n ie m ieckiej; do tak ich w ierszy przyzw yczaiła n a s raczej poezja n a ro dów rom ańskich. Z ostała tu m ianow icie stłu m io n a zasada toniczna a w y k o rz y stu je się czynniki, k tó re w w ierszu niem ieckim o d g ry w a ją ro lę se k u n d am ą : izolow anie słó w poprzez p rzedział m iędzyw ierszo-2 Par. J. Levy: R hytmical Am bivalen ce in the P ostry of T. S. Eliot. „Anglia” R. 77 1959, s. 54—64.
103 R O Z T R Z Ą S A N IA I R O Z B IO R Y w y i k o n tra sto w a n ie w ersó w różnej długości. W poezji czeskiej m a ta k i w iersz sw oją tra d y c ję w poezji ory g in aln ej i w przekładach z francuskiego. Z typów , k tó re c y tu je M ukarovsky, o dpow iadają m u m n ie j w ięcej n a stę p u ją c e w iersze T heera:
Tak m ilo
peśinou jit m ezi obilim!
Bozi slunko vyzlatilo klas, aż ke tve hlave śum i zrna.
A naproti tobe velk e slunce umira
v krvi zapadu, nad neź n ikd e neni krasnejśich.
e. I w reszcie o statn i typ : „Do tego re p e rtu a ru w nosi F ranz F iihm ann sw oim ek sp ery m en tem w ierszow ym now e w łasne wzbogacenie: p rzez sy stem p rzerzu tn i, częsty początek stro f w połowie w ersu, p rz e p la ta n ie dak ty liczn eg o w iersza w olnego z b lan k ow ersem ” . W rozw oju w iersza niem ieckiego n a w iązu je F iih m ann w y raźn ie do ro zluźnionych typów w iersza reg u larn eg o , w k tó ry m p rz e p la ta ją się ta k ty d w u - i trójsylab iczn e, tj. do h ek sam etru , a przed e w szystkim Szekspirow skiego w olnego blan ko w ersu. P rzew ag a 'rozczłonkowania sy n tak tyczn eg o n ad w ierszow y m d aje poecie niem ieckiem u i an giel skiem u możliwość tak ieg o rozczłonkow ania w ypow iedzi b lan k o w ersem , że sy n ta k ty c zn ie zbliża się raczej do norm alnego, rozczłon kow anego zgodnie ze znaczeniem , odcinka prozy niż do szeregu ek w iw alen tn y ch w ierszy. Sylabiozna swoboda ro zk ład a te n w iersz o pięciu p rzyciskach w szeregi o ró żn y m rozm iarze sylabicznym — od 8 do 16 sylab — i od te j stro n y u ła tw ia przejście do w iersza w ol nego.
T y le typów w iersza w olnego, k tó re um ożliw ia niem iecki m ate ria ł językow y. J a k p rzek o n aliśm y się, językow i czeskiem u n iek tó re z n ich sp ra w ia ją kłopot. Z kolei czeski poeta m a w swoim języku lepsze op arcie dila ty c h ty p ó w w iersza wolnego, k tó re o p a rte są na sylabizm ie i kadencji. Są to w a ria n ty , n a k tó re o rien tow ała się je d n a linia czeskiej poezji od p rzek ład ó w fran cu sk ich poetów do konanych przez C apka, p rzez Nezvaila aż do n iek tó ry ch m łodszych poetów . Z pięciu ty p ó w czeskiego w iersza wolnego, k tó re podaje M ukarovsky, n a ty ch czynnikach, w niem ieckim w ierszu osłabio nych, opiera się w iersz W olk era i Nezvala:
Zvećera zasej tu lasku a pokoru, aby se urodilo rano zlate a zarici, jem uż by schazeli basnlci,
protoże vśic-hni lide by dovedli plakat a zpivat. (J. Wolker) V zahradnlm lehatku
R O Z T R Z Ą S A N IA I R O Z B IO R Y 104
vjizdim e n śh le do velm i osvetlene stanice je to vecer
slysim vzdalene narazmky cvrckovy pisne (V. Nezval)
P o ety k a w iersza w olnego je s t dziedziną n ie opracow aną, poniew aż różnorodność form je st tu ta k w ielk a a różnice m iędzy nim i tak su b teln e, że nie w y sta rc z y sporządzenie su b te ln y c h schem atów , ale trz e b a ciągle od now a analizow ać k o n k retn e form y.
W dziedzinie w iersza w olnego tłum acz m a najszersze m ożliwości w arsztatow e: albo przełoży obcego a u to ra słow o w słowo, nie biorąc pod uw agę eksp resy w n y ch w arto ści jego sty lu , albo opierając się n a specyficznych m ożliw ościach w iersza czeskiego przetw o rzy jego poezję n a czeskie, a p rzy ty m e k w iw alen tn e pod w zględem eks p resji, w iersze w olne. W łaśnie w dziedzinie w iersza w olnego p rz e k ład y najczęściej w zbogacają czeską poezję o now e m ożliwości w y razu.
Jiri L ev y tłum aczył Jacek Baluch
Zabawa z Finneganem
H isto ryk lite ra tu ry i tłum acz b e le try sty k i zn a jd u ją się czasam i w podobnie tru d n e j sy tu acji: chodzi o w y ja ś n ien ie sensu jakiegoś tajem niczeg o ty tu łu p o em atu lub powieści. R ezu ltatem p rac y naukow ca je s t k ró tszy lub dłuższy w yw ód, za w ie ra ją c y prób ę jednoznacznej odpowiedzi n a p y tan ie, jak ie odcie nie sem antyczne wnosi z sobą d an y ty tu ł (np. in try g u ją c e ty tu ły w ierszy B iałoszew skiego czy też nagłów ki u tw oró w Gom brow icza —
F erd yd u rke, B akakaj). Tłum acz n ie m oże sobie pozwolić na długie
w y w o d y (chyba jako uzasadn ien ie dokonanego w yboru), gdyż po w in ien oddać słowo za słowo — słowo języka o ry g in ału zastąp ić adek w atn ym , czyli dorów nanym , słow em języka przek ład u . P ew n a nierów ność szans obu poszukiw aczy tajem n icy ty tu łu (nieograniczo na ściślej przestrzeń , objętość arkuszow a w yw odów h isto ry k a lite ra tu ry , m inim alna zaś tłum acza) rów now aży się w czw arty m w y m iarze, czasie: decyzje tłum acza b y w ają częstokroć k o ryg ow an e przez następców (np. powieść H u x ley a P oint C ounter P oint p rzed w ojną nosiła polski ty tu ł O strze na ostrze, a dopiero w 1957 r. p r a w id ło w y — K o n tra p u n k t), podczas gdy h isto ry k p re te n d u je do n ie zaw odnej trafności i nieom ylności sw ojej odpowiedzi.
W ielkie trudności spraw ia tłum aczow i dw uznaczne sform ułow anie- z a w a rte w ty tu le . T ak je st np. z polskim i ty tu ła m i P opiołów Ż erom skiego o raz Próchna B eren ta. In te resu jąc y m fak te m je st niem ożli wość bezpośredniego p rzek azan ia w ieloznaczności obu ty ch nag łó w
