Agnieszka Bąbel,Agata
Grabowska-Kuniczuk
"Bolesław Prus: pisarz nowoczesny",
red. Jakub A. Malik, Lublin 2009 :
[recenzja]
Wiek XIX : Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 3 (45), 232-237
z podstaw owych składników świata genezyjskiego je st m ityczność, dzięki któ rej do głosu dochodzą rozm aite aspekty egzystencji (także ciem ny biegun Bytu jako przejaw Boga i eschatonu) i przem ian, jakim ona podlega. Drugim elem en
tem współtworzącym wielopoziomową strukturę genezyjskiej rzeczywistości jest apokaliptyczność (rozdz. III: A pokaliptyczność w p o e zji gen ezyjskiej), której podstawowym wyobrażeniem jest rozrywanie granicy świata, w celu dotarcia do wnętrza transcendentnego bytu.
Książka Leszka Zwierzyńskiego, opisująca poezję genezyjskąprzez pryzmat egzystencji i eschatologii, skupia się na duchowej istocie bytu, z tego też względu za przedmiot swej analizy obiera mistyczne utwory Słowackiego. Jej szkatułkowa bu dowa sprawia, że badacz, a wraz z nim czytelnik, drąży interesującą go problematy kę, wnika w strukturę tekstów i jednocześnie oświetla je z różnych perspektyw, co sprawia, że dokonująca się niemal na oczach odbiorcy analiza nosi cechy komplet nego procesu. To autorskie odczytanie niełatwej pod każdym względem poetyckiej materii dowodzi z jednej strony niezwykłej pasji i rzetelności badacza, a z drugiej utwierdza w przekonaniu, że Słowackiego można odkrywać wciąż na nowo.
Iw ona E. Rusek
Bolesław Prus: pisarz now oczesny, r e d . J a k u b A . M a li k ,
W y d a w n ic tw o K U L , L u b l in 2 0 0 9 , s s. 2 6 0 + 2 n lb .
Prezentowany zbiór czternastu artykułów jest owocem kolejnego spotka nia zorganizow anego przez lubelskie środowisko badaczy7, które tym razem po święcone zostało nowoczesności Prusa jako pisarza, myśliciela, społecznika. Jako materiał analityczny książki Bolesław Prus: pisarz nowoczesny posłużyły m. in.: powieści (Lalka i Em ancypantki); nowele (K am izelka, Pleśń św ia ta , Cienie, Z e
msta)', Kroniki oraz recenzje i prace teoretyczne pisarza, np. „ Farys ”, „ Ogniem i mieczem Pow ieść z dawnych lat H enryka Sienkiew icza, N otatki o kom pozy cji, Słówko o krytyce pozytywnej. (Poemat realistyczny w 6-ciu pieśniach).
Wstęp autorstwa Jakuba A. Malika, redaktora tomu, zarysowuje główną ideę książki, którą ma być pokazanie wzajem nych powiązań dwóch kategorii: now o
7 Poprzednie pośw ięcone były m.in. odkryw aniu now ych przestrzeni interpretacyjnych pow ieści Lalka (tom pokonferencyjny: Św ia t „ Lulki". 15 studiów , red. J. A. M alik. L ublin 2005) czy nowelom Bolesława Prusa (konferencja zorganizowana pod hasłem : Bolesław Prus:
czesności i dziewiętnastowieczności, jeśli w dotychczasowych badaniach w ogóle pojaw iających się obok siebie, to traktowanych przede wszystkim opozycyjnie, jako wzajemnie się zwalczające czy wręcz wykluczające. Autorzy zamieszczonych tu studiów starają się natom iast odpowiedzieć na pytania „ile jest nowoczesności w dziew iętnastow ieczności” i na czym ona polega, a także jak jedna z tych kate gorii jest zakorzeniona w drugiej? Wydaje się jednak, że zagadnienie now ocze sności nie sprowadza się tu jedynie do analizy jej przejawów w okresie pozytyw i zmu, lecz je s t rozum iane w sposób znacznie bardziej obszerny: „jako proces nieustannego m odernizow ania propozycji kulturowych, poetyk i św iatopoglą dów”8, stanow iący nieodłączną cechę każdej epoki i każdej kultury. Przyjęcie tak szerokiej perspektyw y powoduje jednak ryzyko utożsam iania dwóch odrębnych pojęć, m ianow icie uniwersalizm u (w znaczeniu ‘ponadepokow ości’, ‘ponadcza- sow ości’) i nowoczesności. W efekcie niektóre z artykułów być m oże lepiej w pi sywałyby się w projekt pod hasłem: Bolesław Prus: pisa rz ponadczasow y.
Tak np. K am izelka, analizowana przez Pawła Próchniaka, ukazana jest jako utwór ponadepokow y, poruszający uniwersalne problem y ludzkiej egzystencji, w rodzaju m oralnego wyboru, popełniania „szlachetnego oszustw a” w obliczu m iłości i bezradności w obec nieuleczalnej choroby (gruźlicy). Zastanów m y się jednak, czy nowoczesność u Prusa jako autora m. in. wspomnianej noweli i Eman
cypantek ma. polegać właśnie na uniwersalizmie, np. filozofii Dębickiego (o czym
pisze D ariusz Trześniowski w tekście ,, Em ancypantki ”, czyli filo zo fia błazna), która się nie starzeje i nadal jest aktualna? Czy podjęta próba określenia „granic, wyznaczników , funkcji i celów ”9 now oczesności i pokazania twórczości Prusa w „now ych” kontekstach ma ograniczać się do now atorskich, ale często jed n o razow ych koncepcji pisarza (takich jak np. Prusowskie próby odczytania rom an tycznej liryki i określenia jej m odelu z perspektywy teoretycznoliterackiej, uka zane przez Cezarego Zalew skiego). C z y je g o trw anie przy pozytyw istycznych ideałach, a równocześnie otwartość poznawcza (co sprawia, że w swym podejściu do poezji w pewnych aspektach „Prus okazuje się nadzwyczaj nowoczesny”, a w in nych „nie jest zbyt now oczesny”) 10 wystarcza, by nazwać je doświadczaniem now oczesności? Chyba jedn ak w próbie pokazania filozofii i twórczości autora
Lalki w kategoriach now oczesności nie do końca o to chodzi.
K siążka niew ątpliw ie stanowi jednak kolejny ważny głos w toczącej się we współczesnej humanistyce dyskusji nad problem em nowoczesności, która jest
8 J. A. M alik, Wstęp, w: Bolesław Prus: p isa rz now oczesny, red. tegoż, Lublin 2009, s. 7. 9 Tamże.
efektem swoistej m ody na interpretow anie historii literatury przez pryzm at kate gorii „modernizmu”, „modernizacji”, „nowoczesności”, a nawet „ponowoczesno- ści” . Doskonale widać to w kontekście prac z ostatnich lat, czego przykładem może być m. in. opublikow any dwa lata tem u w „W ieku X IX ” tekst Ewy Paczo- skiej Latarnia czarnoksięska, czyli dziew iętnastow ieczność i n ow oczesność^1.
Próbując udzielić odpowiedzi na pytanie: „Od kiedy i jak dziew iętnasto wieczni przeżywali nowoczesność jako dośw iadczenie życia i sztuki?” autorka przyw ołuje utrw aloną ju ż w tradycji badawczej ostatnich lat ocenę, że dośw iad czenie nowoczesności było najbardziej istotnym w yzw aniem kultury XIX w ie ku, związanym z narodzinam i społeczeństw a industrialnego i kultury m asow ej, rozw ojem sztucznego środow iska m iejskiego, gw ałtow nym przyspieszeniem tem pa życia i kom ercjalizacją sztuki, rozdarciem jednostki m iędzy „pokusą in dywidualizmu i zagrożeniem uprzedm iotowieniem ” 12. Typowo now oczesne po strzeganie świata jako przestrzeni nieustających zmian, trudnych do uchwycenia i opisania w jakikolw iek spójny i logiczny sposób, przekłada się na obraz egzy stencji człow ieka, łączonej z takimi pojęciam i jak: zgiełk, natłok, chaos, pogoń za pokusą, wieczne poczucie niespełnienia. Pojawiające się znienacka obsesyjne poczucie bycia obserwowanym, pragnienie kreow ania własnego w izerunku, jaki ofiarowujemy innym, istnienie uzależnione od komunikacji i spełniające się w re lacji z drugą osobą, gdzie „tożsam ość zaczyna być traktow ana jako zadanie” 13 to zjawiska, które badaczka odnotowuje jak o charakterystyczne w łaśnie dla per cepcji nowoczesności.
W podobny sposób postrzegają i analizują tę kategorię autorzy w ielu tek stów w zbiorze B olesław Prus: p isa rz nowoczesny. Starają się oni dotknąć pro blemu wpisywania się twórczości Prusa w strukturę nowoczesnego postrzegania rzeczywistości, w której przyszło mu żyć, a zarazem jego trwania w obszarze dzie- więtnastowieczności. Próbują odpowiedzieć na pytania: co zaw dzięczam y pisa rzowi w kontekście nowoczesnej kultury? czyjego twórczość, prezentowane przez nią wartości i poruszane w niej kwestie m ożna nazwać now oczesnym i?
11 E. Paczoska, Latarnia czarnoksięska, czyli dziew iętnastow ieczność i now oczesność, „W iek XIX. Rocznik Tow arzystw a Literackiego im. A. M ickiew icza”, Rok I (X L III) 2008.
12Zob. przyw oływ ane przez Ewę P aczoską teksty: R. Salvadori, M itologie now oczesno
ści, przeł. H. Kralowa, Warszawa 2004; M. Berm an, „ Wszystko, co stale, rozpływa się w p o wietrzu... ” Rzecz o doświadczeniu nowoczesności, przeł. M. Szuster, w stęp A. Bielik-Robson,
Kraków 2006; W. Tomasik, Ikona nowoczesności. K olej w literaturze polskiej, W rocław 2007. 13 Zob. A. Giddens, Now oczesność i tożsamość. „Ja ” i społeczeństw o w epoce p ó źn e j no
Problemy, którym pośw ięcono wiele m iejsca w om awianej książce doty czą m .in. kw estii społeczno-politycznych, ja k np. spraw a w yw łaszczeniow a Polaków, asym ilacja Żydów — w idziana jak o m ożliw ość pełnopraw nego funk cjonow ania w społeczeństwie w ieloetnicznym przy jednoczesnym zachowaniu odrębności religijno-kulturowej (artykuły Tadeusza Budrewicza Polska w roku
2008 — wizja Bolesława Prusa i Jakuba A. M alika Jerozolima wyśniona. M oderni zow anie się poglądów Bolesława Prusa na tak zwaną kwestię żydowską. Re-wi- zja). W śród prezentowanych tem atów są także i te, które dotyczą obyczajowych
sfer życia i przejaw iają się chociażby w udzielonej przez W iesława Ratajczaka odpowiedzi na pytanie: czy to, jak bohaterowie Lalki Prusa patrzą na siebie, wpły wa na pogłębienie prób odczytania powieści z nowej perspektywy: fragmentarycz nego i niestałego doświadczania świata? Ten ostatni aspekt niewątpliwie wiąże się z nieustannym procesem budowania i rekonstruowania wobec owego świata w ła snej osobowości, ukazanym (na przykładzie M adzi z Em ancypantek i Wokulskie go z Lalki) w tekście Joanny Zajkowskiej N ow ocześni bohaterowie Prusa.
Z analizą sposobów postrzegania i znaczeń kategorii czy kontekstów no w oczesności mamy do czynienia także w tekście Izabeli Koczkodaj Narracja ja ko
struktura fo to g raficzn a ..., pośw ięconym kwestii opisy walności świata przedsta
w ionego w literaturze, a zarazem wpływow i nowych technologii na pojmowanie rzeczyw istości i w efekcie — na now atorstw o formy literackiej. Taką koncepcję poznaw ania literatury z perspektyw y Prusa — badacza i odkrywcy, który odtw a rza na kartach utworów dośw iadczaną zm ysłow o rzeczywistość, starając się, by była jak najlepiej zrozumiana przez odbiorcę — przybliża Tomasz Sobieraj w swo im artykule, zajmując się (najogólniej m ówiąc) innowacyjnością pisarza rozum ia ną w duchu pozytywistycznego scjentyzmu. Nowatorstwo tej twórczości podkre- ślająteż inne teksty. Dwoistość wielkiej powieści Prusa pokazuje Jan Tomkowski
(Prawdziwe zakończenie „ Lalki ”, albo co się stało z Wokulskim?), przedstawiając
j ą jako przykład prozy wpisującej się w konwencje literatury dziewiętnastowiecz nej, a jednocześnie - dzięki zaskakującem u zakończeniu — odważnie je przeła m ującej, co właśnie czyni Lalkę pow ieścią „now oczesną” .
Prusa za pisarza nowoczesnego uznaje także Renata Stachura-Lupa (.Bolesław
Prus o działalności naukowej Juliana Ochorowicza), udowadniając, że entuzjazm
dla badań naukowych zmusił tego sceptyka wobec zjawisk niezrozumiałych do penetrowania nowych obszarów paranaukowych (nie negował on wszak ani mediumi- zmu, ani spirytyzmu). Taka postawa w końcu sytuowała jego poglądy i zainteresowania gdzieś pomiędzy doświadczalnymi naukami przyrodniczymi a zjawiskami metapsy- chicznymi i pytaniem o istnienie duchów; wreszcie — uczyniła go pisarzem-ekspery- mentatorem, próbującym wprowadzać do swoich powieści wątki science fiction.
Postrzeganie pisarstw a i myśli Prusa w kategoriach now oczesności doty czy także problemu utraty wrażliwości religijno-metafizycznej i prób jej przyw ró cenia w świecie konsum pcjonizm u i globalizm u, co stanowi przedm iot analizy w tekście M acieja Glogera Prus, M iłosz i M arquard wobec nowoczesności (jako
wiecznego pow rotu tego samego). Jednak rozw ażania te kończą się refleksją, że
w najw ażniejszych sprawach nie warto „spieszyć za now ością”, a także staw iają prow okujące pytanie o praw dziw ą naturę tej „now ości” .
Inny artykuł — Alterglobalista Bolesław Prus (na p odstaw ie „K r o n ik ”) Bartłomieja Szleszyńskiego — pokazuje natom iast, że Prus-kronikarz (nie zam y kający się przecież na odkrycia w dziedzinie techniki), mający świadomość „przy bliżania” i „kurczenia się” świata w obliczu dokonujących się zmian, staje się alterglobalistąava«i la lettre, wyrażając obawę, że nowe zjaw isko globalizm u — którego początków być m oże należy doszukiw ać się ju ż w X IX wieku — niesie ze sobą szanse rozwoju, ale też niebezpieczeństw o w yzysku i zniew olenia.
Now oczesność dotyczy również problem ów przekładu, co dobrze ilustru je zestaw ienie dwóch anglojęzycznych tłum aczeń Lalki w artykule A leksandry
Budrewicz-Beratan (Czy Wokulski widział p sy w P aryżu?,, The D oll ” a ,, Lalka ”
Prusa), który w w ielu m iejscach m a charakter niepochlebnej recenzji pracy tłu
maczy. Tekst jest przykładem rzeczowej oceny, na ile m ożna w translacji „uno w ocześniać” powieść z XIX wieku. Autorka próbuje udowodnić, że m odernizo wanie tłumaczonej powieści w celu przybliżenia jej współczesnemu czytelnikowi angielskiemu, polegające na odrzuceniu kontekstu historycznego i pozbaw ieniu miejsca akcji (w tym wypadku Warszawy w okresie zaborów) realiów epoki, grozi utratą artystycznej wartości aż do sprowadzenia arcydzieła („powieści z wielkich pytań epoki”) do poziom u popularnego czytadła typu Harlequin.
Nowoczesność u Prusa, zdaniem badaczy, to konstruowanie powieści jako kompozycji otwartej, to nowa perspektywa kreacji artystycznej złożonych postaci, podlegających dynam icznym zm ianom wraz z rozw ojem akcji pow ieści — jeg o bohaterowie, choć na początku w ydają się wpisywać w sztyw ny schem at p ozy tywistycznego realizmu, w istocie prezentują niezw ykłą różnorodność zachow ań i zaskakujących reakcji psychologicznych w odpowiedzi na problem y, z który mi się borykają. To w reszcie Prusowskie wizje przyszłości i ukazanie zm ieniają cego się tem pa życia nie tyle w opisach funkcjonowania now ych w ynalazków i kierunków rozwoju myśli technologicznej, ile w „krzykliwych” polemikach kry tyków literackich (np. artykuł Tadeusza Budrewicza), gdzie szybkość ripost zda je się przypom inać dzisiejszem u czytelnikowi wym ianę informacji na forach in ternetowych. Niebezpieczeństw o tkwić m oże jednak w przesadnym pragnieniu uwspółcześniania twórczości i myśli Prusa; chcąc za w szelką cenę uczynić zeń
prekursora nowoczesności możemy zapomnieć, że jego korzenie wyrastają z dzie- w iętnastow ieczności - konkretnej epoki, z jej historycznym i realiam i, kulturą, tradycją i sposobam i postrzegania św iata14.
Jak pokazuje choćby pobieżna analiza tekstów, składających się na książ kę Bolesław Prus: p isa rz nowoczesny — zjaw isko now oczesności, rozpatryw ane chętnie w ostatnich latach w perspektywie wieku XIX, ujęte w kontekście tw ór czości jednego pisarza, okazuje się równie niejednoznaczne i skomplikowane, co próby uchw ycenia genezy i charakteru „nowoczesnej m entalności” .
Agnieszka B ąbel Agata Grabowska-Kuniczuk
H e n r y k S i e n k i e w i c z , Listy [ o d t. 2: Ze zbiorów Juliana
K rzyżanow skiego], k o n s u l t a n t M a r i a K o m i ł o w i c z ,
W a r s z a w a : P a ń s t w o w y I n s ty tu t W y d a w n ic z y — T. 1, c z . 1 -2 ,
r e d . i w s t ę p J u l i a n K r z y ż a n o w s k i , o p r a ć . M a r i a B o k s z c z a n i n , w s t ę p
i b i o g r a m y a d r e s a t ó w J u lia n K r z y ż a n o w s k i , o p r a ć , i p r z y p i s y M a r ia
B o k s z c z a n i n ( z e s p ó ł lis tó w d o M ś c i s ł a w a G o d l e w s k i e g o o p r a c o w a ł
E d w a r d K i e m i c k i ) , 1 9 7 7 , 4 7 3 + 5 5 4 s. - T. 2 . C z . 1 -3 , o p r a ć , w s t ę p
i p r z y p i s y M a r i a B o k s z c z a n i n , 1 9 9 6 , 6 4 3 + 5 6 5 + 6 6 6 s. - T. 3.
C z . 1 -3 , [ o d t. 3 :] o p r a ć ., w s t ę p i p r z y p i s y M a r i a B o k s z c z a n i n 2 0 0 7 ,
5 9 4 + 5 0 6 + 6 8 2 s. - T. 4 . C z . 1 -3 . 2 0 0 8 , 5 3 0 + 5 4 6 + 6 6 6 s. - T. 5.
C z . 1 -3 . 2 0 0 9 , 6 1 3 + 6 3 5 + 7 1 8 s.
N a doniosłość tej edycji składa się waga autorskiego dzieła i doskonałość jego edytorskiego opracow ania. Dziełem są. Listy H enryka Sienkiewicza, po raz
14 N iebezpieczeństw o w ynikające z projekcji w spółczesnych skojarzeń i oczekiw ań na tekst d ziew iętnastow ieczny dostrzegali badacze tw órczości Prusa ju ż w latach sześćdziesią tych XX wieku. Warto tu przyw ołać przykład polemiki Henryka M arkiewicza i Ludwika Grze- niew skiego w spraw ie przypisu do II w ydania L alki (PIW W arszaw a 1960), dotyczącego „prykaszczyków ” (którzy często zapuszczali się w okolice C ytadeli i w chodzili w konflikt z carsk ą po licją). P odczas gdy je d en z interpretatorów , zgodnie z dw udziestow iecznym skojarzeniem , w idzi w nich rew olucjonistów , usiłujących naw iązać kontakt z w ięźniam i politycznym i słynnego D ziesiątego P aw ilonu, drugi — posługując się w iedzą na tem at oby czajow ych realiów W arszaw y końca XIX w ieku — uw aża bohaterów po prostu za klientów dom ów publicznych, które w ów czas znajdow ały się w łaśnie w tym rejonie m iasta. (Zob. L. B. G rzeniew ski, W arszawskie spraw y „ L a lk i” Prusa, w: tegoż, Warszawa w „ L a lc e ” B o
