Człowiek Maria Rodziewiczówna

Jan Zieliński

Człowiek Maria Rodziewiczówna

Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 4, 93-101

1990

Roztrząsania i rozbiory

Człowiek Maria Rodziewiczówna

Podejrzewać Marię Rodziewiczównę o sympatie proanarchistyczne lub p r o p a g o w a n i e anarchizmu — to zakrawa na żart. Zwalczana przez krytykę postępową (Feldman), ta niezwykle dawniej i dziś jeszcze p o p u l a r n a pisarka kojarzy się raczej z takimi wartościami, j a k

konserwatyzm, patriotyzm, katolicyzm. Bronisław Chlebowski pisał o Rodziewiczównie: gorąca patriotka, wierna tradycjom przeszłości1.

Kazimierz Czachowski, a u t o r obszernej monografii, podkreślał, że jej religijność nie nasuwa żadnych podejrzeń2. Zdaniem Anny Zahorskiej

a u t o r k a Dewajtis była po Kraszewskim najbardziej religijną spośród polskich powieściopisarzy3. W dniu 2 m a j a 1938, z okazji święta ruchu

synarchicznego (który był reakcją na anarchizm, wyrażającą się w kulcie ładu, pracy, tradycji i mocnego, bojowego człowieka) działaczka tego ruchu, Waleria Sokołowska za temat okolicznościowego przemówienia wybrała „ M a r i ę Rodziewiczówną w walce o nowego człowieka". Nie nazwała jej wprawdzie synarchistką, ale stwierdziła wielostronną zgodność głoszonych przez bohaterkę mowy przekonań z ideałami (efemerycznego, d o d a j m y ) ruchu4. Po wojnie, z okazji p o n o w n e g o pogrzebu sędziwej

pisarki (zmarła jesienią 1944 pod Warszawą), „Tygodnik Powszechny" drukował pełne sympatii wspomnienia o tej działaczce Koła Zjednoczonych Ziemianek. Gdzie tu miejsce na anarchizm?

A j e d n a k .

W r o k u 1889 ukazała się piąta powieść Rodziewiczówny, Kwiat lotosu. G ł ó w n y jej bohater, Rafał R a d w a n , łączy w sobie duchowy anarchizm

1 B. Chlebowski, Literatura polska 1795—1905 jako główny wyraz życia narodu po utracie

niepodległości, W a r s z a w a 1923.

: K. Czachowski, Maria Rodziewiczówna na tle swoich powieści, P o z n a ń 1935, s. 126. 3 Z o b . A. Z a h o r s k a , Maria Rodziewiczówna i jej dzieła. P o z n a ń 1931. s. 20.

4 Z o b . Maria Rodziewiczówna vi» walce o nowego człowieka. Przemówienie Walerii Sokołowskiej na Akademii 2 M a j a 1938 r. [Warszawa] 1938. N a k ł a d Stołecznego K l u b u Synarchistek.

ROZTRZĄSANIA I ROZBIORY 94 i nihilizm z d e m o n i z m e m . J e g o ojciec, osiadły w M o n a c h i u m d r m e d . K a r o l R a d w a n , ateistyczny filozof pisujący „ n e g a c y j n e t r a k t a t y "5

w y c h o w y w a ł go oschle i racjonalistycznie. N a łożu śmierci polecał p r z y j a c i o ł o m :

Pamiętajcie nie tykać jego d u c h o w e j s w o b o d y i woli. Niech się sam kształci, sam uczy, sam wybiera, sam szuka prawdy. Dlatego nie dałem m u żadnej religii, bo wiara powinna być rzeczą w y r o z u m o w a n ą , przekonaniem, a nie n a r z u c o n ą niemowlęciu f o r m u ł ą . (...) Ja go z n a m i ufam; to już prawie człowiek; nie nakładajcie m u pęt i k a j d a n , b o zmarnieje, j a k ludzkość cała marnieje, s k r ę p o w a n a wiekowymi fałszami!''

Z a t r z y m a j m y się na chwilę przy określeniu „ p r a w i e człowiek", p o n i e w a ż w j ę z y k u Rodziewiczówny słowo „ c z ł o w i e k " o d g r y w a szczególną rolę. W powieściach z życia a r y s t o k r a c j i wielokrotnie d o c h o d z i d o k o n f l i k t u między p o w i n n o ś c i a m i r o d u a „byciem c z ł o w i e k i e m " (książę H o l s z a ń s k i z Błękitnych, 1890). W powieści Czarny Bóg (o k t ó r e j niżej) j e d e n z b o h a t e r ó w , nihilista, p r e z e n t o w a n y jest słowami: „ O t o człowiek"7, czyli

w y r a ź n ą p a r a f r a z ą f o r m u ł y Ecce homo. P r z y p o m n i j m y wreszcie tytuł Lato

leśnych ludzi i wywiedzioną we w s t ę p n y m rozdziale tej książki ( w y d a n e j

w r o k u 1920 , ale dotyczącej r o k u 1912) „ g e n e a l o g i ę " w s p ó l n o t y ludzi k o c h a j ą c y c h p r z y r o d ę a gardzących p o z o r n y m p o s t ę p e m , sensacjami prasy i p o g o n i ą za pieniądzem. „ C z ł o w i e k " jest u Rodziewiczówny z reguły t e r m i n e m n a c e c h o w a n y m pozytywnie. W t y m kontekście użycie tego określenia wobec R a f a ł a R a d w a n a m o ż n a rozumieć j a k o wyraz u z n a n i a dla jego dążeń d o zrealizowania w pełni własnej osobowości, d o ucieleśnienia ideału człowieka pełnego i wolnego. Jest to zresztą zarazem samookreślenie. N a pytanie z a c o f a n e g o ziemianina: „ C z y p a n , b r o ń Boże, nie nihilista, a l b o socjalista? Bo to p a s k u d n a k a t e g o r i a " . R a d w a n o d p o w i a d a , że l u d z k o ś ć nie dojrzeje do r e f o r m , póki k a ż d y jej przedstawiciel nie określi się tym właśnie m i a n e m : „człowiek". D r u g i m k o n i e c z n y m w a r u n k i e m r e f o r m m a być k o m p l e t n e zniszczenie d o t y c h c z a s o w e g o p o r z ą d k u :

Toteż świat reform żąda. woła. wymaga gwałtem. Tylko, że ich mieć nigdy nie będzie, b o nie człowiek stanowi na ziemi prawa etyczne, ale tłuszcza ślepa, kierowana przez teorie zbutwiałe, zachowane, j a k mumie, wbrew i m i m o postępu wiedzy i wolnego r o z u m u . Ognie stare wpierw zgasić zupełnie trzeba, by nowe zapalić...*.

R a d w a n głosi anarchistyczny p r o g r a m wyzwolenia się z więzów, narzucanych przez rodzinę i p a ń s t w o :

K t o chce nauce się o d d a ć , p r a w d ę odkryć, b a d a ć bezstronnie siebie i ludzi, wpierw wolnym być musi. Nie powinny go pętać węzły rodzinne, b o i cóż one są? O c h r o n ą w niemowlęctwie, niewolą w latach siły i myśli. Próżna f o r m a , n a r z u c o n a bez pytania o naszą zgodę! Powinien

5 M. Rodziewiczówna. Kwiat lotosu. Powieść. Lwów 1900, s. 107.

6 Kwiat lotosu, s. 108—109.

7 Ż m o g a s M. [Rodziewiczówna], Czarny Bóg. Powieść na tle spólczesnego zamętu. W a r s z a w a [1916?]. s. 21. Słowo żmogas znaczy p o litewsku: człowiek.

też wyzwolić się spod ciasnej f o r m u ł k i narodowości i szczepu, b o i cóż może umysł wyższy obchodzić taki lub inny dialekt, takie i inne położenie geograficzne? (...) Śmieszne formułki i a k s j o m a t y bez żadnej podstawy p o r u s z a j ą ciemne masy. z a p a l a j ą wojny i pożogi, pienią nienawiść.9

K r y t y k a ta rozciąga się na r o z m a i t e dziedziny i instytucje życia społecznego. I t a k na przykład o małżeństwie R a d w a n p o w i a d a : „ C ó ż to jest małżeństwo? Ułatwienie spisu ludności i p o w s t r z y m a n i e koczowniczego życia. Jeśli wasz Bóg jest czystym d u c h e m , p o c o taki związek o d b y w a c i e w kościele? T o bezsens!"1 0.

Wreszcie d r o b i a z g , ale z a s t a n a w i a j ą c y . N a pytanie kolegi, z k t ó r y m m a wyruszyć w świat, czy p ó j d ą pieszo, R a d w a n o d p o w i a d a bez w a h a n i a : „ N a t u r a l n i e . N i e n a w i d z ę kolei."1 1 Lew T r o c k i w s p o m i n a pierwszego

„ ż y w e g o a n a r c h i s t ę " , z j a k i m się w życiu zetknął:

Niechętnie wdawał się w teoretyczne rozważania. R a z tylko, kiedy zacząłem usilnie nalegać, aby mi wyjaśnił, j a k przy autonomicznych wspólnotach będzie się zarządzało kolejami żelaznymi, Luzin odpowiedział: a p o kiego diabła miałbym przy anarchizmie jeździć kolejami?1 2.

T r o c k i wyznaje, że ta o d p o w i e d ź w zupełności m u wystarczyła...

G w o l i p r a w d y należy powiedzieć, że c h o ć R a d w a n jest g ł ó w n y m b o h a t e r e m Kwiatu lotosu, nie m o ż n a go n a z w a ć b o h a t e r e m p o z y t y w n y m tej powieści. R a f a ł R a d w a n budzi p o d z i w r o z m a c h e m i k o n s e k w e n c j ą p o s t ę p o w a n i a , ale w y w o ł u j e też grozę. Z o s t a w i a p o sobie z a m ę t i zniszczenie. N a r r a t o r n a z y w a go wręcz m o r d e r c ą , d e m o n e m i s z a t a n e m . P r z e c i w s t a w i a się m u L e o n k a B r z e z ó w n a , d a w n a j e g o u c z e n n i c a , k t ó r a z r ó w n ą wytrwałością wiele osiągnęła: samodzielnie p o k i e r o w a ł a swym losem, u k o ń c z y ł a za granicą studia m e d y c z n e i teraz niesie p o m o c p o t r z e b u j ą c y m . Brzezówna s a m a siebie widzi w roli „ p i o n i e r k i n o w y c h d r ó g i ś w i a t ó w "1 3. I c h o ć w k o ń c u R a d w a n zgwałci j ą

i d o p r o w a d z i d o s a m o b ó j s t w a , n a d r o z p ę t a n y m na k a r t a c h powieści c h a o s e m — p o d o b n i e j a k w Nie-Boskiej Komedii — z a k r ó l u j e miłosierny C h r y s t u s .

Kazimierz C z a c h o w s k i , a u t o r n a j p o w a ż n i e j s z e j d o t y c h c z a s m o n o g r a f i i twórczości Rodziewiczówny, zestawia nihilizm w Kwiecie lotosu z j e g o późniejszą o kilka lat wersją w Dzieciach szatana Przybyszewskiego. W y t y k a j ą c usterki k o m p o z y c j i przyznaje, że powieść jest „ b a r d z o ciekawa, j a k o w y r a z rozległości z a i n t e r e s o w a ń a u t o r k i i j a k o o b j a w niezwykle b u j n e j jej w y o b r a ź n i " .

9 Kwiat lotosu, s. 34. 10 Kwiat lotosu, s. 192.

" Kwiat lotosu, s. 142.

Lew Trocki, Moje życie. Próba autobiografii. A u t o r y z o w a n y przekład z rosyjskiego J. Barskiego i S. Łukowskiego, W a r s z a w a 1930, s. 145.

13 Kwiat lotosu, s. 196.

ROZTRZĄSANIA I ROZBIORY 96 K r ó t k a powieść Czarny Bóg ukazała się n a j p i e r w na ł a m a c h „ G a z e t y N a r o d o w e j " (1891) z p o d t y t u ł e m „ N o w e l a na tle życia nihilistów", zaś w f o r m i e k s i ą ż k o w e j R o d z i e w i c z ó w n a wydała j ą w r o k u n a s t ę p n y m we L w o w i e , p o d p s e u d o n i m e m Ż m o g a s . C z a c h o w s k i n a z y w a j ą „ j e d n y m z n a j s ł a b s z y c h u t w o r ó w a u t o r k i " , gani za p r z y t ł u m i e n i e sensu m o r a l n e g o , a dzieje się t a k zwykle, ilekroć R o d z i e w i c z ó w n a „ d a j e się p o n i e ś ć swej s k ł o n n o ś c i d o f a b u ł y a w a n t u r n i c z e j czy s e n s a c y j n e j "1 5. Z a r a z e m j e d n a k p o c h w a l a decyzję p r z y p o m n i e n i a

Czarnego Boga w w y d a n i u j u b i l e u s z o w y m pism R o d z i e w i c z ó w n y

ze względu na „ p o z a l i t e r a c k ą a k t u a l n o ś ć " niektórych f r a g m e n t ó w , a k o n k r e t n i e tych, k t ó r e w latach trzydziestych m o ż n a było o d c z y t y w a ć j a k o a n t y c y p u j ą c ą k r y t y k ę haseł b o l s z e w i z m u . T ą s a m ą i n t e n c j ą

z a p e w n e kierowali się inicjatorzy p r z e d r u k u (w f o r m i e p o w i e l a n e g o m a s z y n o p i s u ) , d o k o n a n e g o w Bari w r o k u 1945. O b a w z g l ę d y każą ze szczególną u w a g ą przyjrzeć się tej powieści w kontekście myśli anarchistycznej.

Czarny Bóg to rzecz o losach czterech kijowskich s t u d e n t ó w . P o z n a j e m y

ich. gdy ś w i ę t u j ą p o c z ą t e k n o w e g o r o k u . Przed k o ń c e m u t w o r u d w a j zginą j a k o nihiliści, trzeci — Polak — o t r z y m a w y r o k wieloletniego zesłania za to, że kiedyś p r z e c h o w a ł swego kolegę, g ł ó w n e g o spiskowca. C z w a r t y , u s y n o w i o n y przez szefa policji G l e b o w a , p o p a r u latach p o d ł e g o życia n a w r ó c i się p o d wpływem szlachetnej żony-cudzoziemki i będzie się na p r ó ż n o starał p o m ó c byłym kolegom. W tak z a k r o j o n y c h r a m a c h k o m p o z y c y j n y c h zmieściła a u t o r k a kilka w a r i a n t ó w oceny rosyjskiego nihilizmu. D l a naszych celów najciekawsze są tu dwie p o s t a w y : R u s i n a G r e g o r a Z a c h a r e ń k i i P o l a k a B r o n i s ł a w a Świdy ( p o w s t a ń c z e losy p o p r z e d n i e g o p o k o l e n i a _ Ś w i d ó w p r z e d s t a w i ł a R o d z i e w i c z ó w n a , t a k ż e p o d p s e u d o n i m e m Ż m o g a s , w p ó ź n i e j s z e j 0 rok powieści Pożary i zgliszcza).

Tytuł przywodzi na myśl A r y m a n a . b o g a zła i ciemności z Zend-Awesty, postaci, k t ó r a — z a p e w n e nie bez wpływu Nietzschego i j e g o Z a r a t u s t r y — jeszcze nie raz będzie się przewijać przez m ł o d o p o l s k ą literaturę

(Aryman mści się Ż e r o m s k i g o , Nietota Micińskiego). G r e g o r d o s t a j e się

p o d opiekę C z a r n e g o Boga z chwilą, gdy zabija s t r a ż n i k a granicznego. O d t ą d d o społecznej m o t y w a c j i j e g o działalności rewolucyjnej d o c h o d z i jeszcze jeden czynnik — pragnienie zemsty. G ł ó w n ą o f i a r ą z ł o ż o n ą

A r y m a n o w i będzie general G l e b o w , naczelnik osławionego trzeciego wydziału policji. G r e g o r zabije go. „ Z a ojca zesłanego d o N e r c z y ń s k a , za m a t k ę zmarzłą w d r o d z e d o I r k u c k a , za w y d a r t ą ziemię i nazwisko, za kobietę k o c h a n ą " .1 6 Po d o k o n a n i u zemsty zwróci się d o A r y m a n a

z bluźnierczą m o d l i t w ą : „ d a j mi śmierć, ty Boże C z a r n y , ty Boże złych 1 przeklętych, ty Boże krwi i ognia, ty Boże zemsty i odwetu!"1 7 I znajdzie

śmierć z własnej ręki, śmierć w o k r u t n y c h męczarniach. 15 Czachowski, Maria Rodziewiczówna..., s. 69.

"' Ż m o g a s , Czarny Bóg. s. 147.

Nihiliści w powieści R o d z i e w i c z ó w n y nie p o p r z e s t a j ą n a negacji. G r e g o r , w ę d r u j ą c u l i c a m i r o s y j s k i e j stolicy, s n u j e u t o p i j n ą wizję przyszłości m i a s t a :

Jak fantastyczne widziadła majaczyły pałace, pomniki, gmachy publiczne. G r e g o r , mijając, liczył je i rozmyślał: o r o b o t n i k a c h w tych pałacach zamieszkałych, o rządzie w y b r a n y m , rezydującym w g m a c h a c h , o nauce bezpłatnej, o p o m n i k a c h , z których piedestały tylko zostaną dla nowego świata założycieli i bohaterów.1 8

Gregor zdaje sobie sprawę, że droga do realizacji tej utopijnej wizji wiedzie przez krew, także j e g o krew, ale to go nie p o w s t r z y m u j e . P o d o b n i e w y c h y l o n e w rewolucyjną przyszłość Rosji jest zakończenie powieści (ono zapewne wywołało pełne niepokoju słowa Czachowskiego o przytłumieniu sensu moralnego). Otóż na słowa młodego G l e b o w a , który wyrzeka się swojej ojczyzny za popełnione przez u r z ę d n i k ó w a k t y j a w n e g o bezprawia, jego ż o n a o d p o w i a d a : „Będzie inaczej, gdy na nich kolej przyjdzie: na tych wielkich, tych rządzących, tych sądzących — kolej Bożej myśli! — Bożego cudu! Z chaosu światy p o w s t a j ą — g d y przyjdzie—dzień!"1 9. T r u d n o o wyraźniejszą apologię mścicieli i ich następców,

t r u d n o o dobitniejszy wyraz wiary w n i e u c h r o n n e zwycięstwo rewolucji. W y m o w ę z a k o ń c z e n i a m o d e r u j e p o s t a ć Świdy. W dyspucie z G r e g o r e m przeciwstawia on rosyjskim p o s z u k i w a n i o m wolności polskie doświadczenie w tej kwestii: ( „ W y jesteście teoretycy i utopiści, m y jesteśmy p r a k t y k ą . M y m o ż e m y w a s uczyć").2 0 W i n n y m miejscu Swida p o w i a d a : „ N i e m a nas

w waszym nihilizmie"21. T o z kolei stereotypowa f o r m u ł a , która w rozmaitym

brzmieniu (np. „ A n a r c h i z m jest w Polsce niemożliwy") przewijać się będzie wielokrotnie przez p o l s k ą publicystykę i literaturę p r z e ł o m u wieków, a także w latach późniejszych.

D o p e w n e g o s t o p n i a m o ż n a też m ó w i ć o m o d e r u j ą c y m działaniu innego jeszcze czynnika. P o d o b n i e j a k w Kwiecie lotosu (tylko łagodniej) główny

nihilista został tu p r z e d s t a w i o n y j a k o p o s t a ć d e m o n i c z n a . Z a życia ta osobliwość j e g o c h a r a k t e r u przejawia się w niemal n a d l u d z k i e j umiejętności k i e r o w a n i a innymi, p o śmierci — także w wyglądzie z e w n ę t r z n y m . Sewer wybiera się d o t r u p i a r n i , gdzie p o s a m o s p a l e n i u z ł o ż o n o szczątki więźnia: „ W oświetleniu dnia, szydził swym k u r c z e m agonii, u r ą g a ł swymi r a n a m i ludzkości i b ó l o m . — D e m o n ! — szepnął Sewer ze z g r o z ą " . ~

W r o k u 1896 u k a z a ł a się powieść Na wyżynach — z a w i e r a j ą c a j e d n ą z pierwszych w literaturze polskiej p r ó b przedstawienia r o d z ą c e g o się r u c h u spółdzielczego. Tendencję tej powieści dobitnie o d d a j e tytuł czeskiego jej p r z e k ł a d u : Mamon a ideały.

W r o k u 1906 R o d z i e w i c z ó w n a o p u b l i k o w a ł a powieść Ragnarök. Słowo tytułowe, zaczerpnięte z mitologii s k a n d y n a w s k i e j , oznacza dzień wielkiej bitwy b o g ó w z p o t ę g a m i zła, z a k o ń c z o n y p o w s z e c h n y m zniszczeniem

18 Czarny Bóg. s. 150. 19 Czarny Bóg, s. 211.

20 Czarny Bóg. s. 120. Czarny Bóg. s. 186. ~ Czarny Bóg. s. 203.

ROZTRZĄSANIA I ROZBIORY 98 starego świata i p o w s t a n i e m n o w e g o , lepszego. W ujęciu b o h a t e r a powieści, J ó z e f a N i e m i r y c z a , brzmi t o tak:

aż przychodzi R a g n a r ö k , straszna noc idei i wiar, i si). I wtedy bogowie i ludzie, gwiazdy i słońce, zle i d o b r e duchy, geniusze i p o t w o r y , pojęcia i zasady, zbrodnie i cnoty — skłębione, z b r a t a n e j e d n y m zniszczeniem, kataklizmem, co w drzazgi aż d o posad świata wstrząsa, z a p a d a j ą się w otchłań śmierci i zniszczenia. Przeżyły się, chaosem się stało wszystko w noc R a g n a r ö k u — w nicość z a p a d n ą . I muszą, bo już p a n u j e chaos, a fałsz przeżarł j a k rdza f u n d a m e n t y ludzkich wiar i uczuć i czynów.1 1

Ż y j ą c p o d ciśnieniem tej a p o k a l i p t y c z n e j wizji n i e u c h r o n n e j zagłady, p o w s z e c h n e g o c h a o s u i zniszczenia, Józef N i e m i r y c z wiedzie egzystencję człowieka w y z w o l o n e g o z wszelkich p r z e s ą d ó w i uprzedzeń, nie wierzącego w nic i w n i k o g o . Z a t r u d n i o n y j a k o p l e n i p o t e n t b o g a t y c h h r a b i ó w , lojalnie w y k o n u j e swoje o b o w i ą z k i . Z a r a z e m j e d n a k ,,w n a j s k r a j n i e j s z y m n a j r a d y k a l n i e j s z y m p i ś m i e " p u b l i k u j e a r t y k u ł y z cyklu Pręgierz, zgodnie z tytułem p i ę t n u j ą c e ,,po kolei wszystkie h i p o k r y z j e i fałsze, kalectwa m o r a l n e i w a d y społeczne, (...) całe p o g a ń s t w o chrześcijaństwa społecznego, (całą) dzikość cywilizacji".

D w a k r o ć w powieści p a d a w związku z j e g o o s o b ą epitet „ a n a r c h i s t a " . R a z p o wrzawie, w y w o ł a n e j przez cykl Pręgierz c i o t k a h r a b i e g o d o m a g a się, by „ t a k i ateusz, a n a r c h i s t a " został usunięty ze służby „przez p o s z a n o w a n i e tradycji i opinii".2 4 I n n y m razem, p o p o w r o c i e

Niemirycza z p o d r ó ż y zagranicznej, w k t ó r e j towarzyszył on synowi hrabiego, h r a b i a mówi: „ K o m p a n i a była j a k a ś c u d a c z n a . A n d r z e j pisze j a k anarchista."2" G ł ó w n y b o h a t e r z a t e m nie tylko s a m p o s t r z e g a n y

jest j a k o a n a r c h i s t a , ale i p r o p a g u j ą c p o g l ą d y w y w r o t o w e wywiera wpływ na otoczenie.

R o m a n N i e m i r y c z jest a n a r c h i s t ą i d e o w y m , w r o g i e m w s z e l k i e g o k o m p r o m i s u , człowiekiem, k t ó r y w y z n a w a n e p o g l ą d y d o p r o w a d z a d o skrajności. Z a g o r z a ł y sceptyk, patrzy na czyny, a nie na etykietki i s ł o w n e d e k l a r a c j e . K o n s e k w e n t n i e — t w i e r d z i , że nie m a j u ż p r a w d z i w y c h chrześcijan na świecie. Sam d e k l a r u j e się j a k o ateista, ale p o s i a d a lepszą wiedzę na t e m a t (różnych) religii od niejednego księdza. L u d z i o m m i e n i ą c y m się chrześcijanami przeciwstawia przesłanie, z a w a r t e w ewangelii, p o s ł u g u j e się przy t y m s k r a j n y m i , o b r a z o w y m i s f o r m u ł o w a n i a m i :

G d y b y ś m y wzięli za p o r ó w n a n i e n a t u r ę i postawili na j e d n y m końcu człowieka z duszą Franciszka z Asyżu, a ciałem greckiego efeba. na drugim zaś morskiego p o t w o r a , co dusi r a m i o n a m i i ssie tysiącem b r o d a w e k , jeszcze dalej będzie Chrystus od teraźniejszego chrześcijaństwa.2 6

21 M. Rodziewiczówna, Ragnarök. [Pierwodruk z podtytułem: Powieść współczesna. W a r s z a w a

1906], K r a k ó w 1988, s. 68—69.

24 Ragnarök.s. 7.

25 Ragnarök. s. 163—164.

N a j w y ż e j stawia logikę, skłonny p r z y j ą ć n a j b a r d z i e j f a n t a s t y c z n e p o g l ą d y i p o s t ę p k i , p o d w a r u n k i e m , że b ę d ą s p ó j n e i k o n s e k w e n t n e . N i e k t ó r e j e g o wypowiedzi w s k a z u j ą na cechy nadczłowieka2 7.

R a d y k a l i z m e m p o g l ą d ó w d o r ó w n u j e R o m a n o w i Niemiryczowi j e g o d o g o r y w a j ą c y na s u c h o t y b r a t p r z y r o d n i . Ich d ł u g a r o z m o w a w p o c i ą g u t o r o z p i s a n a na d w a głosy d i a t r y b a przeciw z a k ł a m a n i u świata. R o m a n Niemirycz p o cyklu a r t y k u ł ó w p l a n u j e n a p i s a n i e s t u d i u m o „bożyszczu H i p o k r y z j i " . J e g o b r a t a t a k u j e szczególnie o s t r o instytucję rodziny. P o w i a d a : „ W rodzinie w o l n o p o p e ł n i a ć wszystkie z b r o d n i e zupełnie bezkarnie, bez ż a d n e j za to zasługi i u z n a n i a " .2 8

R o m a n N i e m i r y c z to b o d a j pierwszy z a n a r c h i z u j ą c y c h b o h a t e r ó w Rodziewiczówny, k t ó r y jest b o h a t e r e m p o z y t y w n y m . W p r a w d z i e powieść kończy się, p o d o b n i e j a k Kwiat lotosu,29 wizją o g a r n i a j ą c e g o ziemię c h a o s u ,

ale przybyli nieoczekiwanie przyjaciele d u c h o w i N i e m i r y c z a p o z w a l a j ą mieć nadzieję, że gdzieś w Indiach z a ł a m a n y wstrząśnięty p r z y k ł a d a m i ludzkiej podłości b o h a t e r odnajdzie wcześniejszą r ó w n o w a g ę i s p o k ó j d u c h a . Z n a m i e n n a była reakcja k r y t y k ó w i h i s t o r y k ó w literatury. Z a h o r s k a napisała, że w Ragnaröku „rzuca a u t o r k a niektóre z d a n i a — nieprzemyślane i n i e z e s t r o j o n e z o g ó l n y m j e j ś w i a t o p o g l ą d e m , k t ó r e w o l e l i b y ś m y z a p o m n i e ć " .3 0

C z a c h o w s k i starał się uczynić nie N i e m i r y c z a , t y l k o z a p r z y j a ź n i o n e g o z nim księdza „wyrazem p r z e k o n a ń a u t o r k i " , zarzucał powieści chaotyczność i złą b u d o w ę , wskazywał na p o k r e w i e ń s t w o ideowe z Kwiatem lotosu, wreszcie p o w i a d a ł , że Ragnarök i p o c h o d z ą c a z tego s a m e g o czasu powieść

Joan. VIII, 1—12 „są w y j ą t k o w y m o b r a z e m s k r a j n e g o i niemal

beznadziej-nego p e s y m i z m u , j a k i o g a r n ą ł a u t o r k ę n a widok nędzy życia m i e j s k i e g o " . W kolejnej powieści R o d z i e w i c z ó w n y — Byli i będą (1908) p o w r a c a wątek rosyjskiego nihilizmu i udziału w t y m r u c h u polskiej młodzieży. Podział opinii przebiega tu p o k o l e n i o w o : starsi nieufnie p a t r z ą na wszelkie p r ó b y b r a t a n i a się skłóconych n a r o d ó w : „ T o ojcowie wieszali, a synowie t a k r a p t e m się p o k o c h a l i z nami! (...) to jest c h y t r o ś ć i j a k a ś n o w a n a was z a s a d z k a , na to m ł o d e pokolenie, co d o r a s t a "3 2.

N a t o m i a s t młodzi m ó w i ą o wspólnocie k r z y w d i a r g u m e n t u j ą , że m a j ą takie s a m o p r a w o b r a ć udział w r u c h u nihilistycznym, j a k ich rodzice szli d o p o w s t a n i a 1863 r o k u . Rzecz ciekawa zresztą, że główny a g i t a t o r w tej powieści, Lisiecki, p r o p a g u j e wśród polskich g i m n a z j a l i s t ó w historię p o w s t a n i a l i s t o p a d o w e g o (zapewne pióra M o c h n a c k i e g o ) .

27 N a przykład: ..Nie wiem, czy t o jest wyrafinowanie. Może tylko za wielka d u m a z potęg

d u c h a , k t ó r e g o się w sobie ma i czci nade w s z y s t k o " (Ragnarök, s. 24); „ Ż a d n e p r a w o mnie nie zmusi czynić wbrew woli" (Ragnarök, s. 145).

2" Ragnarök, s. 143. 29 Ragnarök, s. 144.

30 Z a h o r s k a . Maria Rodziewiczówna, s. 60—61. 31 Czachowski, Maria Rodziewiczówna, s. 149—150.

ROZTRZĄSANIA I ROZBIORY 100 Kazimierz Czachowski pisząc o Czarnym Bogu wskazywał na „chaotyczność opowieści, w y s n u t e j z n i e z n a n e g o a u t o r c e a niedostatecznie z b a d a n e g o ś r o d o w i s k a i tła".3 3

M o n o g r a f i a z a s ł u ż o n e g o h i s t o r y k a literatury wyszła d r u k i e m w r o k u 1935. T y m c z a s e m w r o k u 1924, w a n a r c h i s t y c z n y m t y g o d n i k u , w y d a w a n y m w W a r s z a w i e przez T a d e u s z a W i e n i a w ę - D ł u g o s z o w s k i e g o , u k a z y w a ł y się w kilku o d c i n k a c h Wspomnienia z przeszłości J a n a D ł u s k i e g o (1856—1930). A u t o r , b r a t s t r y j e c z n y z n a n e g o d z i a ł a c z a s o c j a l i s t y c z n e g o i z a k o p i a ń s k i e g o l e k a r z a K a z i m i e r z a D ł u s k i e g o , w l a t a c h 1880/81 był s k a r b n i k i e m k i j o w s k i e j G m i n y S o c j a l i s t ó w Polskich. Wcześniej u t r z y m y w a ł zażyłe k o n t a k t y z rosyjskimi nihilistami, przyjaźnił się z Ż e l a b o w e m i P e r o w s k ą , pośredniczył w k o n t a k t a c h między p e t e r s b u r s k i m k o m i t e t e m c e n t r a l n y m N a r o d n e j Woli a g r u p ą o d e s k ą . O t ó ż D ł u s k i u j a w n i ł , k t o w y d a ł j e g o i j e g o t o w a r z y s z y w ręce policji:

N a t r a f i o n o na ślad polskiej organizacji, w czym (...) b a r d z o d o p o m ó g ł Aleksander Rodziewicz, brat powieściopisarki Marii Rodziewicz. Wydał nas 168 o s ó b z różnych miast: W a r s z a w y , P e t e r s b u r g a , K i j o w a , C h a r k o w a i w ogóle, gdzie tylko były polskie organizacje. Sam on był studentem Technologicznego Uniwersytetu w Petersburgu i j a k o delegat od Młodzieży Polskiej w P e t e r s b u r g u bywał w różnych m i a s t a c h i dlatego mógł tylu ludzi wydać ż a n d a r m o m . Wydal również i mnie. objaśniwszy w policji, że w polskich k ó ł k a c h socjalistycznych p r a c o w a ł e m p o d p s e u d o n i m e m Młodzianowskiego.3 4

W s p o m n i e n i a J a n a D ł u s k i e g o r z u c a j ą ciekawe światło na przypuszczalną genezę z a i n t e r e s o w a n i a R o d z i e w i c z ó w n y rosyjskim nihilizmem i udziałem polskich s p i s k o w c ó w w t y m r u c h u . W y r a ź n ą sympatię d o nihilistów i a n a r c h i s t ó w m o ż n a w pewnej mierze tłumaczyć chęcią ekspiacji za e w i d e n t n ą winę b r a t a .

M a r i a R o d z i e w i c z ó w n a była a u t o r k ą bardziej s k o m p l i k o w a n ą , niż są skłonni p r z y z n a w a ć historycy literatury, złudzeni m a s o w ą p o p u l a r n o ś c i ą , j a k ą cieszą się jej powieści. W szerokim w a c h l a r z u p o g l ą d ó w , j a k i e w nich

p r e z e n t o w a ł a , a n a r c h i z m i nihilizm znalazły się s t o s u n k o w o wcześnie i zajęły dość e k s p o n o w a n e miejsce. Z n a m i e n n e jest przejście od negacji nihilizmu (nie p o z b a w i o n e j od s a m e g o p o c z ą t k u pewnej fascynacji silną j e d n o s t k ą ) d o z d e c y d o w a n e j sympatii dla p o k o j o w e g o a n a r c h i z m u d u c h o w e g o w powieści Ragnarök o r a z a n a r c h i s t y c z n e g o o d r z u c e n i a życia w cywilizacji (Lato leśnych ludzi). R o d z i e w i c z ó w n a , o s o b o w o ś ć silna, w życiu nie ulegająca k o n w e n c j o m , w swej twórczości t ę s k n o t ę za a b s o l u t n ą wolnością realizowała przede wszystkim p o p r z e z b o h a t e r ó w 33 Czachowski, Maria Rodziewiczówna, s. 69.

34 Jan Dłuski. Wspomnienia z przeszłości. . . J u t r o " 1924 nr 12 s. 15. Dłuski szczegółowo opisuje okoliczności zetknięcia się z Rodziewiczem i swoją intuicyjną d o niego niechęć. W a r t o d o d a ć , że Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego (t. I, W a r s z a w a 1978, s. 582—583), aczkolwiek wspomina o zdradzie A. Rodziewicza, w bibliografii b i o g r a m u Dłuskiego nie uwzględnia tych wspomnień.

powieści — mężczyzn silnych i k o n s e k w e n t n y c h , umiejących wyciągnąć c h o ć b y najskrąjniejsze k o n s e k w e n c j e z w y z n a w a n y c h p o g l ą d ó w .

Jan Zieliński

„Krew niemiecka — praca francuska"?

Argumentacja i dyskurs prasy

J e d n y m z n a j b a r d z i e j p a s j o n u j ą c y c h z a g a d n i e ń z zakresu analizy d y s k u r s u jest b a d a n i e j ę z y k o w y c h ś r o d k ó w , jakirfti m ó w i ą c y w y r a ż a s w ó j p u n k t w i d z e n i a w s y t u a c j i u t r u d n i a j ą c e j l u b u n i e m o ż l i w i a j ą c e j s w o b o d n e f o r m u ł o w a n i e w ł a s n y c h o p i n i i . T a k i m m ó w i ą c y m m o ż e stać się gazeta, k t ó r e j r e d a k c j a p u b l i k u j e w a ż n e teksty oficjalne, d y s p o n u j ą c p e w n y m m a r g i n e s e m s w o b o d y co d o s p o s o b u ich prezentacji. S p o s ó b p r z e d s t a w i a n i a m o ż n a u z n a ć za przejaw d y s k u r s u prasy1 i p o s t a w i ć hipotezę, że nawet w sytuacji

m a k s y m a l n y c h o g r a n i c z e ń s t r u k t u r a s e m a n t y c z n a d a n e g o t e k s t u jest z w i ą z a n a z polityczną o r i e n t a c j ą d z i e n n i k a , k t ó r y b ą d ź p o p i e r a

p r e z e n t o w a n e tezy, b ą d ź się d o nich d y s t a n s u j e .

Interesujących p r z y k ł a d ó w m o ż e d o s t a r c z y ć u k a z u j ą c a się p o d c z a s w o j n y k o l a b o r a c y j n a p r a s a f r a n c u s k a . Niniejsza analiza dotyczyć będzie d w u tytułów u k a z u j ą c y c h się oficjalnie we F r a n c j i w 1942 r, r e p r e z e n t u j ą c y c h przeciwstawne opcje polityczne: chodzi o p r o k o l a b o r a c y j n y paryski dziennik „ L e s N o u v e a u x T e m p s " ( L N T ) i d y s t a n s u j ą c y się od polityki r z ą d u Vichy „ L e T e m p " ( L T ) u k a z u j ą c y się wtedy w Lyonie. O p u b l i k o w a n o w nich słynne przemówienie P. L a v a l a z czerwca 1942 r. i oficjalny k o m u n i k a t władz niemieckich z p a ź d z i e r n i k a 1942 r. Teksty te a d r e s o w a n e były d o r o b o t n i k ó w f r a n c u s k i c h i starały się n a k ł o n i ć ich d o d o b r o w o l n e j pracy w Niemczech na k o n t r a k c i e ; wyjazd miał się wiązać z p o w r o t e m p e w n e j ilości f r a n c u s k i c h j e ń c ó w w o j e n n y c h . Silne ograniczenia wynikały z a r ó w n o z f a k t u , że chodzi o przytoczenie m o w y w p r o s t , j a k i z k o n t r o l i cenzury, z a p e w n e szczególnie ostrej w p r z y p a d k u tego r o d z a j u tekstów.

Pragnąc wyłączyć poza zakres b a d a ń problematykę historyczno-socjologiczną związaną z p o z a j ę z y k o w y m i u w i k ł a n i a m i b a d a n y c h tekstów, sięgnęłam p o teorie z a j m u j ą c e się s t r u k t u r ą d y s k u r s u idealnego, tzn. z a k o r z e n i o n e g o w rzeczywistości t w o r z o n e j przez w y p o w i a d a n i e . Są to teorie polifonii i a r g u m e n t a c j i w języku, rozwijane przez f r a n c u s k i c h j ę z y k o z n a w c ó w O. D u c r o t a i J.-C. A n s c o m b r e ' a . O d r ó ż n i a j ą oni sens ( w a r t o ś ć s e m a n t y c z n ą wypowiedzenia — f r a g m e n t u d y s k u r s u , o d p o w i a d a j ą c e g o niezależnej intencji k o m u n i k a c y j n e j , j a k ą i n t e r p r e t a t o r przypisuje m ó w i ą c e m u ) i znaczenie (wartość s e m a n t y c z n ą z d a n i a — a b s t r a k c y j n e j s t r u k t u r y , k t ó r e j realizacją jest wypowiedzenie). Sens r o z u m i a n y jest j a k o o b r a z sytuacji w y p o w i a d a n i a , szczególnie zaś — intencji m ó w i ą c e g o . Z n a c z e n i e jest 1 M. M o u i l l a u d , J.-F. Têtu, „ L e j o u r n a l quotdie, Lyon 1989. s. 188.