Dlaczego Abraham uwierzył Bogu (Rdz 15,6)?

Janusz Lemański

Dlaczego Abraham uwierzył Bogu

(Rdz 15,6)?

Verbum Vitae 5, 21-35

V erbum v itae 5 (2 0 0 4 ), 21-35

D L A C Z E G O A B R A H A M U W IE R Z Y Ł

B O G U (R D Z 15,6)?

Ks. Janusz Lemański

Postać Abrahama znamy przede wszystkim z tzw. cyklu o Abrahamie (Rdz 12-25). N ie ulega wątpliwości, że mate­ riał zawarty w tym kompleksie tekstualnym m a charakter kompilacyjny, pochodzi z różnych epok i poddany był ko­ lejnym opracowaniom redakcyjnym. W postaci Abrahama, 0 którym cykl ten opowiada, m ożna doszukiwać się cech pewnego ideału i wzoru do naśladowania dla kolejnych po­ koleń dostrzegających w nim nie tylko ojca narodu, ale 1 źródło nadziei na przyszłość. W niniejszym artykule zba­ dany zostanie jeden z elementów składających się na ten ideał: wiara Abrahama. M ożna zauważyć, że wyróżnia się ona na tle starotestamentalnej koncepcji wiary tym, iż nie ma w niej żadnego odwołania do przeszłości, która mogła­ by stanowić gwarancję i uzasadnienie dla zaufania, jakim patriarcha obdarzył Boga i złożone przez Niego obietnice. Warto więc postawić sobie pytanie: dlaczego Abraham uwie­ rzył Bogu i jak ie znaczenie m a podkreślenie tego faktu w Rdz 15,6 zarówno dla dalszego rozwoju wydarzeń w opo­ wiadaniu o patriarsze ja k i dla jeg o potomnych? 1

1. A

braham jako wzór pobożnego

I

zraelity

W historii Abraham a rozwijane są trzy główne tem a­ ty: obietnica licznego potom stwa (Rdz 12,2; 13,16, 15,5;

17,2.4; 22,17), ziemi (Rdz 12,7; 13,14-15; 15,7) i błogosła­ wieństwa (Rdz 12,3; 14,18-19; 22,18). W ich tle podkreśla­ ne są pozytywne cechy patriarchy: jego posłuszeństwo (Rdz

12,1 -4; 17,1 ; 22,16-18), waleczność (Rdz 14,1 -16), gościn­ ność (Rdz 18,1-6) i pobożność. Ta ostatnia cecha czyni z niego w zór dla każdego pobożnego Izraelity. W pięknej scenie dialogu pomiędzy patriarchą i Bogiem w obronie sprawiedliwych mieszkańców Sodomy, Bóg mówi o nim: „Bo upatrzyłem go sobie, jako tego, który będzie nakazy­ wał potom kom swym oraz swemu rodowi, aby przestrze­ gając przykazań Pana postępowali sprawiedliwie i uczciwie, tak żeby Pan wypełnił to, co obiecał Abrahamowi” (Rdz 18,19). Do tej koncepcji powraca się w Rdz 26,5: „dlatego, że Abraham był mi posłuszny, przestrzegał moich nakazów, praw i pouczeń” . Patriarcha jaw i się więc jako

rabbi ante

litteram,

M ojżesz przed M ojżeszem. N ie dziwi zatem, że poszczególne teksty w idzą w nim także prekursora wielu ważnych wydarzeń i zwyczajów religijnych z życia naro­ du. Jest on pierwszym, który dokonuje obrzezania (Rdz

17,23-27); jako pierwszy płaci dziesięcinę M elchizedeko­ wi, królowi-kapłanowi z Szalem reprezentującem u przy­ szłe kapłaństwo z Jerozolim y (Rdz 14,20b); składa ofiarę, która przynajmniej w części odpow iada przepisom póź­ niejszego Prawa (Rdz 15,9; por. Kpł 11,14-17); je st zaan­ gażowany w to, aby jego syn ożenił się z kobietą ze swego klanu (Rdz 24; por. Pwt 7,3-4; Ezd 9-10). Późniejszy re­ daktor zadbał praw dopodobnie naw et o to, aby mąka, z której A braham p rzy rząd ził ciasto sw oim gościom w Mamre (Rdz 18,6), nie była zwykłą, używ aną w życiu codziennym, ja k wynikało to z pierwotnej wersji opowia­ dania

{gemach

), ale tą zarezerw ow aną Bogu i używ aną w kulcie

(solet)1.

Jeśli w końcu przyjąć późną identyfika­ cję góry M oria z Jerozolim ą (por. 2 K m 3,1), to również gotowość patriarchy do złożenia swego syna w ofierze 1

1 J.L. Ska, Abramo e i suoi ospiti. Il patriarca e i credenti nel Dio

wyrażona została w tym miejscu, w którym stanąć miała później świątynia Salomonowa. W pew nym sensie, naw et jeżeli na ołtarzu zam iast Izaaka ostatecznie znalazł się ba­

ran, to Abraham w sercu ofiarował Bogu ju ż swego jed y ­ nego potom ka, a gest podniesionej ręki był tego w idomym dowodem (Rdz 22,9-10).

D la potom nych Abraham funkcjonuje na trzy sposo­ by: jako ojciec narodu żydowskiego2, ja k o źródło błogo­ sławieństwa dla tego narodu3, a jego imię służy jako znak identyfikacyjny Boga Izraela4. A utorytet patriarchy pod­ kreśla seria inform acji dotyczących w ieku patriarchy, po ­ jaw iająca się w całym cyklu i przypisyw ana dziś redakcji

kapłańskiej. Liczby te mają, ja k m ożna sądzić, w alor sym ­ boliczny i w iększość z nich je st w yraźnie zaokrąglona. Ich usytuow anie podkreśla jed n ak najw ażniejsze m om enty w życiu bohatera5.

Abraham zaczyna przygodę swego życia w w ieku bar-I

dzo podeszłym , bo m ając 75 lat (R dz 12,4). Po dziesięciu latach Sara, m ając świadom ość swej bezpłodności, propo­ nuje mu poczęcie potom ka z niew olnicą H agar (Rdz 16,3). Gdy m a 86 lat rodzi się Izmael (Rdz 16,6), a gdy osiągnie 99 lat, Bóg ponow nie obieca m u syna i nałoży na niego obowiązek obrzezania (Rdz 17,1). W w ieku 100 lat do­ czeka się obiecanego potom ka Izaaka (Rdz 21,5), a um rze mając 175 lat, więc dokładnie w 100 lat od rozpoczęcia swej wędrówki z Bogiem (Rdz 25,7). Te dane są tym bar­ dziej zaskakujące, że w iek patriarchy nie pasuje do do­ świadczeń, które stają się jego udziałem i przypisać by je

2 Rdz 25,19; 26,15.24; 28,13; 32,9; 48,15-16; Wj 3,6; Pwt 1,8; 6,10; 9,5; 30,20; Joz24,3; 1 K m 1,27-28.34; 16,13; Ps 105,6; Iz 41,8; Jr 33,26. Por. jednak Ez 33,24; Iz 63,16. ł Rdz 26,24; 28,4; 35,12; 50,24; Wj 2,24; 6,3-8; 32,13; 33,1; Lb 32,11; Pwt 1,8; 6,10; 9,5.27; 29,13; 30,20; 34,4; 2 Kri 13,23; 20,7; 1 Km 16,16-17; Ps 105,7-11.42; Iz 51,2; Mi 7,20. 4 Rdz 28,13; 31,42.53; 32,9; Wj 3,6.15-16; 4,5; 1 Kri 18,36; 2 Kri 30,6; 1 Km 29,18; Ps 47,9. s J.L. Ska, Àbram o, s. 9-10.

można znacznie młodszym bohaterom Starego Testamentu, jak Jakub, Józef czy Dawid. Można więc sądzić, że wiek patriarchy ma podkreślić jego autorytet. Nie jest wszak ta­ jemnicą, że dla starożytnych im człowiek był starszy, tym

większym cieszył się uznaniem. Warto przywołać w tym miejscu choćby opory Jeremiasza przed przyjęciem swego powołania (Jr 1,6) czy początek mowy Elihu z Księgi Hio­ ba (Hi 32,4.6-9). Nie tylko więc ze względu na swoją posta­ wę, ale i sędziwy wiek Abraham je st wzorem godnym naśladowania i w nim skupiają się wszystkie nadzieje, kie­ dy przychodzi czas kryzysu i zwątpienia.

2. A

braham jako przykład wiary

Prehistoria dotycząca pierw szych ludzi, opow iadana w Rdz 2—11, skończyła się w ślepym zaułku, a głównym pow odem tego był brak zaufania w obec Boga (por. Rdz 3; 11). N a jej końcu pojaw ia się, w ażna dla dalszego roz­ w oju wypadków, inform acja o bezpłodności Sary (Rdz

11,30) i o tym , że Terach, ojciec A braham a, m iał swój plan w ędrów ki do K anaanu, którego jednak nie zrealizo­ wał, przerwawszy sw ą podróż w połowie drogi, gdy osiadł w C haranie (Rdz 11,31). Teraz to Bóg m a plan wobec A braham a, jed n ak je g o realizacja zależy od posłuszeń­ stwa i zaufania ze strony patriarchy. Ten, chociaż okazał M u posłuszeństw o i w yruszył w drogę, w ydaje się nosić w swym sercu odrobinę niepew ności. W trakcie rozw oju w ypadków coraz jaśniejszym staje się natom iast to, że ziemia, do której w iedzie go Bóg, je st ziem ią Kanaan (Rdz

12,7.9-1013,10-11).

„Nie ulega w ątpliwości, że w podtekście opowiadania o Abrahamie tkwi problem wiary, chociaż odnośne słowo pada tylko raz”6. Już w scenie pow ołania patriarchy znaj­ dujemy niezw ykłą gram atycznie konstrukcję

lekléka

„idź” (Rdz 12,1 a), która powraca ponownie w scenie otw ie­ rającej próbę jego w iary z Rdz 22, la . G ram atycy określa­ j ą ten zwrot jako

dativus ethicus

, nadający w ypow iedzi

sens: „powinieneś iść”7. Temu wezwaniu podporządkow a­ na je st konieczność opuszczenia swego rodzinnego kraju i krewnych oraz wędrówka do ziemi wskazanej przez Boga, aby m ogły się spełnić obietnice licznego potom stw a i bło­ gosław ieństwa (Rdz 12,lb-3). Już sam pow ołanie pode­ szłego w latach patriarchy je s t w ezw aniem do w iary. Z czysto ludzkiego punku w idzenia perspektyw y nakre­ ślone przez Boga w ydają się nierealne choćby poprzez fakt bezpłodności Sary. Bóg tym czasem w ym aga od A braha­ ma, aby pozostaw ił sw oją przeszłość i uw ierzył, że pom i­ mo braku jakichkolw iek racjonalnych przesłanek, zbuduje mu św ietlaną przyszłość. Abraham odpow iada na to w e­ zwanie i bez w ahania podejm ując trud w ędrów ki z B o­ giem. W trakcie rozwoju wypadków w idać jednak chw ile niepewności w postaw ie patriarchy. W punkcie w yjścia A braham okazuje bow iem częściow e nieposłuszeństw o i brak zaufania, gdyż, pom im o wyraźnego nakazu pozo­ stawienia rodziny, zabiera ze sobą swego krew nego Lota (Rdz 12,4-5). Potem , jakby niedowierzając Bogu, w oba­ wie o swoje życie, podczas pobytu w Egipcie, posługuje się kłam stw em przedstaw iając faraonowi sw oją żonę jako siostrę (Rdz 12,9-20).

W opow iadaniu o je g o dalszych losach odnajdujem y najpierw rozw inięty m otyw wędrówki ku ziemi obiecanej (Rdz 12,10-13,18), a potem błogosław ieństw a udzielone­ go Abrahamowi (Rdz 14,17-24). N ie w spom ina się jednak o potomku, który byłby gwarantem spełnienia pozostałych obietnic. Ziem ia i błogosławieństwo są póki co niewiele warte dla podeszłego w latach patriarchy, jeżeli nie m a on dziedzica. Ten tem at zacznie dominować dopiero w Rdz 15,1-18,16. Swoje uwieńczenie znajdzie w scenie naro­ dzin Izaaka (Rdz 21,1-21), a punkt krytyczny w nakazie złożenia go w ofierze (Rdz 22).

Trzeba zaznaczyć, że znalezienie ziemi obiecanej nie przychodzi Abrahamowi łatwo. Kiedy wreszcie do niej dociera i osiedla się w Hebronie (Rdz 13,18), okazuje się, że nie je st ona wolna od rdzennych mieszkańców (Rdz 12,6; por H br 11,13). Patriarcha przebyw a tu jako osiedle­ niec, a prawo jej posiadania nabędą dopiero jego potom ­ kowie (Rdz 12,7; 13,5; 15,7.16.18). Fundam enty pod ten akt położy jednak sam Abraham, nabywając pole i grób dla Sary (Rdz 23), które staną się w przyszłości grobem rodzinnym 8 i zadatkiem prawa własności. Pozostawienie ziemi rodzinnej było więc samo w sobie aktem wiary, gdyż dokonało się w imię obietnicy innej ziemi, której Abra­ ham nigdy osobiście nie posiadł. Przeznaczona była bo­ wiem dopiero jego potomstwu.

Jeśli jednak ta ziem ia była tak trudna do odnalezienia, to nie można liczyć na to, że łatwiej będzie z pozyskaniem potomstwa. Ten problem stanie się palący, kiedy Abraham zam ieszka w samym sercu ziemi obiecanej. Za pierw szą próbę zapewnienia sobie dziedzica uznać można wzięcie ze sobą Lota. Jego kandydatura odpadnie jednak wraz z podziałem ziemi (Rdz 13). Kolejnym kandydatem bę­ dzie sługa Abraham a Eliezer (Rdz 15,2-4), potem Izmael, syn niewolnicy H agar (Rdz 16,2). W szystkie te wysiłki nie zostaną zaakceptowane przez Boga. M ożna w nich jed ­ nak odkryć odrobinę niepewności i oznaki zniecierpliwie­ nia ze strony patriarchy. Jego dziedzicem będzie ostatecznie Izaak, narodzony z Sary po długim czasie oczekiwania (Rdz 21,1 -4) i pow tarzanych kilka razy obietnicach zapowiada­ jących to wydarzenie (Rdz 15,4; 17,16; 18,10.14).

Choć Abraham nigdy nie w ycofuje się ze swej w ę­ drówki z Dogiem i nigdy nie odm aw ia w spółpracy w re­ alizacji planu Bożego, to m ożna odnieść w rażenie, że jego poczynania nie są wolne od oznak niepewności. Dziwi się, ja k można obiecywać syna starcowi, który m a bezpłodną żonę (Rdz 15,2-3), prosi o znak potwierdzający B ożą obiet­

nicę (Rdz 15,7), śm ieje się, gdy Bóg raz jeszcze mu j ą składa (Rdz 17,17). Ten ostatni w yraz nieufności przypi­ sany zostanie później Sarze (Rdz 18,12), a tradycja rabini- styczna zinterpretuje go pozytywnie, jako radość z powodu potw ierdzenia obietnicy. Podobnie uczyni zresztą Jezus w swojej dyskusji z Żydam i na tem at ojcostw a A braham a (por. J 8,56). N ie ulega jednak w ątpliw ości, że w obecnym kontekście śm iech patriarchy stanow i znak zwątpienia.

W iara A braham a nie je st w ięc ideałem pozbaw ionym skaz. Patriarcha dojrzewa stopniowo do je j pełni, która swoje apogeum osiągnie w heroicznej gotow ości złożenia swego jedynego syna w ofierze, gdy B óg zażąda od niego takiego gestu (Rdz 22). W szak wykonanie tego, co zażąda od niego Jahwe, przekreśli cały dotychczasow y w ysiłek patriarchy, wszystkie jego nadzieje zw iązane z przyszło­ ścią, w im ię której poświęcił całą sw oją przeszłość, nara­ żając się na wiele niebezpieczeństw. W samym środku tych zm agań z własnym zwątpieniem i niepew nością znajduje się uroczysta deklaracja narratora z Rdz 15,6: „A braham uwierzył Jahwe i (Bóg) policzył mu to za sprawiedliwość” . Pojawia się ona w m om encie przełom ow ym i w yznacza początek drugiego etapu w realizacji obietnic złożonych patriarsze: narodzin potomka.

3.

M

oment przełomowy w wierze

A

brahama

(Rd z

15,6)

A braham zam ieszkał ju ż w ziem i obiecanej i cieszy się błogosławieństwem Bożym (Rdz 13-14), nie m a je d ­ nak jeszcze potom ka, który m ógłby stać się jego dziedzi­ cem (Rdz 15-22). Zm agania z w iarą i zaufaniem wobec Boga w życiu Abraham a rozgryw ają się generalnie w Rdz 12-22. U roczysta deklaracja z Rdz 15,6 znajduje się więc w sam ym centrum tego procesu, który swój krytyczny m om ent osiągnie w Rdz 22. Warto zatem przyjrzeć się bli­ żej m iejscu i znaczeniu tej wypowiedzi.

3.1. S tru k tu ra R dz 15,1-21

Zwykle perykopę tę dzieli się na dwie zasadnicze czę­ ści: ww. 1-6 i 7-21. Przy bliższej analizie w. 6 wydaje się jednak wymykać takiemu podziałowi. Struktura oparta jest na dialogu pom iędzy Jahw e i A braham em . Patriarcha pierwszy raz w dotychczasowym toku opow iadania roz­ m awia z Bogiem. Każda z dwóch części rozpoczyna się złożeniem obietnicy, która wzbudza pytania i odpowiedzi ze strony obu bohaterów. Główny tem at tego dialogu to problem przyszłego potomstwa. W części drugiej dodat­ kowo powraca się do tematu ziemi. Obie partie opowiada­ nia m ają szereg podobnych elementów, które odpowiadają sobie paralelnie9. W tej strukturze nie mieści się jednak w. 6. M a on rolę pom ostow ą w przejściu od jednej części (ww. 1-5) do drugiej (ww. 7-21). Z jednej strony podsu­ m ow uje postaw ę A braham a w obec obietnicy złożonej przez Boga (w. 6a), jego m ilczenie przeryw a bowiem do­ tychczasowy dialog i je st interpretowane przez narratora jako akt wiary, z drugiej zaś opisuje reakcję Jahwe na tę wiarę i w prowadza Go jako podm iot następnych słów dia­ logu (ww. 6b-7).

3.2. A n aliza egzegetyczna R d z 15,6

Zdanie, które chcem y przeanalizow ać w dosłownym tłumaczeniu, rodzi szereg pytań natury egzegetycznej i teo­ logicznej:

,J uwierzył

(A b ra h a m )

w Jahwe, i zaliczył mu

to

(co i kto kom u?) jako

sprawiedliwość

” . M ożna sądzić, że podm iotem czasownika „uwierzył”

inamarì)

je st A bra­ ham. Dotychczas bowiem toczył się dialog pom iędzy pa­ triarchą i Bogiem. Ten ostatni składa m u obietnicę protekcji wzywając do ufności: „nie bój się” (w. Ib). W odpowiedzi A braham , św iadom zapew ne swego podeszłego w ieku

i bezpłodności Sary, próbuje wskazać na zasadniczą trud­ ność, ja k a kładzie się cieniem na jego poczucie ufności wobec obietnic związanych z przyszłością: brak potom ka (w. 2). Poniew aż nie doczekał się go od Boga, m a praw o sądzić, że Jahw e przewidział jakiś inny sposób realizacji złożonej przez siebie obietnicy. Rozw iązanie, które pro­ ponuje patriarcha, to adopcja swego sługi Eliezera, który mógłby stać się jego spadkobiercą (w. 3). Odpowiedź Boga jest jednak jednoznaczna: nie ten, lecz twój cielesny poto­

mek, narodzony z małżeńskiego łoża, będzie dziedzicem wszystkich obietnic (w. 4). Ilustracją dla tej obietnicy, która ma być zrealizowana w przyszłości, są niezliczone gwiazdy na niebie (w. 5). Dwa razy w tym dialogu Abraham w spo­ mina o dziedzicu/ spadkobiercy i dwa razy w swej odpo­ wiedzi mówi o nim Bóg.

N a tę uroczystą deklarację Abraham odpow iada chw i­ lą milczenia, gdyż w w. 7 głos zabierze ponow nie Jahw e a Abraham będzie kontynuow ał z N im dialog (w. 8). N ar­ rator wykorzystuje więc ten m oment zaw ieszenia interpre­ tując m ilczenie patriarchy jako akt w iary (w. 6a). W jego opinii patriarcha ponownie wyraził w ten sposób sw oją gotowość podjęcia ryzyka (por. Rdz 12,4) i, pom im o trud­ ności, chce nadal z ufnością i odw agą realizow ać plan Boga w zględem siebie. Jego w iara w yraża w ięc egzysten­ cjalne zaufanie i zawierzenie się Bożej opatrzności. D o­ tąd, mimo chwil zawahania, cierpliwie wędrował z Bogiem pozostaw iw szy wszystko. Co najważniejsze, czynił to bez cienia skargi. Jednak w szystkie obietnice w ydały mu się teraz niew iele w arte bez spełnienia tej najw ażniejszej: narodzin dziedzica gwarantującego w przyszłości liczne potomstwo, które posiądzie ziemię obiecaną. Gdy więc Bóg w zyw a go ponownie do cierpliwości i zaufania w zględem siebie, A braham akceptuje to wezwanie.

Co jednak znaczy w obecnym kontekście użyty w ko­ niugacji

hifil

rdzeń opisujący w iarę ( /w«)? Jego zasadni­ czy sens w yraża się w słowach: „być dobrze osadzonym w czym ś lub na czym ś” i oznacza pew ną stałość, poczucie bezpieczeństw a, solidność. Z przyim kiem

bc

(„w”) ja k tu,

wyraża zaufanie wobec kogoś lub czegoś (por. 1 Sm 29,12), zaś z przyim kiem

Ie

wyraża ideę: „uważać coś za praw dzi­ w e” (por. Rdz 45,26). W Biblii znaleźć można sporo przy­ kładów na to, że pierwszy przyimek stosowany jest częściej w pozytywnym sensie, zaś druga w negatyw nym (por. Ps 106,12.24)'°. N ie m ożna jednak przeoczyć faktu, że słowo „uwierzył” stosunkowo rzadko pojaw ia się w Biblii w po­ zytywnym kontekście. Częściej m ow a je st o tym , że lu­ dzie

nie

uwierzyli Bogu (Rdz 45,26; Wj 4,8; 14,31; Lb

14,11; 20,12; Pw t 1,32; 9,23). Potrzebę wiary i zaufania względem B oga i jeg o obietnic w zm agają zwłaszcza sytu­ acje kryzysowe (Iz 7,9; Jon 3,5; Ps 78,22.32), a umacnia j ą doświadczenie Jego zbawczej obecności, manifestują­

ce się w historii poprzez Jego dzieła (por. Wj 14,31). W obecnym kontekście czasownik „uwierzył” ozna­ cza zaufanie, jakim Abraham ponownie obdarzył Boga i wypowiedziane przez N iego słowa. Ten akt wiary nie ma jednak oparcia w jakiś spektakularnych dziełach dokona­

nych przez Jahwe czy w konkretnym w ydarzeniu zbaw­ czym, które by go uzasadniało. Zastosowana tu koniugacja

hifil

wyraża zw ykle sens przyczynowo-sprawczy: „spra­ wić, aby”. Zatem to nie znaki i cuda, czy jakieś wcześniej­ sze dośw iadczenie historyczne, ale sam e słow a Jahwe sprawiły, że patriarcha uwierzył. Warto przy tym zauwa­ żyć, że „uwierzył” m a form ę

waw

plus

perfectum

, która przerywa dotychczasową sekwencję

waw

plus

imperfec­

tum

(por. ww. 1 -5) kontynuow aną w następnych wierszach (ww. 6b-7

). Perfectum

w koniugacji

hifil

oznacza zasadni­ czo wejście w pew ną sytuację pod wpływem jakiejś przy­ czy n y i trw an ie w niej później w tra k c ie k o lejn y ch wydarzeń. Ten niuans, określany przez gramatyków jako

durativum,

podkreśla zatem dodatkowo nie tylko pewność, z ja k ą Abraham odniósł się do słów obietnicy utwierdza­ jących jego wolę kontynuowania swej wędrówki z Bogiem, 10

10 Inne przykłady por. V.P. Hamilton, The Book o f Genesis. Chap­

ale i stałość tej postaw y w całym dalszym życiu". W tym wypadku więc Abraham nie tylko pow ierzył swój dalszy los po raz kolejny Bogu, ale i w swoim wysiłku realizow a­ nia wyznaczonego mu przez Boga planu, oparł się na N im całkow icie. To krok do przodu, który czyni patriarcha w rozw oju swojej wiary; w yraz bezgranicznego zaufania wobec słow a Bożego, które przy w ysiłku i w spółpracy Abraham a realizuje się w kolejnych etapach je g o życia. Ten proces w ym aga jednak cierpliwości i zaufania, naw et jeśli okoliczności czasem w ydają się podw ażać sens ta­

kiej postawy, a rzeczyw istość przeczyć logice złożonych obietnic. Szczytowy m om ent w iara patriarchy (rozum iana jako zaufanie słowom Boga) osiągnie w chwili próby opi­

sanej w Rdz 22, gdy B óg zażąda od niego złożenia swego jedynego i um iłow anego syna Izaaka w ofierze. Teraz otwiera się zatem jakby now y etap w stosunkach pom ię­ dzy Bogiem i Abrahamem skoncentrowany na realizacji obietnicy potom ka, a u jeg o podstaw leży bezgraniczne zaufanie, jakim patriarcha, targany dotąd niepew nością, obdarzył Tego, który złożył m u tę obietnicę.

Wielu nudności egzegetycznych nastręcza natomiast dru­ ga część zdania (w. 6b). Brak w niej wyraźnie zaznaczonej zmiany podmiotu. Idąc za logiką wypowiedzi, wynikającą z konstrukcji gramatycznej, można by j ą przetłumaczyć w następujący sposób: „i

policzył on

(Abraham)

Mu

(Bogu)

to

(obietnicę potomka) jako

sprawiedliwość

” * 12. Takie rozumie­ nie nie znajduje jednak potwierdzenia w późniejszej tradycji (por. Ne 9,7-8; Syr 44,20; 1 M ch 2,52). R ów nież tłum acz

" GK § 112s.

12 Tak proponują L. Gaston, Abraham and the Righteousness o f

God, HBTh 2/1980, s. 39-68; M. Oeming, 1st 15,6 ein B eleg fu r die Anreschnung des Glaubens zu r G erechtigkeit?, ZAW 95/1983, s. 183­

197. Argumenty obu autorów podważa jednak B. Johnson, Who Rec­

koned Righteousness to Whom?, SEÂ51/1986, s. 108-115. Swoja opinię

zmienił pod ich wpływem także M. Oeming, D er G laube Abraham.

Zur Rezeptionsgeschichte von Gen 15,6 in der Z eit des zw eiten Tem­ p els, ZAW 110/1998, s. 22 choć uznaje debatę w tej kwestii za nadal

Septuaginty jednoznacznie wskazał, że należy założyć tu zmianą podmiotu. Aby rozwiać wątpliwości zmienił stroną aktywną czasownika „i policzył” w formą pasywną: „zostało policzone”. W podobnym duchu interpretują tą wypowiedź autorzy Nowego Testamentu (por. Rz 4,3-4; Ga 3,6; Jk 2,23). Zatem sens: Abraham uwierzył Bogu i Bóg policzył mu to jako sprawiedliwość, wydaje sią być właściwszy. Za takim rozumieniem przytoczyć można jeszcze kilka innych argu­ mentów natury egzegetycznej:

- zm iana podm iotu nie m usi być zaw sze wyraźnie zaznaczona w jązyku hebrajskim , czasem w ynika ona z kontekstu;

- dotychczasowa struktura perykopy oparta była na dialogu, zatem można oczekiwać, że jego podsumowanie w w. 6 konsekwentnie podąża za tą logiką: Abraham uw ie­ rzył, a Bóg poczytał mu to za sprawiedliwość;

- to nie człowiek wartościuje Boże działanie, lecz odwrot­ nie, Bóg ocenia wiarą człowieka (Ps 106,30; Iz 7,9b; Ha 2,4); - formalna zmiana z

waw

plus

perfectum

(„i uwierzył”) na

waw

plus

imperfectum

(„i policzył”) je st kontynuowa­ na w w. 7, gdzie cytowane są słowa Boga i może być roz­ strzygającym sygnałem zm iany podm iotu w w. 6b;

- ostatecznie Jahwe jako podmiot w drugiej części zda­ nia w w. 6 może być również logiczną kontynuacją poprzed­ niej wypowiedzi:

Abraham uwierzył w Jahwe, i on

(Jahwe)

policzył mu to

(jego zaufanie)

jako sprawiedliwość

”.

Przyjmując te argumenty za słuszne należy teraz wytłu­ maczyć, co oznacza policzenie komuś jego wiary za sprawie­ dliwość? Obie rzeczywistości są tu bowiem sobie wyraźnie podporządkowane i jedna w arunkuje drugą. W Biblii zna­ leźć m ożna generalnie dwie form y rzeczow nika „sprawie­ dliwość” . Jedną rodzaju męskiego:

sedeą

i drugą rodzaju żeńskiego:

sedaqâ

A Tę ostatnią narrator zastosował w roz­ ważanej tu wypowiedzi. Czy jest jakaś zasadnicza różnica w treści, którą wyrażają obie formy? W wielu słownikach moż­ na doszukać się odpowiedzi pozytywnej w tym względzie13. 13 Por. np. J.J. Scullion, „Righteousness (Old Testament)”, w: ABD V, s'. 724-736.

Pierwsza z form określa zwykle konkretne działanie, m a­ ją c e na celu dobro w spólnoty i jej wew nętrzny porządek;

druga oznacza bardziej stan, jakość sytuacji lub kw alifi­ kację czyjegoś zachow ania. Tak zatem m ożna określić kogoś, kto pozostaje w dobrej relacji z Bogiem i ludźmi.

Obecny kontekst pozwala sądzić, że użyte w w. 6 słowo „sprawiedliwość”

(sedaqaty

kwalifikuje akt wiary Abraha­ m a jako coś fundamentalnego dla dalszej relacji pom iędzy patriarchą i Bogiem, gdyż dialog między nim i je st kontynu­ owany w drugiej części perykopy, a swój finał znajdzie w zawarciu przymierza. To, że Abraham uw ierzył Bogu, czyli „zaufał słowu” Boga, mimo zniecierpliwienia i nie­ zrozumienia, oznacza, że złożył w szystkie swoje nadzieje w Bogu, um ocnił się (

’mń)

w Jahwe (

beJhwh

). Z kolei taka właśnie postaw a człow ieka wobec słow a Bożego podoba się Jahwe. Czyni go spraw iedliw ym w Jego oczach. R oz­ poczyna nowy etap w dziejach człow ieka na świecie. Brak zaufania pierwszych ludzi w zględem słów B o g a stał się przyczyną pierwszego grzechu (por. Rdz 3) i całego łań­ cucha negatyw nych następstw. Powołanie A braham a i re­ alizacja złożonych mu obietnic m a tem u zaradzić - jego wiara je st źródłem

usprawiedliwienia

, które niesie błogo­ sław ieństw o nie tylko A braham ow i i je g o potom kom w sensie biologicznym , ale w szystkim ludziom, dla któ­ rych będzie on „ojcem w iary” .

4. W

nioski

Abraham stanowi w zór pobożnego Izraelity i przykład wiary, która opiera się na bezw arunkow ym zaufaniu sło­ wu Boga. N ie je st to jednak w zór bez skazy i nie je st to w iara od początku doskonała. O pow iadanie o dziejach patriarchy pozw ala sądzić, że wiara taka dojrzewa stop­ niowo do poziomu ideału. Wiara Abrahama ma różne stop­ nie intensyw ności. Punktem zw rotnym w procesie jej rozwoju je st Rdz 15,6, gdzie narrator stwierdza, że A bra­ ham uwierzył B ogu pomim o chwili niepewności, a Bóg

policzył mu to jako sprawiedliwość, czyli uznał go, pom i­ mo w cześniejszych chwil zwątpienia, również za godne­ go zaufania partnera w dalszej współpracy przy realizacji obietnic.

O ile Izrael nie zawsze potrafił obdarzyć swego Boga tak w ielkim zaufaniem (Wj 4,8; Pw t 1,32; 9,23), o tyle Abraham stał się wzorem i przykładem dla każdego Izra­ elity. W iara oznacza dla niego także wym óg współpracy, jaki Bóg stawia człowiekowi. Obietnice złożone Abraha­

mowi nie realizują się same przez się. Patriarcha musi włożyć w to swój w łasny wysiłek, stawić czoło niebezpie­ czeństwom , przezwyciężyć własne słabości i nie utracić zaufania w obec Boga. To w tej postaw ie w yrzeczenia i wytrwałości w realizacji Bożego planu leży tajemnica sukcesu i w iary Abrahama. Jest jednak w tej wierze pa­ triarchy coś więcej niż tylko postawa godna naśladowa­ nia. Jest w niej także nadzieja dla kolejnych pokoleń, że obietnice złożone Abrahamowi spełnią się ze względu na ten rozstrzygający moment, w którym okazał on zaufanie (dał wiarę) słowom Boga, choć nie do końca potrafił zro­ zum ieć, ja k Bóg spełni najw ażniejszą obietnicę.

Summary

Having seen prophesy o f the Promised Land been ful­ filled (Gen 12-14), Abraham experienced the faith crisis due to a lack o f offspring. Yet once again he answered with trust in the Word o f God, and it has been reckoned to him for righ­ teousness (Gen 15,6). The following chapters (Gen 16-22) present the fulfillment o f the promise o f heir. The faith o f Abraham will come to perfection at the trial, as it is seen in Gen 22. In such a context, words o f the narrator in Gen 15,6 are the turning point in the growth o f his faith. ■

Ks. Janusz Lemański

ul. Ks. Kard. Stefana Wyszyńskiego 25

75-950 Koszalin

Janusz Lemański, ut. 1966, studia na Biblicum 1993-1997 zakończone licencjatem, w 1999 doktorat na podstawie pracy: Le tradizioni sull’arca e il contesto storico-teologico del trasferi­ mento dell’arca a Gerusalemme (2 Sam 6). Najważniejsze publi­ kacje: Determinizm a wolność człowieka w świetle Koh 3,1-15, ZNKUL 44/2001, s. 3-26; Izajasz wieszczem Chrystusa, ZN KUL 44/2001, s. 27-45; Refleksja historyczno-egzegetyczna nad tek­ stem 2 Sm 5,6-8, Collectanea Theologica 3/2001 ; Mojżesz i Ne- husztan (Lb 21,4-9; 2 Kri 18,4): próba analizy historii jednej tradycji, Collectanea Theologica 4/2001 ; Izrael jako krzew win­ ny oraz winnica Jahwe w tekstach Starego Testamentu, w: W. Chrostowski (red). Duch i Oblubienica mówią: przyjdź, War­ szawa 2001, Pięcioksiąg dzisiaj, Kielce 2002.