Materiały do historii polskiej służby zagranicznej w latach 1788-1795

M

A

T

E

R

I

A

Ł

Y

JERZY ŁOJEK

Materiały cło historii polskiej służby zagranicznej

w latach 1788— 1795

Przedstaw ione niżej m ateriały i dokum enty m ają na celu częściowe

przynajm niej uzupełnienie istotnych braków naszej historiografii końca

wieku XVIII, odczuwanych dotkliw ie przez każdego historyka p rzystę­

pującego do badań nad dziejam i polskiej polityki zagranicznej w cza­

sach Sejm u Czteroletniego. O ile bowiem istnieje znaczna — i stale po­

większająca się — lite ra tu ra naukowa, ujm ująca w ten czy inny sposób

zagadnienia międzynarodow ej sytuacji Rzeczypospolitej w epoce d ru ­

giego i trzeciego rozbioru i analizująca polskie zabiegi dyplom atyczne

w tej sytuacji, o tyle n ik t jeszcze nie zainteresow ał się poważnie pro­

blem em w cale nie pośledniego znaczenia, a mianowicie — jak wygląda

geneza i organizacja służby zagranicznej, k tó rą dysponowały władze

Rzeczypospolitej w przełomowych latach 1788— 1795, kto w W arszawie

i poza granicam i k ra ju realizow ał politykę króla, D eputacji Interesów

Zagranicznych, a w roku 1794 R ady Najwyższej Narodowej, jaką stru k ­

tu rę i obsadę personalną przew idyw ano dla polskiej dyplom acji w ra ­

m ach ustroju, którego podstawowe założenia ustaliła konstytucja

3 m aja. Nazwiska najw ybitniejszych dyplom atów tej epoki są w zasa­

dzie dobrze znane, gdyż pojaw iały się często na kartach opracowań h i­

storycznych, ale na ty m kończy się dotychczasowy dorobek historii pol­

skiej dyplom acji końca XVIII stulecia Ł

Całkowite opracow anie dziejów polskiej służby zagranicznej w latach

1764— 1795, a zwłaszcza w okresie Sejm u Czteroletniego, wym aga jesz­

cze długotrw ałych badań i ogłoszenia przynajm niej podstawowych źró­

deł. Poniższe m ateriały i dokum enty pow inny stanowić początek i w stęp

do dalszych poszukiwań archiw alnych.

1 N a zw isk a p r z e d sta w ic ie li d y p lo m a ty czn y ch R zeczy p o sp o litej p rzy ob cych d w orach w w . X V I—X V III zn a leźć m ożn a w „R oczn ik ach S łu ż b y Z agran iczn ej R P ”, W arszaw a 1933— 1939; z e sta w ie n ia t e s ą jed n a k n ie p e łn e i za w iera ją lic z n e b łęd y . Jed yn ą o g łoszon ą p o w o jn ie p róbą za ry su d z ie jó w p o lsk ie j słu ż b y za gran icznej je s t w s tę p do a n to lo g ii A . P r z y b o s i a i R. Ż e l e w s k i e g o , D y p l o m a c i w d a w n y c h czasach. R e la c j e s t a r o p o ls k ie z X V I — X V I I I stule cia, K ra k ó w 1959,

s. 27—61. S c h y łe k XVTII w ie k u a u to rzy p o tr a k to w a li jed n a k b ardzo p o b ieżn ie, n ie u n ik a ją c zresztą e w id e n tn y c h b łęd ó w , ja k n p . tw ierd zen ia , iż „kraj n a sz n a jd łu żej z w sz y stk ic h , b o aż do S ejm u C ztero letn ieg o , n ie m ia ł sta ły c h p r z e d sta w ic ie lstw iza g r a n ic ą ]” (s. 37) itp.

PRZEGLĄD HISTORYCZNY Tom L III — zeszyt 3

POLSKA SŁUŻBA ZAGRANICZNA 1788—1795

52

1. O bsada personalna w roku 1792

Służba zagraniczna Rzeczypospolitej, reorganizow ana na podstawie

uchw ał sejm owych z grudnia 1788 r.2, m usiała siłą rzeczy oprzeć się

z jednej strony na istniejącej sieci placówek i przedstaw icielstw dyplo­

m atycznych, utrzym yw anych dotychczas przez Stanisław a A ugusta

przy w spółpracy z D epartam entem Interesów Cudzoziemskich Rady

N ieustającej, z drugiej zaś — jeśli chodzi o kancelarie sejmowej Depu-

tacji Interesów Zagranicznych i późniejszego „gabinetu do ekspedycji

zagranicznych“ —· na urzędnikach zlikwidowanej w początkach roku

1789 Rady N ieustającej. Personel placówek dyplom atycznych pozostał

w zasadzie niezmieniony, tyle tylko, że Stanisław A ugust na wniosek

sejm u m ianow ał przy kilku dworach posłów nadzw yczajnych i m ini­

strów pełnomocnych spośród popularnych osobistości. Rozbudowywana

system atycznie przez cały okres Sejm u Wielkiego polska dyplomacja,

w roku 1791/1792 nie ustępow ała bynajm niej poziomem swej pracy

i zasięgiem działania współczesnym służbom zagranicznym innych

państw. W początkach 1792 roku Rzeczpospolita utrzym yw ała za gra­

nicą 13 poselstw i 3 konsulaty. Zestawienie pełnej obsady personalnej

tych placówek opracow ane zostało na podstaw ie m ateriałów D eputacji

Interesów Zagranicznych i papierów podkanclerzego Joachim a C hrepto-

wicza, pełniącego od 17 m aja 1791 funkcje m inistra spraw zagranicznych

w S tra ż y 3. P rzy nazw iskach dyplom atów i urzędników służby zagra­

nicznej przytoczono ty tu ły przysługujące im i używ ane w ówczesnej

korespondencji. W kilku w ypadkach nie udało się ustalić imion.

P e t e r s b u r g :

m in ister p ełn o m o cn y A u g u sty n A n to n i D eb o li sek reta rz le g a e ji A n to n i G o łu ch o w sk i

k a p ela n k sią d z S ta n k ie w ic z

Wi e d e ń :

p o seł e k stra o rd y n a ry jn y F ra n cisze k K sa w ery W oyna k o n sy lia r z le g a e ji k sią d z P o k u b ia tto

ad iu n k t przy k a n c e la r ii Ig n a cy Ł em p ick i

B e r l i n :

p o se ł ek stra o rd y n a ry jn y k s. S ta n is ła w J a b ło n o w sk i m m iste r -r e z y d e n ł B ern ard Z a b ło ck i

sek reta rz le g a e ji E lia sz d’A lo e

sek reta rz le g a e ji K a zim ierz S z w y k o w sk i

L o n d y n :

p o se ł e k stra o rd y n a ry jn y F r a n c isz e k B u k aty sek reta rz le g a e ji T ad eu sz B u k a ty

S t a m b u ł :

p o seł ek stra o rd y n a ry jn y P io tr P o to ck i k o n sy lia rz le g a e ji K a jeta n C h rza n o w sk i

2 Por. W. K a l i n k a , S e jm C z t e r o l e t n i t. I, K ra k ó w 1880, s. 251 n. 3 A G A D , Z b iór P o p ieló w , v o l. 405, v ol. 407.

522

P a r y ż :

p o seł ek stra o rd y n a ry jn y F e lik s O ra czew sk i sek reta rz le g a c ji S o b o le w sk i

Ma d r y t :

p o seł ekstraordynaryjm y T ad eu sz M orski

c h argé d ’a f f a ir e s K a jeta n Z b y sz e w sk i

S z t o k h o l m :

p o seł ek stra o rd y n a ry jn y J erzy P o to ck i sek reta rz le g a c ji B o r y sła w sk i

sek reta rz le g a c ji J. S ie r a k o w sk i kaipelan k sią d z K a ro l Komde K o p e n h a g a :

p o seł ek stra o rd y n a ry jn y J ó zef A n k w icz

ch argé d ’a f f a i r e s K o ch a n o w sk i

Ha g a :

p o seł ek stra o rd y n a ry jn y M ich a ł K le o fa s O g iń s k i4 m in iste r -r e z y d e n t A u g u sty n M id d leto n

k a p e la n k sią d z k a n o n ik K o n d ersk i

Dr e z n o :

m in iste r p ełn o m o cn y Jan N ep om u cen M a ła ch o w sk i

ch argé d ’a f f a ir e s F ra n cisze k P ie g ło w sk i

a d iu n k t p rzy k a n c e la r ii Ig n a cy N o sa rzew sk i

Rz ym:

m in ister p ełn o m o cn y k a rd y n a ł T o m a sso A n tic i

W e n e c j a :

ag en t d y p lo m a ty czn y Josep h D a ll’O glio.

K o n su la t w C h erso n ie (z ty m cza so w ą sied zib ą w M irhorodzie): k o n su l A n to n i Z ab łock i, sek reta rz k o n su la tu Z b oiń sk i, sek reta rz k o n su la tu Zbrożek. K o n su la t w G dańsku: k om isarz F ry d ery k E rn est H en n ig

K o n su la t w K ró lew cu : k o resp o n d en t Jerzy O kołów .

K a n c e l a r i a G ab in etu E k sp ed y cji Z agran iczn ych (d aw n iej D ep u ta cji In ­ te r e só w Z agran iczn ych ):

sz e f k a n cela rii: p isa rz lite w s k i A n to n i D zied u szy o k i sek retarz k a n cela rii: W alerian, Tęgcfoorsfoi

se k r e ta r z -a r c h iw ista : A n to n i P o n ia to w sk i sek retarz d o ek sp ed y cji p olsk ich : J, T a ń sk i

sek retarz do e k sp e d y c ji w ło sk ic h : F ry d ery k B a c c ia r e lli tłu m a cz do ję z y k a n iem ieck ieg o : W. F r ie se

ad iu n k t do e k sp e d y c ji fra n cu sk ich : M arion

d ecy fra n ci: J ó zef G iedroyć, S zc z ę sn y G rodzicki, K a zim ierz W ygon ow sk i, K arol Zam forzycki

k a n c e liśc i: J a cek K olu m n a C ieciszo w sk i, M ikołaj D zied u szy o k i, J ó zef Łuiba, Jan O kęcki, A n d rzej B ożyd ar P o d h orod eń sk i, F a b ia n Z ie liń sk i

k u rierzy: A n to n i N eu m an , Jan R y d ziń sk i, F ra n ciszek U liń sk i, A. V itad eo,

POLSKA SŁUŻBA ZAGRANICZNA 1788—1795 _{5 2 3}

2. P ro jek t etatu służby zagranicznej z roku 1790

W toku prac sejm owych nad nową organizacją władz Rzeczypospoli­

tej spraw a przyszłego etatu i budżetu służby zagranicznej nigdy nie zo­

stała ostatecznie załatwiona. Niemniej jednak w końcu roku 1790 został

opracow any — praw dopodobnie przez Ignacego Potockiego — szczegó­

łowy projekt organizacji i budżetu „Komisji do Interesów Cudzoziem­

skich“ (jak określano wówczas przyszłe m inisterstw o spraw zagranicz­

nych) i przedstaw icielstw dyplom atycznych Rzeczypospolitej za granicą.

P ro jek t ten, zachowany w papierach Ignacego Potockiego5, chociaż

w całości nigdy nie został zrealizowany, jest jednak dokum entem nadzw y­

czaj interesującym , ujaw niającym zam ierzenia twórców konstytucji

3 m aja w zakresie przyszłej organizacji służby zagranicznej Rzeczypo­

spolitej, jej stru k tu ry i zasięgu.

T a b e l a p en syj m in istró w J. K. M ci i R zeczy p o sp o litej u d w o ró w za g ra n icz­ n y c h rezy d u ją cy ch , tu d zież sek reta rzó w , k a w a le r ó w le g a c ji 1 k o n su ló w w m ie j­ sca ch h a n d lo w y ch .

D la p o sła ek stra o rd y n a ry jn eg o w W ied n iu 63 000 [złp.]; N B . Jm . P. W oyna m ia ł ty lk o 3 000 ψ , p r z e św ia d c z e n ie zaś o szczu p ło ści,

ta k o w ej p en sji p r z y n a g liło D ep u ta cję d o p o w ię k sz e n ia jej

D la p o sła dksitraordyniaryjmego w B e r lin ie 54 000 D la p o sła ek stra o rd y n a ry jn eg o w P etersb u rg u z p rzy czy n y dr.ogości

m ie jsc a 72 000

D la p o sła e k stra o rd y n a ry jn eg o w D on d y n ie z p rzy czy n y , iż to n a j­

d roższe m ie jsc e 81000

D la p o sła ek stra o rd y n a ry jn eg o w P a ry żu 72 000 D la p o sła ek stra o rd y n a ry jn eg o w S ta m b u le 63 000 D la m in istr a r e z y d e n ta w S z w e c ji 36 000 D la m in istra rezy d en ta w D a n ii 36 000 D la m in istra rez y d e n ta w D reźn ie 36 000 D la r e z y d e n ta w R a ty sb o n ie a lb o w W en ecji 27 000 D la r e zy d en ta w H o la n d ii 36 000

D la m in istra w R zy m ie 36 000

D la rezy d en ta w H isz p a n ii 36 000

E ffic it flo r e n o s 648 000

S ek reta rze legacji:

W W iedniu, B e r lin ie , S ta m b u le po z ł 12 000 36 000 W A n g lii, F ran cji, P etersb u rg u po z ł 14 000 42 000

E ffic it 78 000

N B . P rzy ty c h d w o ra ch są ty lk o u m ie sz c z e n i se k reta rze le g a c ji, gdzie- s ię zn ajd u ją p o sło w ie ekstraiordynaryjni, to je s t m in istr o w ie d rugiej rangi.

5 2 4 JERZY ŁOJEK

K a w a le r o w ie leg a eji:

P o n ie w a ż c i b ęd ą w y b r a n i z osób d o b reg o u rod zen ia d la fo r m o w a n ia s ię d o in te r e só w za g ra n iczn y ch i b ęd ą m o g li m ieć z a sile n ie z w ła s n e ­ g o m a ją tk u , d la te g o w y z n a c z a się im ty lk o , sto so w n ie d o lic z b y m ie js c 13, w k tó r y c h R zp lta u tr z y m y w a ć b ęd zie p o słó w lu b r e z y ­

d en tó w , p o zł 8000 104 000

A d n o ta cja : P rzy o tw o r z e n iu sp o so b n o ści d la m ło d z ie ż y k ra jo w ej do fo rm o w a n ia s ię do in te r e s ó w za g ra n icz n y c h , ta k p o sło w ie i se k reta rze leg a eji, jako i re z y d e n c i n ie m a ją c y sek reta rzó w , b ęd ą m ie li w k a ­ w a le r a c h le g a e ji p o m o cn ik ó w w sw o ic h k a n cela ria ch , u sp o so b io n y ch już, jak o się n iżej opisze, w k a n c e la r ii in te r e só w cu d zo ziem sk ich w W arszaw ie.

K o n su lo w ie:

W C h erson ie, d la d ro g o ści m iejsca 24 000

W F o rd o n ie 6 000

W G d ań sk u , k tó ry r ó w n ie i do h a n d lu w E lb lą g u in tereso w a ć s ię m a 8 000 W K ró lew c u , k tó r y ta k ż e d ozór m ieć b ęd zie n ad ob rotem h an d lu

w M em lu 8 000

W K u rla n d ii d la d ozoru h an d lu w L ip a w ie i M ita w ie 6 000

W A k erm a n ie 8 000

E ffic it flor. 68 000 [się] ·

Kom isja do Interesów C udzoziem skich

G dy K o m isja do In te r e só w C u d zo ziem sk ich oddzielny/m p r a w e m b ęd zie z a p e w ­ n e u sta n o w io n a , ipensja jaka d la ty c h ż e k o m isa rzó w d eterm in o w a n a b ę d z ie w c ią g - n io n ą z a p e w n e z o sta n ie w ogóln ą lis tę c y w iln ą w y d a tk ó w n a u tr z y m y w a n ie m a g i- śtra tu r i ju r y s d y k c ji rzą d o w y ch . D o u rzą d zen ia p ra w em te jż e m a g istr a tu r y n a leżeć b ę d z ie ró w n ie, c z y li m a w n ie j zasiad ać k tó ren z p isa r z ó w n a ro d o w y ch ta k dla d o ­ zoru p rotok ółu , p orząd k u k o r esp o n d en cji, jak o te ż i d o p ełn ien ia w a ż n ie js z y c h c z y n n o śc i z in te r e s ó w z a g ra n icz n y c h w y p a d a ją c y c h , .których b y sek retarz, jako cią g iem o r d y n a ry jn y eh zajęty, w y d o ła ć n ie m ógł. D la teg o w ię c . ró w n ie p e n sja tu się n ie w y sz c z e g ó ln ia .

K a n cela ria In te r e só w Z agran iczn ych . S ek reta rz D ep u tacji:

J e ż e li w a żn o ść, cią g ło ść, rozm aitość p racy, tu d zież p o u z e b a n ie p o ­ sp o lity c h ta le n tó w d o teg o m iejsca , p o w in n y , sta ć s ię p r a w id łe m w y ­ m ia ry n agrod y, ażeb y o sło d z e n ie m lo s u do tr w a ło ś c i w p rzy jęty ch o b o w ią zk a ch za ch ęcić i w in n y ch w sk r z e sić e m u la c ję d o sp o so b ie ­ nia się do teg o u rzęd u i za słu żen ia onego w czasie, w te d y d o u rzęd u

sek reta rza in te r e só w cudzoiziem sfcich, k a n c e la r ią (zarządzającego, n a leża ło b y p r z y w ią z a ć p e n sję p rzy n a jm n iej 30 000 W szak że m in ister rezy d en t jed n ą ty lk o u trzy m u ją cy k o resp o n d en cję m ia łb y w y zn a c z o n ą p en sję zł 36 000, ty m b ard ziej p o w in ie n b yć n a d

POLSKA SŁUŻBA ZAGRANICZNA 1788—1795

525

g ro d zo n y ten , o k tó reg o ogół te j całej k o r e sp o n d e n c ji i p ra cy się opiera, d k tó r y talkże w n ie n a jta ń sz y m m ie jsc u ż y je w W a rsza w ie i z u rzęd u sw eg o często p rezen to w a ć się m u si N ajja śn [iejszem u ] P a n u , p ie r w sz y m osob om w k ra ju i m in istro m za gran iczn ym . S e - k r eta rzó w 4 do języ k a fra n cu sk ieg o , w ło sk ie g o , p o ls k ie g o i do u trzy ­

m a n ia a r c h iw u m p o zł 8 000 e ff[icit] 32 000 D o 13 k o resp o n d en cji m iejsc, w k tórych są m in istro w ie, sz e ś c iu d e- c y fr a n tó w à fl. 3 500 eff[ieiit] 21 000 S z e śc iu k a n c e listó w à fl. 2 300 13 800 K u r ie r ó w 3 à fl. 1 500 4 500

In su m m a e ff ic it fl. 101 300

N B . T u się n ie k ład ą w y d a tk i ekstraiordynaryjne k a n c e la r ii n a n a ję c ie dom u, na sz ta fe ty i w y p r a w y k u rieró w , na p apier, atram en t, św ia tło , opał, u słu g ę k a n c e ­ la rii, op o rzą d zen ie k u rieró w , g d y ż p rócz ord y n a ry jn ej ek sp en sy m u si b yć d e sty - n o w a n y fuinidusz na ek straiord yn aryjn e a n ieo d b ite w y d a tk i.

T łum acze:

D o e k sp e d y c ji n iem ieck iej 3 500 D o języ k a tu r e c k ie g o w W a rsza w ie ter a ź n ie jsz y m a 15 000 W K a m ień cu P o d o lsk im 8 000 W M o h y le w ie nad g ra n icą tu reck ą 4 500 W B a łc ie n ad gra n icą ta ta rsk ą 3 000 T łu m a cz do języ k a r o sy jsk ie g o w W a rsza w ie 6 000

E ff [icit] flor. 40 000

S zk o ła o rien ta ln a w S ta m b u le:

P o d łu g p r z e sz ły c h w y d a tk ó w n ajm n iej w y p a d a w y z n a c z y ć ro czn ie 30 000 T en w y d a te k obraca się na o p ła tę tłu m a c z ó w u ż y ty c h w S ta m b u le ta k d o in te r e ­ s ó w p o lity czn y ch , jako i h a n d lo w y ch , tu d zież n a sp o so b ie n ie m ło d zieży k ra jo w ej

do ję z y k a tu reck iego.

R ekapitulacjia g en era ln a ta b e li w y d a tk ó w rocznych:

na in teresa zagran iczne, je ż e li S ta n y R zeczy p o sp o litej c h c ą u trzy m y w a ć m in istró w w m iejsca ch w y ż e j w y ra żo n y ch , se k r e ta r z ó w i k a w a le r ó w leg a cji, ta k iżb y z a w sze b y ły u sp o so b io n e o so b y d o sp r a w o w a n ia in te r e só w p o lity czn y ch , tu d z ie ż k o n su ­ ló w w m iejsca ch h a n d lo w y ch , na k o n iec k a n c e la r ię d o ty ch że k o resp o n d en cji sto so w n ą :

N a p o słó w e k stra o rd y n a ry jn y ch i m in istr ó w w m iejsca ch 13 648 000 S ek r e ta r z ó w le g a c ji w m ie jsc a c h sz e śc iu 78 000 K a w a le r ó w leg a c ji jed n eg o przy k a żd y m d w orze z m iejsc 13 104 000 K o n s u ló w w m iejsca ch 7 . 68 000 O sob y sk ła d a ją c e k a n cela rię in te r e só w za g ra n icz n y c h 101 300

T łu m a c z ó w 40 000

S z k o łę o rien ta ln ą w S ta m b u le 30 000

S u m m a og ó ln a e ff ic it 1 069 300

526

N a le ż y tu p o w tó rzy ć u w a g ę , iż n ie je s t tuitaj w y sz c z e g ó ln io n y m w y d a te k n ie o d b ity na e k sp e d y c je k u r ie r ó w i sz ta fe t, na n a ję c ie d om u d la k a n c e la r ii i d rob n e te j ż e k a n c e la r ii ek sp en sa , na o p ła tę osób K o m isję I n te r e só w C u d zo­ ziem sk ich sk ła d a ją cy ch , n a p rezen t a iu d w o ró w za g ra n iczn y ch zdarzać s ię m o g ą ce d la d o ciek a n ia g a b in e to w y c h se k r e tó w , na w y s ła n ie in d ż y n ie r ó w dla d e lin e a c ji m a p w m ie jsc a c h k o n tr o w e r sji g ra n iczn y ch , n a w y d a tk i p o d ró żn e p r z y p o sy ła n iu m in istr ó w [i] sek reta rzó w lu b o d m ia n ie on ych . T a k o w e w y d a tk i, ja k o w jed n y m ro k u m n ie j, w d ru g im w ię c e j w y n o sz ą c e , a le s a lv o ca lcu lo fu n d u sz osob n y od w y d a tk ó w o rd y n a ry jn y ch n a w y d a tk i ek str a o r d y n a r y jn e k o n ie c z n ie d e te r m in o ­ w a n y b yć p o w in ie n p ra eter p ro p ter zł 180 000.

W arto porównać przedstaw iony wyżej projekt etatu i budżetu

z analogicznymi danymi, dotyczącymi służby zagranicznej jednego

z czołowych państw europejskich końca XVIII wieku. W ybieram y dla

porów nania b ry ty jsk ą służbę zagraniczną, jako najlepiej wówczas zor­

ganizowaną i jedną z najspraw niej działających, a także ze względu

na to, iż tw órcy konstytucji 3 m aja do wzorów angielskich w ielokrotnie

świadomie naw iązywali 7. Najnowsza praca H o r n a z u niw ersytetu

w Edynburgu dostarcza wszelkich potrzebnych w ty m celu inform acji 8.

P o lsk a w g A n g lia w g p rojek tu b u d żetu z ro k u 1790 n a r. 1789 U p o sa ż e n ie p r z e d sta w ic ie la d y p lo m a ty czn eg o od 54 000 złp. od £ 1 825 (tj. w r a n d ze p o sła n ad zw . i m in istra p ełnom ., do 81 000 złp. 73 000 złp.)

rocznie: d o £ 2 920 (tj. 116 800 złp.) 9 Ł ą czn e u p o sa żen ie p r z e d sta w ic ie li d y p lo m a ­ 898 000 złp. £ 86 733 (tj. ty c z n y c h z a gra n icą : 3 469 320 złp.) W y d a tk i n a d z w y c z a jn e i w y w ia d z a g ra ­ 180 000 złp. £ 33 710 (tj. n iczn y : 1 348 400 złp.)

U trzy m a n ie cen tra li słu ż b y zagr. w stolicy: 141 300 złp. £ 11 478 (tj. 459 120 złp.) C ałość b u d żetu słu żb y za g ra n iczn ej, rocznie: ok. 1 250 000 z ł p. £ 154 038 (tj.

' 6 161 520 złp.)

3. N ota k an clerza Sulkowskiego z roku 1793

W ypłata poborów dyplom atom i urzędnikom służby zagranicznej nie

następow ała bynajm niej regularnie i spraw nie, zadłużenia z ty tu łu nie

w ysyłanych w term inie za granicę płac obciążały znacznie skarb Rzeczy­

7 P o ró w n u ją c b u d żety p rzy jm u ję, iż realn a siła n a b y w cza £ 1 w y n o siła w k o ń c u X V III w ie k u ok. 40 złp. Por. L. D u t e n s, It in é r a i r e d e r o u t e s les p l u s f r é q u e n t é e s o u J o u r n a l d e p lu s ie u r s v o y a g e s a u x v i l l e s p r i n c ip a l e s de l ’E uro p e,

P a ris 1788, s. X V —X X V I; T. K o r z o n , W e w n ę t r z n e d z i e j e P o l s k i z a S t a n i s ł a w a

A u g ii s tl a t. II, K ra k ó w —W a rsza w a 1897, s. 203.

8 D. B . H o r n , T h e B r i t i s h D i p l o m a t i c S e r v i c e 1689— 1789, O x fo rd 1961,

s. 46— 47, 301.

8 D y p lo m a c i b r y ty jsc y o p ła ca n i b y li w g s t a w k i d zien n ej; za k a żd y d zień p o ­ b y tu za gra n icą p o se ł n a d zw . i m in iste r p ełn om . o tr z y m y w a ł od £ 5 d o £ 8. A m b a sa d o rzy w p r z e lic z e n iu ro c z n y m p o b ie r a li od £ 3 650 d o £ 5 200.

POLSKA SŁUŻBA ZAGRANICZNA 1788—1795

₅₂₇

pospolitej już przed lipcem 1792. W ydaje się, że po zwycięstwie Konfe­

deracji Targowickiej w ypłata poborów dla służby zagranicznej w ogóle

na pew ien czas została w strzym ana. 30 grudnia 1793 kanclerz w ielki

koronny A ntoni Sułkowski przekazał Komisji Skarbow ej reje str należ­

ności pracow ników służby zag ran iczn ej10. R ejestr ten jest interesujący

nie tylko z uwagi na podane w nim liczby, ale również dlatego, że

ujaw nia nazwiska dyplom atów i urzędników, którzy utrzym ali się

w służbie zagranicznej za czasów K onfederacji Targowickiej i sejm u

grodzieńskiego. K ilka nazw isk pojawia się tu po raz pierwszy, nie figu­

row ały one w stanie służby z początków roku 1792. Nie jest jednak

pewne, czy re je str jest kom pletny i czy ujaw nia wszystkie nazwiska,

gdyż pretensje niektórych osób m ogły być wcześniej zaspokojone. Nie

obejm uje on zresztą urzędników w arszaw skiej centrali służby zagra­

nicznej.

T a b e l a z a le g ło śc i p e n sji m in istro m Rzipltej, rezy d en to m , sek retarzom le ­ g a c ji i in n y m osob om za g ra n icą a m p lo jo w a n y m , tu d z ie ż tłu m a czo m i agen tom , p o d łu g d a w n e g o e ta tu za p ó ł roku, a 1 M a ii ad u ltim a m O ctobris 1793, do zap ła­ cen ia p r z y p a d a ją cy ch , w r a z z e k sp en są ek stra o rd fy n a ry jn ą ] i o p a trzen iem n a p o ­ w ró t o d w o ła n y ch legacji.

Z a le g ło śc i osób na m ie jsc a c h s w y c h d e sty n a c ji p ozostałych :

B e r l i n :

JP. Z a b ło ck iem u rezy d jen to w i] 10 800

Wi e d e ń :

JP. Ł em p iok iem u a d iu n k to w i przy leg a cji, do zatrzy m a n ia w sk a rb ie na rzecz w e k s la na 6 т . ф ,

k a sie JW. P ro ta P o to c k ie g o w in n e g o 11 3 000 L o n d y n :

JP. B ufcatem u s[e]k r[eta rzo ]w i 5 400 H a g a :

M id d leto n o w i rezy d [en to w i] w raz z k ap el[an em ] 17 100

Rz ym:

JX . k a rd y n a łfo w i] A n ticem u m in [istrow i] p eł-

n jom ocnem u] 13 500

We n e c j a :

D a ir O g lio a g e n to w i 3 000 C h e r s o n :

Z a b ło ck iem u k o n s u lo w i12 12 000

G d a ń s k :

de H e n n ig a g e n to w i 3 600 K r ó l e w i e c :

O k o ło w o w i a gen t[ow i] 4 500

10 A G A D , Z biór z M u zeu m N a ro d o w eg o , fa sc. 802.

11 W oyna z a cią g n ą ł w W ied n iu za p o śred n ictw em b an k u P rota P o to c k ie g o d łu g w e k s lo w y d la w y p ła c e n ia p o b o ró w czło n k o m misjii. D łu g te n za b ezp iec zo n y b y ł na p rzew id zia n ej w y p ła c ie p e n s ji ze sk a r b u R zeczypospolitej.^

12 In teresu ją ce je s t p o m ie sz c z e n ie A n to n ie g o Z a b ło ck ieg o w śr ó d osób p o zo sta ­ ją cy ch n a sw.odch p la có w k a ch , sk o r o k o n su l zo sta ł u su n ię ty z tery to riu m R o sji je sz c z e w g ru d n iu 1791 roku. Por. J. Ł o j e k , Z dz i a ła l n o ś c i k o n s u l a t u p o l s k i e g o w M ir h o r o d z ie w la t a c h 1789— 1791, „ Z eszy ty H isto r y c z n e U W ” t. I, S t u d i a z z a ­

528

D o ję z y k a tu reck ieg o : JP. K r a c ie [sic] 7 500 D o języ k a rosy jsk [iego] : JP. M am u giew iezow i s[e]fcr[eta-

r zo jw i 3 000

JP. N o w a k o w sk iem u 1 800

85 200

Z a le g ło śc i o só b z m ie jsc a s w y c h d e sty n a c ji o d w ołan ych :

B e r l i n :

JP. S z w y k o w sk ie m u sekr[etarzo]w ii 5 400

Wi e d e ń :

JP. W o y n ie p o sło w i ek stra o rd fy n a ry jn em u ] 36 000 JX . P o k u b ia tto k o n sy lfia rzo w i] leg a eji, do za­

trzy m a n ia w sk a r b ie n a r z ecz w e k sla 6 m . φ ,

k a sie JW . P rota P o to c k ie g o W innego 5 400

S t a m b u ł :

N a sz k o łę orien t[a ln ą ], do za p ła cen ia za k w ite m JP. P o n ia to w sk ie g o arch [iw ariu sza] d e p a r t a ­ m en tow ego] n a rzecz m a ją c e g o n astąp ić obra­ ch u n k u w y d a tk ó w n a tę ż sz k o łę , sto so w n ie d o

p raw a g rod zień sk fiego] 15 000 L o n d y n:

JP. Bukaltem u p osł[ow i] ek stra o rd [y n a ry jn em u ] 36 000

M a d r y t :

JP. Z b y sz e w sk ie m u ch a rg é d ’a ffa ires 9 000 S z t o k h o l m :

•JP. P o to ck iem u p osł[ow i] ek słr[a o rd y n a ry jn em u ] 27 000 JP. B o r y sła w sk ie m u s[e].kr[eta]rz[o]w i 5 400 k a p e la n o w i le g a e ji 900 D o z a p ła cen ia JP. M ey zn ero w i, za p o w ró cen iem

za ręczen ia te jż e zap łaty, p rzez JO. ks. S u łk o w ­ s k ie g o ] on em u ż na p iś m ie w y d a n eg o

[ K o p e n h a g a ] :

JP: A n k w ic z o w i p o słfo w i] ek str[a o rd y n a ry jn e- m u] e k sp e d io w a n y c h dla n ieg o r ecred en cia l’ m i

za m ie się c y 4 ad 1 S ep tem b ris 18 000 JP. K o ch a n o w sk iem u ch a rg é d ’a ffa ires 9 000

L atus

Dr e z n o :

JP. P ie g ło w sk ie m u ch argé d ’a ffa ires 9 000 JP. N o sa rzew sk iem u a d iu n k to w i 3 000 P e t e r s b u r g :

JP. G o łu ch o w sk iem u , d otąd w p rzezn a czen iu na

sek retarza le g a e ji zo sta ją cem u 5 400 N a za p ła cen ie w e k sla z k a s y JW. P rota P o to c ­

kiego, w m cu m arcu 1791 za r e k w izy cją D e p u

-167 100

POLSKA SŁUŻBA ZAGRANICZNA 1788—1795

₅₂₉

t[aeji] S ejm [o w ej] In teresó w Z agranicz[nych] na 9 000 r u b li w y d a n e g o , a na e k sp en sa e k str a - -ordtynaryjne] p rzez JP. D eb o leg o , b y w sz e g o m in istra R.P. w P etersb u rg u u ż y ty c h , za trzy ­

m a n o m a b yć w sk a rb ie E .P . 54 000

T łu m a cze d o ję z y k a tu reck ieg o :

W K a m ień cu P od olsk [im ] : JP. P ic h e lste m o w i 4 000 W M o h y lew ie: JP. G u illie n i’em u 2 250

W B a łcie: JP. O w siń sk iem u 1500 79 150

D y sp a rty m en t su m y 27 000 z ł p rzez s e jm g ro d zfień sk i] n a ek sp en s p o w ro tu n iek tó ry ch le g a c ji d o k r a ju d e term in o ­ w a n ej :

W L o n d y n i e :

JP. Bukatem iu p [o sło w i] ek stra o rd [y n a ry jn em u ] 7 200 W M a d r y c i e :

JP. Zbyszerwsfciemu ch argé d ’a ffa ir e s 7 200 W S z t o k h o l m i e :

JP. P o to ck iem u p fosłow i] ek stra o rd fy n a ry jn em u ] 5 400 JP. B orysław skietm u s[e]k r[eta rzo ]w i 2 160 W K o p e n h a d z e :

JP. K o ch a n o w sk iem u ch argé d ’a ffa ires 3 240 W D r e ź n i e :

JP. N osarzew sfeiem u ad iu n k t[ow i] 1 800 27 000

Su m m a ogólna: 358 450

W arto dodać, iż Kom isja Skarbow a uznała w prawdzie słuszność p re­

tensji finansow ych członków służby zagranicznej, ale odmówiła w y­

płaty, m otyw ując swoje stanowisko nie umieszczeniem odpowiednich

sum w prelim inarzu budżetowym.

4. A kty likw idujące polską służbę zagraniczną

Likw idacja polskich przedstaw icielstw dyplom atycznych za granicą

rozpoczęła się właściwie już w roku 1792. Jednakże personel części

polskich placówek zagranicznych doczekał na swoich stanow iskach wy­

buchu Insurekcji 1794 roku. Służba zagraniczna Rzeczypospolitej oddała

się w zasadzie bez zastrzeżeń do dyspozycji władz powstańczych. Po

upadku Insurekcji Stanisław A ugust naw iązał znowu korespondencję

z tym i przedstaw icielstw am i polskimi za granicą, które jeszcze fak ­

tycznie egzystowały — niestety, po to tylko, by zarządzić ich form alną

likwidację.

530

A. L i s t c y r k u l a r n y k r ó l a d o p o l s k i c h p l a c ó w e k d y p l o ­ m a t y c z n y c h z a g r a n i c ą : 13.

V a rso v ie, ce 29 N o v em b re 1794.

M o n sieu r, V ou s au rez d é jà appris p a r la le ttr e d e M. le C om te Ig n a ce P otock i, d a té e du 22 d u courran t, q u e N os trau p p es, a in s i q u e l ’in su rrectio n , s e tr o u v e n t en tiè r e m e n t d isso u tes, e t q u ’e n co n seq u en ce le s p o u v o irs re v o lu tio n a ir e m e n t c o n sti­ tu é s o n t fin i le u r s fo n ctio n s. C om m e i l n ’y a en c o r e r ie n d ’e ta b li p a r ra p o rt au r é g im e d e N o tre g o u v ern em en t, n o n m o in s q-u’à l ’egard d ’u n r è g le m e n t con cern an t l e D ep a rtem en t d e s A ffa ir e s E tra n g ères, d an s cet é ta t d e s ch o ses, J e v o u s écris la p resen te, e t c ’e s t a v e c M oi q u e v o u s e n tretien d rez d éso rm a is v o tr e c o r r e sp o n ­ d a n ce o ffic ie lle , e n M e la fa is a n t p a r v e n ir d ir e c te m e n t so u s M on a d resse, ju sq u ’a u x ord res u ltérieu rs su r ce t Objet. S u r cela Je p rie D ieu q u ’i l v o u s a it dans Sa sa in te e t d ig n e garde. S ta n isla s A u g u ste R oy.

B. P r o j e t d e C i r c u l a i r e a u x E m p l o y é s d a n s l e s C o u r s E t r a n g e r s d e l a p a r t d e l a P o l o g n e ( e x e c u t e ) 14:

L e 9 F é v r ie r 1795, à G rodno.

L es é v é n e m e n ts q u ’a a m en ée l'In su rrectio n d e 1794 v o u s so n t connus.

L a s u ite d e ces é v é n e m e n ts m ’a co n d u it ic i. D ’après c e q u e j ’y a i appris, je m e tr o u v e dans le cas d e v o u s d ire, M on sieur, q u e le s m in istres étra n g ers q u i r é sid a ie n t à V a r so v ie o n t é té a v ertis, q u e l ’e x e r c ic e d e leu rs fo n c tio n s cesso it d ep u is m on depart, q u e t o u t e a u th o rité n a tio n a le p o lo n a is e a y a n t ce ssé d ’ex ister, v o tr e r e p r e se n ta tio n e st te r m in é p ar la m êm e, e t q u e v o u s d e v e z le fa ir e comnaiitre a u g o u v e r n e m e n t au p rès d u q u e l v o u s a v e z r é sid é ju s q u ’ici.

A p rès v o u s ê tr e a cq u itté d e ce d ev o ir v o u s a u rez à p a rtir san s d e la y du p a y s o ù v o u s êtes, et p o u r le s fr a is d u v o y a g e q u e v o u s a u rez à fa ir e p ou r r e v e n ir c h e z v o u s, il v o u s se r a rem is in c e sse m e n t en le ttr e d e ch a n g e la v a le u r d e ... d u cats d ’H o lla n d e.

J e n e d o u te p a s q u ’on v o u s la isse r a des im m u n itie s d u d roit d e s gen s ju s q u ’au m o m en t où voius p o u rrez q u itter le lie u de v o tr e resid en ce. S ta n isla s A u g u ste R oy.

Pierw szy z przytoczonych powyżej listów cyrkularnych m a m. in.

istotne znaczenie dla zamknięcia dziejów Insurekcji 1794 roku. W ymie­

niona w nim data 22 listopada 1794, data okólnika Ignacego Potockiego

dla polskich m isji za granicą 15, zawiadamiającego o rozwiązaniu władz

pow stania i przekazaniu polskiej służby zagranicznej z pow rotem do

dyspozycji króla, może być uznana za form alną cezurę, oddzielającą

okres Insurekcji od okresu likw idacji państwowości polskiej na prze­

łomie 1794/1795 roku.

13 A G A D , A rch iw u m K ró lestw a P o lsk ie g o , vol.. 358 14 A G A D , A rch iw u m K ró lestw a P o lsk ieg o , v o l. 204. 15 O k óln ik a te g o n ie u d a ło s ię od szu k ać.