Propaganda konserwatywna w walce z reformą w początkach panowania Stanisława Augusta

JE R Z Y M IC H A L SK I

P R O P A G A N D A K O N S E R W A T Y W N A W W A L C E Z R E F O R M Ą W P O C Z Ą T K A C H P A N O W A N IA S T A N IS Ł A W A A U G U S T A

I

R e p u b lik a ń s k ie f o r m y u s tr o jo w e R z e c z y p o sp o lite j s tw a r z a ły d la lu d z i s to ją c y c h n a ró ż n y c h s z c z e b la c h h ie r a r c h i i u p rz y w ile jo w a n e j k la s y s z la c h e c k ie j w ie lk ie m o ż - liw o ś c i w y s ta w ia n ia n a s p rz e d a ż sw y c h u p r a w n ie ń p o lity c z n y c h . O d p ie rw s z y c h d y g n ita r z y p a ń s tw o w y c h , p o b ie r a ją c y c h p e n s je i g r a t y f ik a c je z a g ra n ic z n e , c z e rp ią ­

cy c h le g a ln e i n ie le g a ln e d o c h o d y ze sw y c h m n ie j lu b w ię c e j f ik c y jn y c h o b o w ią z ­ k ó w u rz ę d o w y c h , o b ła w ia ją c y c h się p rz e d e w s z y s tk im c h le b e m d o b rz e z a słu ż o n y c h , p o p rz e z ró ż n e g r u b e r y b y p o w ia to w e , d y s p o n u ją c e „ k r e d y t e m “ w d a n e j o k o lic y — m a c h e r ó w od s e jm ik ó w p o s e ls k ic h i d e p u ta c k ic h , s t a r a ją c y c h się w sw o je j s k a li ro b ić to sam o , k o ń c z ą c w re s z c ie n a c ie m n y m tłu m ie d r o b n e j sz la c h ty , z a p o c z ę s tu ­

n e k i d r o b n ą s u m ę w g o tó w c e n a d s ta w ia ją c e j k a r k i za in te r e s y sw o ic h p r o t e k to ­ ró w , w sz y sc y c z e rp a li d u ż ą część sw y c h ź ró d e ł u tr z y m a n i a n ie ze sw e j b e z p o ś r e d ­ n ie j d z ia ła ln o ś c i g o sp o d a rc z e j, lecz z u d z ia łu w ż y c iu p o lity c z n y m . J e d n o c z e ś n ie k o m p le tn y n ie m a l z a n ik a p a r a t u p a ń s tw o w e g o , z w ła sz c z a z a ś s iły z b ro jn e j p o w o ­ d o w a ł n ik ło ś ć o b c ią ż e ń n a rz e c z p a ń s t w a czy w fo r m ie p o d a tk ó w , czy r e k r u t a i d a w a ł s u w e r e n n ą p r a w ie w ła d z ę w ła ś c ic ie lo m d ó b r z ie m s k ic h n a ic h te r y to r iu m . T a k i s ta n rz e c z y w o g ro m n e j m ie rz e tłu m a c z y p r z y w ią z a n ie do „ w o ln o śc i i sw o b ó d r e p u b li­ k a ń s k i c h “ c a łe g o s p o łe c z e ń s tw a sz la c h e c k ie g o i d o b re je g o sa m o p o c z u c ie w d o b ie s a s k ie j — b ło g ie c zasy A u g u s ta I I I p o z o s ta w a ły d łu g o w p a m ię c i p o k o le n ia ż y ją ­ cego p o d b e r łe m je g o n a s tę p c y .

J e d n a k c o ra z w ię c e j je d n o s te k z w ię k s z y m w y k s z ta łc e n ie m i z n a jo m o ś c ią ó w ­ c z e sn e j E u ro p y d o s trz e g a ć z a c z n ie n ie u c h r o n n y k ry z y s , czy n a w e t k a ta s t r o f ę c z e k a ­ ją c e a n a r c h ic z n ą R z e c z p o sp o litą . N a jb a r d z ie j r z u c a ła się w o czy sła b o ść m ili­ ta r n a , a co z a ty m id z ie i z e w n ę tr z n o - p o lity c z n a P o ls k i, lecz a n a liz u ją c p rz y c z y n y te j s ła b o śc i d o c h o d z o n o do g łę b sz e g o u jm o w a n ia p rz y c z y n k ry z y s u . O c zy w iście n i k t n ie z d e f in iu je w ó w c z a s n a jis to tn ie js z y c h c z y n n ik ó w le ż ą c y c h u je g o p o d ło ż a — p o c z ą tk ó w z a sa d n ic z e g o z a ła m y w a n ia się s ta r e j fo r m a c ji f e u d a ln e j. A le r o d z ą c a się m y ś l k r y ty c z n a i r e f o r m a t o r s k a w s k a ż e p rz e d e w s z y s tk im n a zło s p e c y fic z n y c h c e c h ó w czesn eg o p o ls k ie g o ż y c ia g o sp o d a rc z o -sp o łe c z n e g o , p o lity c z n e g o i k u l t u ­ r a ln e g o , s ta n o w ią c y c h n ie r a z ja s k r a w y k o n tr a s t ze s to s u n k a m i w in n y c h k r a ­

PR O PA G A N D A KONSERW ATYW NA ZA STA N ISŁA W A A U GU STA 537

j a c h e u ro p e js k ic h . W w ię k sz o ś c i p a ń s t w E u ro p y , a co w a ż n ie js z a u s ą s ia d ó w R ze­ c z y p o s p o lite j: w P r u s a c h , R o s ji i A u s tr ii a b s o lu ty s ty c z n e p a ń s tw o s tw a r z a ło w a ­ r u n k i s p r z y ja ją c e r o z w ija n iu się n o w y c h e le m e n tó w g o s p o d a r k i k a p ita lis ty c z n e j, ła g o d z iło n ie k ie d y p e w n e n a jb a r d z ie j w y b u ja łe p r z e j a w y u c is k u sp o łeczn eg o , k tó ­ r y c h tr w a n i e n a d a ls z ą m e tę p rz y n o s iło b y n ie b e z p ie c z e ń s tw o d la s a m y c h k la s u p r z y ­ w ile jo w a n y c h , a fe u d á lo m za c e n ę czę śc io w e g o o d s u n ię c ia o d w ła d z y p o lity c z n e j a r a ­ czej p e w n e g o z m ie n ie n ia c h a r a k t e r u u d z ia łu w te j w ła d z y d a w a ło g w a r a n c ję s t a ­ b iln o śc i p o r z ą d k u sp o łe c z n e g o i u d z ia ł w z y s k a c h w y p ły w a ją c y c h z p o tę g i m i l i t a r ­ n e j i p o lity c z n e j p a ń s tw a . W ó w c z e sn e j P o ls c e r o z s tr ó j a p a r a t u p a ń s tw o w e g o u n ie ­ m o ż liw ia ł ja k ą k o lw ie k p o lity k ę g o s p o d a rc z ą w s k a li o g ó ln o p a ń s tw o w e j, a n a w e t ja k i ś m in im a ln y ła d w a d m in is tr a c ji i w y m ia r z e s p ra w ie d liw o ś c i, n ie z b ę d n y d la o ż y w ie n ia ż y c ia g o sp o d a rc z e g o , u t r u d n i a ł te ż r e g u lo w a n ie s to s u n k ó w sp o łe c z n y c h p rz e z p a ń s tw o z g o d n ie z in te r e s e m k la s y p o s ia d a ją c e j ja k o c a ło śc i i n ie z a b e z p ie ­ c z a ł d o s ta te c z n ie te j k la s y p rz e d p r z e ja w a m i o p o ru c h ło p s k ie g o w p o s ta c i z b ie g o - s tw a , czy n a w e t b u n tó w , co n a jb a r d z ie j w id o c z n e b y ło n a te r e n ie z ie m u k ra iń s k ic h '. W ió d ł o n te ż do c o ra z b a rd z ie j o c z y w iste g o z a g ro ż e n ia b y tu p a ń s tw o w e g o . P r o g r a m w y jś c ia z a n a r c h ii i r e f o r m y R z e c z y p o sp o lite j w k i e r u n k u z b liż e n ia j e j do w z o ró w p a ń s t w „ rz ą d n y c h “ (w z o re m n ie m u s ia ły b y ć ty lk o p a ń s tw a c z y ste g o a b s o lu ty z m u , a le i b liż sz e r e p u b lik a ń s k im tr a d y c jo m , A n g lia czy H o la n d ia ) z n a jd u j e w ię c z w o ­ le n n ik ó w w ś ró d n ie k tó r y c h g r u p m a g n a c k ic h b a r d z ie j ś w ia tły c h a c z a se m p r ó ­ b u ją c y c h p r z e s ta w ia ć sw ą g o s p o d a r k ę częścio w o n a to r y k a p ita lis ty c z n e . Z g r u ­ p a m i ty m i z w ią z a n i b y li i p e w n i id e o lo g o w ie r e f o r m y , ż e b y w y m ie n ić c h o ć b y K o ­ n a rs k ie g o . P r o g r a m te n w z a s a d z ie z g o d n y b y ł n ie w ą tp liw ie z in te r e s e m p a ń s t w a i m ó g ł z a d o w o lić b u d z ą c e się p o d w p ły w e m z a g ro ż e n ia z e w n ę trz n e g o u c z u c ia p a tr io ty c z n e .

P ia s to w a n ie p r o g r a m u r e f o r m y p rz e z s tr o n n ic tw a czy k o te r ie m a g n a c k ie m ie śc iło W so b ie n ie u c h r o n n e s p rz e c z n o śc i i p ro w a d z iło do z a h a m o w a ń i w y b ie r a n ia d ró g r e a liz a c ji n ie r a z d o ść o k ó ln y c h i w y b o is ty c h . P r o g r a m r e f o r m y w y z n a w a n y b y ł p rz e d e w s z y s tk im p rz e z C z a rto r y s k ic h , n ie o b c y b y ł je d n a k i P o to c k im i in n y m m n ie js z y m p o ś r e d n im g ru p o m . S p r a w a w p ro w a d z e n ia go w ż y c ie w ią z a ła się ściśle z ty m , czy d a n e s tro n n ic tw o liczy ło , że u c h w y c i w ła d z ę w z re f o rm o w a n e j i w z m o c ­ n io n e j R z e c z y p o sp o lite j. J e ś li z aś liczy ło , że w z m o c n io n y rz ą d s ta n ie się n a rz ę d z ie m d z ia ła n ia s tr o n n ic tw a p rz e c iw n e g o , g o to w e b y ło n ie d o p u śc ić do te g o w s z e lk im i sp o ­ so b a m i. P o n a d to ż a d n e s tro n n ic tw o , n a w e t n a jb a r d z ie j z w a r ta „ f a m ilia “, m a ją c a b y ć o w ą m a łą r z ą d n ą rz e c z ą p o s p o litą w n ie r z ą d n e j P o ls c e , n ie b y ło n a ty le je d n o ­ lite , b y ś w ia tle js i i śm ie ls i p r z y w ó d c y n ie m u s ie li s ię liczy ć z k o n s e r w a ty w n y m i g r u p a m i w e w n ą tr z s tr o n n ic tw a , b ą d ź te ż z ty m i g ru p a m i, z k tó r y m i w d a n e j c h w ili z n a jd o w a li się' w ta k ty c z n y m s o ju sz u . Z a s a d n ic z a z a ś m a s a sz la c h e c k a , z a c o fa n a , śle p o p rz y w ią z a n a do tr a d y c ji o b a w ia ła się w s z e lk ic h z m ia n . Z o p in ią z a ś sz e ro ­ k ic h k ó ł s z la c h e c k ic h z a c z ę to się n ie c o w ię c e j liczy ć, g d y o d o s ta tn ie g o b e z k ró le w ia w y p a d k i p o lity c z n e z a c z ę ły to c z y ć s ię s z y b c ie j i g d y s p r a w a r e f o r m y R z e c z y p o sp o ­ lite j z d a w a ła się n a b ie r a ć c o ra z b a r d z ie j r e a ln y c h k s z ta łtó w . P ie r w s z e re f o r m y w 1764 r o k u n a r z u c ili C z a rto r y s c y siłą , w o p a rc iu o p o m o c o b cą, n ie lic z ą c się z o p in ią w ię k sz o śc i ó w czesn eg o sp o łe c z e ń s tw a sz la c h e c k ie g o , z ra ż a ją c so b ie n ie k tó ­ r y c h sw o ic h s o ju s z n ik ó w ( ja k M a s sa ls k ic h ). S tr o n n ic tw o p rz e c iw n e z a w ió d łs z y się n a sw o ic h z a g ra n ic z n y c h p r o te k to r a c h m u s ia ło ty m b a r d z ie j z w ró c ić u w a g ę n a

5 3 8 JE R Z Y M IC H A LSK I

sz la c h tę , b y z m o b iliz o w a ć j ą p rz e c iw z n ie n a w id z o n e m u „ C io łk o w i“ i „ fa m ilii“ . T y m r a z e m n ie b y ła to z w y k ła ro z g r y w k a o s e jm ik i czy tr y b u n a ły , z w y k łe m a n e w r y n a s k a lę p o w ia to w ą n ie w y s ta r c z a ły . T rz e b a b y ło ro z r u s z a ć n ie s k ło n n e p rz e c ie ż do c z y n n y c h w y s tą p ie ń m a s y s z la c h e c k ie , n ie o c k n ię te je szcze z k w ie ty z m u c zasó w A u g u s ta II I . T rz e b a b y ło w y s tą p ić z ja k im iś sz e rsz y m i h a s ła m i, c h o ć b y o c h a r a k ­ te r z e n e g a ty w n y m . W y k o rz y s ta n o w ty m c e lu s p r a w ę d y s y d e n tó w , p ó ź n ie j p o s ta ­ w io n o i n a u c z u c ia p a tr io ty c z n e d o c h o d z ą c e do g ło s u ja k o r e a k c ja n a o b ce g w a łty . S ię g n ię to te ż o czy w iście i do a r g u m e n tu o b ro n y „ w o ln o śc i i sw o b ó d r e p u b l ik a ń ­ s k ic h .“ P o ru s z o n o te ż n a jc z u ls z ą s t r u n ę — o b a w ę p rz e d o d g ó rn y m i r e f o r m a m i s to ­ s u n k ó w p o d d a ń c z y c h . P o tr z e b y ty c h r e f o r m k r ó tk o w z r o c z n a w sw y m k o n s e r w a ty z ­ m ie s z la c h ta n ie r o z u m ia ła , a w je j św ia d o m o śc i to r o w a ły o n e je d y n ie d ro g ę te m u , w czym s z la c h ta ta w id z ia ła n a jw ię k s z e d la sie b ie n ie b e z p ie c z e ń s tw o — o d d o ln y m ru c h o m , c h ło p s k im s k ie ro w a n y m p rz e c iw f e u d a ln e m u u c isk o w i.

W z a sa d z ie p r o g r a m r e f o r m z a in ic jo n o w a n y c h p rz e z C z a rto r y s k ic h i S ta n is ła w a A u g u s ta m ó g ł w y jś ć n a d o b re ś r e d n ie j sz la c h c ie , p rz y c z y n ia ją c się do w y d o b y c ia je j sp o d z u p e łn e j z a le ż n o śc i od m a g n a te r ii, z c z a se m te ż n o w y m o n a r c h a z b u d u je w ła s n e s tro n n ic tw o o p a r te w d u ż e j m ie rz e w ła ś n ie n a sz la c h c ie ś r e d n ie j. N a ra z ie je d n a k o g ro m n a w ię k sz o ś ć m a g n a te r ii s ta n o w ią c a o p o z y c ję z a ja d le z w a lc z a ją c ą S ta n is ła w a A u g u s ta p o tr a f ił a u tr z y m a ć r z ą d d u sz n a d sz la c h tą . J a k k o lw ie k ro z b ic ie d w ó c h f ila r ó w o lig a rc h ii m a g n a c k ie j, ja k im i b y ła w ła d z a h e tm a ń s k a i p o d s k a r - b iń s k a , z a w ie s z a ją c a lib e r u m v e to k o n f e d e r a c ja g e n e ra ln a , p o w ię k s z e n ie o b c ią ż e ń n a rz e c z s k a r b u p a ń s tw a b y ły f a k t a m i d o n io s łe j w a g i, ja k k o lw ie k z w y c ię sc y C z a r­ to r y s c y p o tr a f ili n ie je d n e m u ze sw y c h p rz e c iw n ik ó w d a ć się w e z n a k i, ty m n ie ­ m n ie j w sz y stk o to d a le k ie b y ło od is to tn e g o n a r u s z e n ia r e p u b lik a ń s k ie g o u s tr o ju . I tr z e b a b y ło , z d a je się, m ie ć b ie lm o n a o c z a c h lu b z łą w o lę, b y w id z ie ć w P o n ia ­ to w s k im ty r a n a . N ie b r a k o w a ło je d n a k je d n e g o i d ru g ie g o . Z ła w o la , o b o k często r z e c z y w is te j c ia s n o ty u m y s łó w u p ro w o d y ró w m a g n a c k ic h , z a śle p ie n ie , a cza se m i p rz e w ro tn o ś ć w ś ró d lu d z i ze ś r e d n ie j w a r s t w y s z la c h e c k ie j w y d a ły n a ś w ia t p o ­ w ó d ź li t e r a t u r y p ro p a g a n d o w e j s z k a lu ją c e j n o w e p o rz ą d k i n a sta łe _ w R z e c z y p o sp o ­ lite j od c h w ili g d y z a m k n ą ł oczy n ie w y g a s łe j p a m ię c i A u g u s t I I I . D o k ła d a ły też, co ty lk o m o g ły , z a in te re s o w a n e w o b a le n iu S ta n is ła w a A u g u s ta c z y n n ik i sa sk ie . P o b ie ż n e n a w e t p r z y jr z e n ie się te j lite r a tu r z e p o z w a la n a m się z o rie n to w a ć , czego lę k a ła się w d a n y m m o m e n c ie o g ro m n a w ię k sz o ś ć p rz e d s ta w ic ie li k la s y p o s ia d a ją c e j. G w a łto w n a k a m p a n ia p r o p a g a n d o w a b y ła o d b ic ie m m a s o w e g o w g r a n ic a c h w a r s tw y sz la c h e c k ie j r u c h u ra d o m s k ie g o a r o t e m b a rs k ie g o . S iła te g o ru c h u , je ś li n a w e t o d lic z y m y n a le ż n ą część n a s p r a w ę d y s y d e n c k ą , czy p ó ź n ie j n a s p r a w ę w a lk i z o b cą p rz e m o c ą , u z m y s ła w ia n a m z n a c z e n ie p ró b y r e f o r m z l a t 1764 — 1766. P rz e d 1767 ro k ie m w ro g o w ie k r ó la i „ fa m ilii“ , n a r a z ie p rz y d u s z e n i, n ie m o g li ro z w in ą ć w p e łn i sw e j a g it a c ją z w ła sz c z a z aś n ie m o g li ja w n ie w y s tę p o w a ć p rz e c iw k ró lo w i. W y z y sk i­ w a li w ię c n a r a z ie g łó w n ie a r g u m e n t „ o b ro n y w ia r y “ rz e k o m o z a g ro ż o n e j ż ą d a n ie m to l e r a n c j i i ró w n o u p r a w n ie n ia d la d y s y d e n tó w . A le o b o k te j z w ie lk im h a ła s e m p r o ­ w a d z o n e j a k c ji s ię g n ię to i po in n e p o s tr a c h y ró w n ie a m o że i le p ie j tr a f ia ją c e do s z e ro k ic h rz e sz s z la c h e c k ic h .

N ie d a w n i s p r z y m ie r z e ń c y „ fa m ilii“ lecz ry c h ło z n ią sk łó c e n i, M a s sa ls c y k o lp o r ­ to w a li n a L itw ie p rz e d s e jm ik a m i p o s e ls k im i 1766 r o k u p is m o p. t. „ U w a g i d o b re g o

PRO PA G A N D A KONSERW ATY W NA ZA STA N ISŁA W A A U G U STA 539

p a tr io t y co d o se jm ó w n a s tę p u ją c y c h i i n s tr u k c j i p o s ło m “ .1 P is m o to n ie w y s tę p o ­ w a ło ja w n ie p rz e c iw k r ó lo w i czy C z a rto r y s k im , p rz e c iw n ie 'n a w e t w p ie r w s z y m z d a n iu w sp o m in a ło iż „ p o d sło d k im J K M c i P a n a N a szeg o M iło śc iw e g o p a n o w a ­ n ie m j e s t ju ż u g r u n t o w a n a p o w s z e c h n a sp o k o jn o ś ć “ ,2 a le p o d s u w a n e s e jm ik u ­ ją c y m p u n k ty z d ra d z a ły w ro g ie n a s ta w ie n ie . Z a w ie ra ły o n e ż ą d a n ia ro z w ią z a n ia k o n f e d e r a c ji g e n e r a ln e j, p rz y w ró c e n ia w ła d z y h e tm a ń s k ie j, ja w n o ś c i r a d s e n a tu , w y p o w ia d a ły się p rz e c iw r e d u k c j i m o n e ty i to le r a n c ji d la d y s y d e n tó w . A w ię c b y ł to k la s y c z n y n ie ja k o r e p e r t u a r p o s tu la tó w o p o z y c ji.3 D o te g o d o c h o d z iło d e ­ m a g o g ic z n e ż ą d a n ie w y c o fa n ia o b c y c h w o js k z k r a j u i ro z s z e rz e n ia k o m is ji d y s li- m ita c y jn e j z R o s ją o k o m is a rz y p r o b a ta e fid e i, a b y n ie b y ła o r a „o d k il k u osób d e p e n d u ją c a “ . W y k o rz y s ta li te ż M a s sa ls c y p o c z y n a n ia T y z e n h a u z a , d ą ż ą c e d o in t e n ­ s y f ik a c ji d o c h o d ó w z e k o n o m ii lite w s k ic h i d o m a g a li się, „ a ż e b y r z ą d d ó b r s to ło ­ w y c h b y ł w ia d o m y R z e c z y p o sp o lite j i s z la c h ta w y c is k a n i n ie b y li, o ra z d o ż y w o t- n ic y , s in e c o g n itio n e p r iv ile g io r u m i b ez p o p rz e d z a ją c e j k o m isy i d o w s z y s tk ic h d ó b r ek o n o m ic z n y c h s e jm e m n a z n a c z o n e j a d o tą d n ie w p ro w a d z o n e j, r u g o w a n i n ie b y li“ . N a w y w o ła n ie je d n a k n a jw ię k s z e g o z a n ie p o k o je n ia w ś ró d s z la c h ty o b lic z o n y b y ł n ie w ą tp liw ie n a s tę p u ją c y p u n k t: „ a ż e b y s u b d ita tu s lu d z i p ro s ty c h n ie b y ł zn o szo ­ n y i do n o w e j ja k i e jś sw o b o d y z p o n iż e n ie m i n ie b e z p ie c z e ń s tw e m s t a n u s z la c h e c ­ k ieg o p rz y p r o w a d z o n y “ . M a s sa ls c y z b y t d o b rz e z o rie n to w a n i b y li w z a m ia ra c h i m o ż liw o śc ia c h ó w c z e sn y c h c z y n n ik ó w rz ą d o w y c h , b y n a se rio o b a w ia ć się m ieli, że w n io s ą o n e n a p rz y s z ły s e jm p r o j e k t z n ie s ie n ia p o d d a ń s tw a c h ło p s k ie g o .4 U m ieszczen ie te g o p u n k tu b y ło c h w y te m d e m a g o g ic z n y m . N a to m ia s t w d o b re j c h y ­ b a w ie rz e d z ia ła ł (acz p e w n ie z a s u g e r o w a n y p rz e z o p o zy cję) d a w n y s t r o n n ik C z a r­ to r y s k ic h , r e f e r e n d a r z lite w s k i L u d w ik O sk ie rk o , c z ło w ie k w e d łu g o p in ii w s p ó

ł-1 R k p s C z a rt. 659; L a v o ix p u b liq u e f a i t les M a s s a ls k i a u th e u r s d e la p iè c e c i- jo in te et q u i e s t r e p a n d u e d a n s to u te la L ith u a n ie p is a ł S ta n is ła w A u g u s t d o k a n c le r z a M ic h a ła C z a rto r y s k ie g o 18.V III.1766 r. ib id . K o n o p c z y ń sk i, k tó r y c y tu je d w a p u n k ty (o w ła d z y h e tm a ń s k ie j i r a d a c h s e n a tu ) z „ U w a g “ i w s p o m in a o o w y m liśc ie p o ­ d a je o m y łk o w o je g o d a tę n a 10.VII.1766. G e n e z a i u s ta n o w ie n ie r a d y N ie u s ta ją c e j, K r a k ó w 1917, s. 100 — 101.

H e n r y k S c h m i t t : P a n o w a n ie S ta n is ła w a A u g u s ta II, L w ó w 1870, s. 45 tw i e r ­ d zi, że „ p o d k o m o rz y lite w s k i (b y ł n im w ó w c z a s S ta n is ła w R a d z iw iłł) n a le ż ą c y do s tr o n n ic tw a C z a rto r y s k ic h “ ro z e s ła ł p o w o je w ó d z tw a c h p is m o p o d ty tu łe m : „ R a d y p a tr i o t y “ , p o le m iz u ją c e z „ U w a g a m i“ M a s s a ls k ic h . ·

2 U m o ż liw ia ło to n a w e t d o d a tk o w y t r i c k p ro p a g a n d o w y , o b lic z o n y z re s z tą n a lu d z i z u p e łn ie n ie z o r ie n to w a n y c h , a m ia n o w ic ie tw ie r d z e n ie , że p is m o to p o ­ ch o d zi w ła ś n ie od „ f a m ilii“ . S y r u ć , c a s te lla n d e W ite b s k a e û la m a lic e d ’in s in u e r à la n o b le s s e d u te r r ito ir e d e K o w n o , q u e c e la p r o v e n o ié d e V o u s — p is a ł S ta n is ła w A u g u s t w c y to w a n y m w y ż e j liśc ie do M ic h a ła C z a rto ry s k ie g o , p ro s z ą c go o u s iln e d e m e n to w a n ie , g d y ż m o g ło b y to z b a ła m u c ić d r o b n ą s z la c h tę i p o p su ć in s tr u k c j e d la p o słó w . K s ią ż ę k a n c le r z n ie w ie rz y ł je d n a k , b y S y ru ć m im o c a łe j sw e j o b łu d y m ó g ł fr ip o n n e r te l le m e n t sa n s e f f e t e t sa n s f r u i t i że je s t to k a lu m n ia rz u c o n a p rz e z je g o k o n k u r e n tó w Z a b ie łłó w . M ic h a ł C z a rto r y s k i d o S ta n is ła w a A u g u s ta 28.V III. 1766 r. rk p s . C z a rt. 659.

3 P o r. p u n k ty z a le c a n e se jm ik o m p rz e z b is k u p a K a je ta n a S o łty k a . K a z im ie rz R u d n i c k i : B is k u p K a je ta n S o łty k (1715 — 1788) K r a k ó w 1906, s. 114 — 116.

4 T y m n ie m n ie j p e w n e k o ła o p o z y c ji ju ż w p ie r w s z e j p o ło w ie 1765 r. b a ły się, że c z y n n ik i s to ją c e u w ła d z y c h c ą а р а u v r i r la n o b le s s e e n a ffr a n c h is s a n t les p a y sa n s . B e ta ń s k i, s e k r e ta r z h e tm a n a J a n a K le m e n s a B ra n ic k ie g o do G e ra rd a , a je n t a f r a n ­ c u sk ie g o w G d a ń s k u 22.V.1765, li s t c y to w a n y p rz e z K o n o p c z y ń s k i e g o : K o n ­ fe d e r a c ja b a r s k a t. II. W a rs z a w a 1938, s. 400.

540 JE R Z Y M IC H A L SK I

c 7 esn y ch „ w ię c e j sz c z e ry n iż ro z u m n y “ .5 N a te ż s e jm ik i 1766 r o k u w y g o to w a ł on o b s z e rn e p is m o p o ś w ię c o n e w y łą c z n ie r z e k o m e m u n ie b e z p ie c z e ń s tw u z n ie s ie n ia p o d ­ d a ń s tw a c h ło p ó w . W id a ć s tą d j a k s iln ie s z e rz o n e b y ły p o g ło s k i o ty m , s k o ro t a k p o d z ia ła ły n a c z ło w ie k a n ie o g a rn ię te g o , z d a je się, s tro n n ic z ą n ie n a w iś c ią do k r ó la i C z a rto r y s k ic h i n ie m a ją c e g o ja k ic h ś c e ló w u b o c z n y c h w sz e rz e n iu n a s tr o jó w p a n ic z n y c h w ś ró d w y b o rc ó w s z la c h e c k ic h .6 „M a b y ć —■ p is a ł O s k ie rk o do w y b o r ­ có w — n a s e jm ie n a s tę p u ją c y m p o d a n y s ta n o m R z e c z y p o sp o lite j p r o je k t, a ż e b y p o d ­ d a n y c h d z ie d z ic z n y c h od p o d d a ń s tw a u w o ln ić i o n y c h z d a n ia w ła s n e g o w ła d a ją c y m i u c z y n ić b e z ż a d n e j od n ik o g o d e p e n d e n c ji. Co g d y k to z e c h c e c o n s id e r a te w sw o ic h ro z tr z ą s n ą ć u w a g a c h ta k o w e s z k o d liw e i o s ta tn ią s ta n o w i sz la c h e c k ie m u g ro ż ą c e m iz e rią p o z n a k o n s e k w e n c y je “ . P r z e d o c z a m i s z la c h ty m a lo w a ł r e f e r e n d a r z li te w ­ sk i s tr a s z liw y o b ra z g ro ż ą c e g o je j n ie b e z p ie c z e ń s tw a . W d o b r a c h b o w ie m k r ó le w ­ s k ic h i d u c h o w n y c h „ w je d n y c h m n ie js z a p a ń s z c z y z n a p rz y le p s z y c h p a s s im g r u n ­ ta c h , j a k w z ie m s k ic h d z ie d z ic z n y c h , w d ru g ic h c h ło p s tw o n a le k k ic h o sa d z o n e c z y n sz a c h ż a d n e j do d w o ru n ie p e łn i p o w in n o ś c i“ . S k o ro w ię c z n ie s io n e z o s ta n ie p o d d a ń s tw o , n a s t ą p i w ie lk i e x o d u s c h ło p s k i z d ó b r z ie m sk ic h , k tó r e p o z b a w io n e siły ro b o c z e j s t r a c ą sw ą w a rto ś ć . P r z e w id y w a ł w p ra w d z ie , iż n ie k ie d y c h ło p i m o g ą p o z o s ta ć w d o b r a c h d z ie d z ic z n y c h „ p rz e z d a w n ą n a m ie js c u z a sie d z ia ło ść , lu b te ż p rz e z k o rz y ś ć d o b re g o g r u n tu , a lb o te ż z in n e j p rz y c z y n y “ , lecz z y s k a w s z y p rz e z u s ta w ę se jm o w ą w o ln o ść , „ d z ie d z ic o m lu b z a s ta w n ik o m ż a d n e g o n ie c z y n ilib y p o ­ słu s z e ń s tw a ... m ie n ią c się b y ć s ą s ia d a m i, a n ie p o d d a n y m i“ . W io d ło b y to do z u ­ p e łn e j r u i n y s z la c h ty , k tó r a p o z b a w io n a z o s ta ła b y ś r o d k ó w do ży cia . A „za z n is z ­ c z e n ie m s ta n u s z la c h e c k ie g o u f o r m o w a n y tr z e c i s ta n c h ło p s k i z o s ta n ie i t a k a n g ie l­ s k i im ita b itu r z w y c z a j, p e r c o n s e q u e n s w o ln o ść k r w ią a n te c e s o ró w n a s z y c h n a b y ta u p a d n ie e t sic f e l i x p e r ib it r e g n u m “. Ł ą c z ą c c h a r a k te r y s ty c z n ie g ro ź b ę r e f o r m c h ło p s k ic h z g ro ź b ą a b s o lu ty z m u O s k ie r k o n ie w s k a z y w a ł w ła ś c iw ie , s k ą d p ły n ie n ie b e z p ie c z e ń s tw o o w y c h z a m a c h ó w n a s t a n sz la c h e c k i, k to m a m ia n o w ic ie p ro p o ­ n o w a ć n a s e jm ie z n ie s ie n ie p o d d a ń s tw a . J a k o je d y n y k o n k r e t n y p r z e ja w ta k ic h d ą ż e ń w y m ie n ia ł r e f e r e n d a r z lite w s k i to , że k a le n d a r z je z u itó w w a r s z a w s k ic h n a r o k 1765 p o w o łu ją c się n a p r z y k ła d A n g lii g ło s ił p o tr z e b ę u w o ln ie n ia c h ło p ó w od p o d d a ń s tw a , b y t ą d ro g ą p o d n ie ś ć s t a n g o sp o d a rc z y k r a j u .7

A g ita c ja t a z a ta c z a ła , j a k m o ż e m y m n ie m a ć , dość s z e ro k ie k rę g i. W je d n e j z ó w ­ c z e sn y c h s ilv a r e r u m s p o ty k a m y w ś ró d c z te r n a s tu „ p u n k tó w do in s tr u k c ji n a s e jm

5 O p in ię t a k ą w k ła d a w u s ta C z a rto r y s k im p r o p a g a n d o w y w ie rs z b a r s k i „ S e n n a ja w ie “. K a z im ie rz K o l b u s z e w s k i (w yd.) P o e z ja b a r s k a . B ib l. N a r. S e r. I, N r 108, K r a k ó w 1928, s. 208. 6 A u to r s tw o O s k ie r k i s tw ie r d z a w ła s n o r ę c z n a n o ta t k a S ta n is ła w a A u g u s ta p rz y te k ś c ie o m a w ia n e g o p is m a : ,d ie 21 N o v e m b r is 1766 r e f e r e n d a r z lite w s k i O s k ie rk o p r z y z n a ł k ró lo w i, że je s t a u to r e m te g o s k r y p tu p rz e d s e jm ik a m i p o s e ls k im i r o z e s ła ­ n e g o i e k s k u z u ją c , że r o z u m ia ł b y ć p r a w d z iw ą w ie ś c ią w y ra ż o n e g o w n im p r o j e k tu o c h ło p a c h , u z n a ł to , że b e z f u n d a m e n tu d o b re g o n a p is a ł...“ r k p s C z a rt. 679; te n ż e te k s t p t. K o p ia lis tu p a tr io t y s u b ig n o to n o m in e p is a n e g o do w o je w ó d z tw a m iń ­ s k ie g o d ie 1 lip c a 1766 w cza sie s e jm ik u c z y ta n e g o . A r c h iw u m G łó w n e A k t D a w ­ n y c h w W a rs z a w ie , oddz. w W ila n o w ie , z b ió r B r a n ic k ic h z S u c h e j 134/158.

7 O s k ie r k o m ia ł t u n a m y ś li z a p e w n e „ K a le n d a r z w a r s z a w s k i n a ro k 1765“ . W z a m ie sz c z o n y c h n a k o ń c u te g o k a le n d a r z y k a „ U w a g a c h e k o n o m ic z n y c h “ s p o ty ­ k a m y p o s t u la t „ u w o ln ie n ia r o ln ik ó w p ro s te g o s ta n u o d p o d d a ń s tw a “ b e z b liższeg o z re s z tą o k r e ś le n ia n a c z y m w ła ś c iw ie o w o z n ie s ie n ie p o d d a ń s tw a w p r a k t y c e m a p o le g a ć .

PR O PA G A N D A KONSERW ATY W NA ZA STA N ISŁA W A A U G U STA 541 w a r s z a w s k i J . W . W . p o sło m “ p u n k t p rz e c iw z n o sz e n iu p o d d a ń s tw a d o s ło w n ie p r z e ­ j ę t y z u w a g d o b re g o p a tr io ty .8 P r z e d e w s z y s tk im z a ś p o s tr a c h y t e z n a la z ły p r z y ­ s tę p d o s e jm ik u ją c e j sz la c h ty . Ś w ia d c z ą o ty m in s tr u k c j e p o s e ls k ie n a s e jm 1766 r o k u . S e jm ik w B r a ń s k u p o w tó rz y ł w sw e j i n s tr u k c j i n ie m a l d o sło w n ie te k s t ,.U w a g “ : „ L u d z i p ro s ty c h s u b d ita tu s , a b y n ie b y ł z n o sz o n y i do n o w e j ja k ie ś c i sw o ­ b o d y z p o n iż e n ie m i n ie b e z p ie c z e ń s tw e m s ta n u sz la c h e c k ie g o p rz y p u s z c z o n y “ .’ I n t e r e s u ją c o b r z m ią o d p o w ie d n ie u s tę p y in s tr u k c j i d w ó c h s e jm ik ó w lite w s k ic h : „ W y c h o d z ą c e — c z y ta m y w i n s tr u k c j i p o w ia tu p iń s k ie g o — a d fa m a m v o la n te m p r o j e k ta u w a ln ia ją c e a s u b d ita tu lu d z i p ro s ty c h , k tó r e ja k o g ro ż ą c e n ie b e z p ie c z e ń ­ s tw e m i p o n iż e n ie m s t a n u s z la c h e c k ie g o p rz y n o s iły z n a c z n ą w e k o n o m ic e ...10 p o ­ d a tk o w a n iu o b y w a te lo m W ie lk ie g o K s ię s tw a L ite w s k ie g o , t a k u s iln ie o to s t a r a ć się b ę d ą J . W. W. p o sło w ie, a b y ta k o w a w y n ik a ć m o g ą c a m a t e r ia n ie w z ię ła s k u tk u sw e g o n a n a s tę p u ją c y m se jm ie , a le o n a ja k o o b r a ż a ją c a s t a n sz la c h e c k i e t iu s ti- tia m u f o r m o w a n a b y ła o d rz u c o n a “ .11

E g z u la n c k i z a ś s e jm ik s t a r o d u b o w s k i o ś w ia d c z a ł: „N ie ty lk o p o L itw ie , a le w c a ­ ły m p r a w ie K ró le s tw ie P o ls k im ro z n ie s io n a w ie ść z a ż a le k a ż d e g o o b y w a te la d o ­ b rz e u ro d z o n e g o i o jc z y ź n ie z a s łu g u ją c e g o się, ja k o b y p r o s ty s t a n p o d d a ń s tw a , c z ę śc ią k r w ią p rz o d k ó w z a k u p io n y , czę śc ią w p o cie czo ła z a p r a c o w a n y m g ro sz e m z z ie m ią z a ra z e m n a b y ty i d o m ie js c a w ie lo n a d e r k o n s ty tu c ja m i p rz y w ią z a n y n a b lis k o z b liż a ją c y m się s e jm ie m a e lu c ta r i n a w o ln o ść , a ty m sa m y m o s t a tn i ą p r a ­

w ie g ro z ić s ta n o w i sz la c h e c k ie m u p o c z y n a r u i n ą i m iz e rią . P rz e to ... p o sło w ie... są o b o w ią z a n i w z d a rz e n iu ta k o w e g o p r o j e k tu sz k o d liw e g o n a m lib e ra v e ta n d i v o c e n ie p o z w a la ć o co n a j s o le n n ie j się m a n ife s to w a ć i b ez d o ło ż e n ia się n a s b r a c i w d o ­ m a c h z o s ta ją c y c h w n a jm n ie js z y m p u n k c ie w o ln o śc i c h ło p s tw u n ie u d z ie la ć “ .12 O p in ię s e jm ik u s ta ro d u b o w s k ie g o o ro z c h o d z e n iu się o w y c h g ro ź n y c h p o g ło s e k po c a łe j R z e c z y p o sp o lite j p o tw ie r d z a to, że od g ło s ic h z n a jd u je m y i w d a le k im w o ­ je w ó d z tw ie s ie ra d z k im , k tó r e p o le c iło s w y m p o sło m n ie p o z w a la ć n a z n o sz e n ie p o d ­ d a ń s t w a .13

8 N o ta b e n e je d e n a ś c ie p ie r w s z y c h z ty c h p u n k tó w id e n ty c z n e je s t z p r o je k te m i n s tr u k c j i p o s e ls k ic h z a w a r ty m w liśc ie S o łty k a do b is k u p a łu c k ie g o W o łło w icza z s ie r p n ia 1766 r. O b a te k s ty w S ilv a r e r u m 1764 — 1766 w B ib l. P u b lic z n e j w W a r ­ s z a w ie b ez s y g n a tu r y . 9 ib id e m . 10 w y r a z n ie c z y te ln y . 11 ib id e m . T e k s t je s t n ie w ą tp liw ie z d e fo r m o w a n y p rz e z o p u sz c z e n ie je d n e g o lu b w ię c e j słów .

12 A k ty iz d a w . W ile n s k o ju A rc h e o g ra fic z e s k o ju K o m is s ie ju V III. W iln a 1875, s. 396. 13 „ P o d d a ń s tw o lu d z i p ro s ty c h , a b y n ie b y ło zn o szo n e, a s tą d n ie b e z p ie c z e ń s tw a s t a n s z la c h e c k i n ie p o n o sił, o s trz e ż e n ia d o p o m n ą się “ (posłow ie). T e k i P a w iń s k ie g o w z b io r a c h K o m is ji h is to ry c z n e j P A U w K ra k o w ie . W o je w ó d z tw o s ie ra d z k ie p o w tó ­ rz y s w o je p r o te s ty w n a s tę p n y m r o k u u m ie s z c z a ją c w „ d e s id e ria c h d o in s tr u k c j i p o s ło m “ (w ła ś c iw e in s tr u k c j e n a s e jm 1767, w sz ę d z ie m ia ły je d n o lity n a o g ó ł te k s t n a r z u c o n y p rz e z R e p n in a ) n a s e jm 1767 n a s tę p u ją c y p u n k t: „ p o d d a ń s tw o zaś, że b y ż a d n y m k o lo r e m p ro p r io d o m in io u w o ln ie n i n ie b y li s t a r a ć się b ę d ą j. w . p o sło w ie “ . T e k i P a w iń s k ie g o . T rz e b a je d n a k zaz n a c z y ć , że n a d w a s e jm ik i (B ra ń s k i S ie ra d z ) d z ie w ię tn a ś c ie in n y c h w K o ro n ie , z k tó r y c h in s t r u k c j e są n a m z n a n e , n ie u le g ło a g ita c ji. S to p n ia p o w o d z e n ia c h w y tu p r o p a g a n d o w e g o o p o z y c ji n a s e jm ik a c h lite w ­ sk ic h n ie d a się u s ta lić z p o w o d u sz c z u p ło śc i p rz e k a z ó w in s tr u k c j i z ta m te g o t e ­ r e n u . N ie j e s t je d n a k w y k lu c z o n e , iż sz e rz e n ie się te j p r o p a g a n d y n a z ie m ia c h W ie l­ k ie g o K s ię s tw a p rz y c z y n iło się d o te g o , że n a d e le g a c ji s e jm o w e j 1767 r . w ła ś n ie

542 JER ZY M IC H A LSK I

M im o u ż y c ia t a k d e m a g o g ic z n e g o c h w y tu o p o z y c ja n a te r e n ie w y b o rc z y m p r z e ­ g r a ła i S ta n is ła w A u g u s t i C z a rto r y s c y d y s p o n o w a li, j a k w ia d o m o , n a s e jm ie 17(36 r o k u o g ro m n ą p rz e w a g ą . N a s a m y m te ż se jm ie o p o z y c ja n ie w y to c z y ła ja k o ś o w y c h rz e k o m y c h z a m a c h ó w n a p o d d a ń s tw o c h ło p s k ie . W id a ć ła tw ie j b y ło to ro b ić n a p r o w in c ji w o b e c ła tw o w ie r n y c h rz e s z sz la c h ty . J e d y n i e r a z S z c z ę sn y C zack i, je d n a z n a jb a r d z ie j z a k u ty c h g łó w r e a k c y jn e j o p o z y c ji a z a ra z e m c z ło w ie k p rz e w ro tn y , z w a lc z a ją c z a c ie k le w y s iłk i s tr o n n ic tw a d w o rs k ie g o p rz e f o rs o w a n ia g ło s o w a n ia w ię k sz o ś c ią n a d tzw . m a te r ia m i e k o n o m ic z n y m i u ż y ł i te g o s tra s z a k a . „ S ły s z a łe m i c z y ta łe m — w o ła ł o n n a s e s ji 22 lis to p a d a 1766 r. — że re lig ią , rz e c z n a jw ię ts z ą p o d ty m p o z o re m (sc. s p r a w e k o n o m ic z n y c h ) d la r o z s z e rz e n ia h a n d ló w i rz e m io s ł ch c ia n o p o ru s z y ć ; c z y ta łe m , że z te jż e p rz y c z y n y p rz y p u s z c z e n ie c z w a rte g o s t a n u ra d z o n o ja k o i w o ln o ść c h ło p ó w od p o d d a ń s tw a d la r o z p r z e s tr z e n ie n ia ró ż n e g o rz e m io sła ...“ 14

N a ogół w y s ta r c z a ło o p o z y c ji s z e rm o w a n ie h a s łe m „ o b ro n y w ia r y “ p rz e d d y s y d e n ­ ta m i, w o b e c k tó r e j to s p r a w y k r ó l i C z a rto r y s c y b y li d o ść b e z b ro n n i. W tó ro w a ło te m u ró w n ie ż h a s ło „ o b ro ń c y w o ln o śc i“ o b a lo n e j „ ty r a n i ą “ k r ó la i „ f a m ilii“. W a lk a z o w ą „ ty r a n ią “ o z n a c z a ła d ą ż e n ie l - o do p r z e ję c ia w ła d z y z r ą k S ta n is ła w a A u g u ­ s ta i C z a rto r y s k ic h , a p rz e d e w s z y s tk im u z y s k a n ia d o s tę p u do ż ło b u d y s tr y b u c ji u rz ę d ó w i k ró le w s z c z y z n , 2 -o do o b a le n ia w s z e lk ic h n ie o m a l z m ia n m o d e r n iz u ją ­ c y c h a p a r a t p a ń s tw o w y , ja k i e d o k o n a ły się od 1764 r o k u , a w ię c p o w r ó t do b ło g ic h c zasó w A u g u s ta I I I . J e ś li n a w e t n ie m ia ło się to d o k o n a ć d ro g ą p rz y w ró c e n ia W e t- tin ó w , to w k a ż d y m ra z ie d ro g ą s e jm u p a c ific a tio n is p rz y w ra c a ją c e g o d a w n ą a n a r c h ię i sz czo d rze w y n a g ra d z a ją c e g o m a g n a te r ii c h u d e la ta o p o zy cji. J e ś li n a w e t n ie k tó rz y z o p o z y c y jn y c h m a g n a tó w n o s ili się z z a m ia r a m i r e f o r m a to r s k im i (p rz e ­ w a ż n ie p rz e m y ś liw a n y m i n a u ż y te k ic h e le k ta W e ttin a ), to z a m ia ry t e o k ry w a li g łę b o k ą ta je m n ic ą , a ja k o ja w n e h a s ła w y p is y w a li n a sw y c h s z ta n d a r a c h p r z y w r ó ­ c e n ie „ p r a w d a w n y c h “ . „B oże, k tó re g o o p a trz n o ś ć — ta k i to „ p a c ie rz “ o p o z y c ja k a ­ z a ła o d m a w ia ć rz e s z o m sz la c h e c k im ■— n a jb a r d z ie j w y d a je się w rz ą d a c h r o d z a ju lu d z k ie g o , o s o b liw ie z aś w k r ó le s tw a c h i rz e c z a c h p o s p o lity c h , d a j n a ro d o w i p o l­ s k ie m u i lite w s k ie m u s k u te c z n e sp o s o b y sw o b ó d k r w ią p rz o d k ó w sw o ic h n a b y ty c h b r a c i o c h ra n ia ć . S p r a w P a n ie , a b y d a w n a R z e c z p o sp o lita P o ls k a , ta k a w ła ś n ie , j a k ą o d u m a r ł A u g u s t I I I b y ła z ro z w a lin sw o ic h z n o w u w y s ta w io n a , w ia r a k a t o ­ lic k a o c a lo n a , w o ln o ść p rz y w ró c o n a , a b y n o w e n ie w o ln ic z e p r a w a b y ły w s z y s tk ie z n ie sio n e ...“ M a lu ją c tr a g ic z n y o b ra z u p a d k u P o ls k i „ P s a lm y “ w id z ia ły go o czy­ w iśc ie w ta k i c h f a k t a c h j a k u s ta n o w ie n ie w ła d z k o le g ia ln y c h , r o z b u d o w a a p a r a t u

p o sło w ie lite w s c y u p o rc z y w ie d o m a g a li się z a b e z p ie c z e n ia p r a w e m k a rd y n a ln y m , a b y „ w ła s n o ś ć d o m in i n a d p o d d a n y m i... in p e r p e t u u m n ie n a r u s z o n a i u b e z p ie c z o n a b y ła “ rk p s . P A U 315; zob. ró w n ie ż A le k s a n d e r K r a u s h a r : K s ią ż ę R e p n in i P o l­ s k a w p ie r w s z y m c z te ro le c iu p a n o w a n ia S ta n is ła w a A u g u s ta . W a rs z a w a 1900, t. II, s. 231.

14 K r a u s h a r : op. cit., t. I, s. 213; po s p r a w d z e n iu z D ia riu s z e m s e jm u w o ln e g o o rd y n a ry jn e g o ... r. 1766. W a rs z a w a d r. J K M c i i R p lte j Soc. J e s u b. r . s e s ja 30 (b ra k p a g in a c ji) o k a z u je się, ż e K r a u s h a r w ie r n ie p o w ta r z a p o w y ż sz y u s tę p m o w y C zack ieg o , m y ln ie ją je d y n ie p o te m in t e r p r e tu je . C zack i m ia ł n a m y ś li n ie w ą tp liw ie a r t y k u ły „ M o n ito ra “, k tó r e g o b y ł p iln y m acz n ie c h ę tn y m c z y te ln ik ie m i p rz e c iw k tó r e m u k ie r o w a ł sw e „ L is ty z o k o lic z n o śc i M o n ito ró w o d p r z y ja c ie la do p r z y j a ­ c ie la p is a n e “ . „ L is ty “ te b y ć m oże, acz n ie m a m y n a to k o n k r e tn y c h d o w o d ó w , ro z s y ła ł w ś ró d sz la c h ty .

PRO PA G A N D A KO NSERW ATYW NA ZA STA N ISŁA W A A U G U STA 5 4 3

sk a rb o w e g o p a ń s tw a , d e c y d o w a n ie n a s e jm a c h w ię k sz o ś c ią głosów , u c h w a la n ie n o w y c h p o d a tk ó w itp . W n o w y c h p o rz ą d k a c h w id z ia ły z a m a c h n a r m g n a te r ię . „ W sz y s tk ic h m o c n y c h i b o g a ty c h c h c ą n a p ro c h z e trz e ć je d n e g o p o d ru g im , ż e b y n ie b y ło k o m u s ta n ą ć p r z y w ie rz e i o jczy źn ie... in d y g e n a tó w i n o b ilita c y j g m in w ie lk i u c h w a lili, a ż e b y n o w a s z la c h ta p o ls k a s t a r ą , z a s łu ż o n ą z a ta r ła “ .13

S u k u r s R e p n in a i B e n o íť a p o zw o lił, j a k w ia d o m o , m n ie js z o śc i o p o z y c y jn e j o d ­ n ie ś ć tr iu m f n a d k ró le m i C z a rto r y s k im i n a s e jm ie 1766. U p a d ła tr z y m a ją c a d o tą d o p o z y c ję w ry z a c h k o n f e d e r a c ja g e n e ra ln a , a z je j ro z w ią z a n ie m z a k o ń c z y ł się k r ó t k i o k re s rz ą d ó w c z y n n ik ó w p la n o w o z m ie rz a ją c y c h d o z m ia n y a n a rc h ic z n e j R z e c z y p o sp o lite j w p a ń s tw o „ r z ą d n e “ . W k ró tc e p o te m z y s k a w s z y z d a w n a u p r a g n io ­ n ą p r o te k c ję K a ta r z y n y I I r u s z y ła o p o z y c ja z a w ią z y w a ć k o n f e d e r a c ję , b r a ć z e m s tę n a sw y c h p rz e c iw n ik a c h , p rz y w r a c a ć „ d a w n e p r a w a i s w o b o d y “, p r z y c z y m m a la ła je j d a w n a , t a k z d a w a ło b y się o s tra , c z u jn o ś ć n a in t e r e s „ w ia r y ś w ię t e j“ . G d y je d ­ n a k d y k ta t R e p n in a n ie p o sz e d ł z u p e łn ie p o m y ś li k o n f e d e r a tó w ra d o m s k ic h , g d y 7. R a d o m ia m u s ie li się on i p rz e n o s ić do z n ie n a w id z o n e j W a rs z a w y , p o d b o k „ ty r a n a “ P o n ia to w s k ie g o i u z n a w a ć go z a p ra w o w ite g o m o n a r c h ę , z n ó w tr z e b a b y ło s z u k a ć k r ę t y c h sp o so b ó w z o h y d z a n ia go w o czach rz e s z s z la c h e c k ic h , a je ś li się d a, to i w o czach c z y n n ik ó w o b c y c h d y k tu ją c y c h sw ą w o lę ju ż z u p e łn ie w a s a ln e j R z e ­ c z y p o sp o lite j. O c z y w iśc ie i te r a z z n a k o m ity m c h w y te m b y ło o s k a r ż a n ie k r ó la i C z a r­ to r y s k ic h (o p o zy cja w sw y c h w y s tą p ie n ia c h p r o p a g a n d o w y c h t r a k to w a ła k r ó l a zaw sze ja k o n a jś c iś le j z w ią z a n e g o z C z a rto r y s k im i) o z a m y s ły r e f o r m c h ło p s k ic h a n a w e t o c h ę ć w z n ie c e n ia b u n t u c h ło p sk ieg o .

Z ja w ił się w ła ś n ie s ły n n y „ P r o j e k t k o n f e d e r a c ji c h ło p s k ie j z n a le z io n y n a r y n k u w T o rc z y n ie ...“ czy li t a k z w a n a „ s u p lik a to r c z y ń s k a “, w y w o łu ją c z ro z u m ia ły s t r a c h i o b u rz e n ie w ś ró d sz la c h ty . Z a g a d k o w e to pisijno b y ło , z d a je się, n ie w ą tp liw ie n ie a p o k ry f e m lecz u tw o r e m p is a n y m p rz e z k o g o ś d z ia ła ją c e g o w d o b re j w ie rz e , k o ­ goś co is to tn ie c h c ia ł n a s tr a s z y ć s z la c h tę g ro ź b ą p o w s ta n ia c h ło p s k ie g o i t ą d r o g ą w y m ó c n a n ie j r e f o r m ę s to s u n k ó w p o d d a ń c z y c h . O c zy w iście k r ó l a n i C z a rto r y s c y n ie m ie li n ic z ty m w s p ó ln e g o .10 T y m n ie m n ie j r a d o m ia n ie ła tw o m o g li p is m o to w y k o rz y s ta ć d la sw o ic h c e ló w p ro p a g a n d o w y c h . J a k w ia d o m o „ s u p lik a to r c z y ń ­ s k a “ p o s ia d a p e w n e tr e ś c io w e loci c o m m u n e s z n ie k tó r y m i a r t y k u ła m i „ M o n ito ra “ p o św ię c o n y m i s p r a w ie c h ło p s k ie j, p o c h o d z ą c e b y ć m o że s tą d , iż a u to r „ s u p lik i“ c z y ty w a ł „ M o n ito ra “ . Z b ie ż n o śc i te n a r z u c a ł z re s z tą s a m te m a t. N ic w ię c d z iw n e g o , że n a s u w a ła się m y śl, że lu d z ie k tó r z y s ta li za „ M o n ito re m “ są in s p ir a t o r a m i „ k o n ­ f e d e r a c ji c h ło p s k ie j“, d ą ż ą do w y w o ła n ia p o w s ta n ia c h ło p s k ie g o o c zy w iście p o to , b y z d ła w ić s z la c h tę i z a p ro w a d z ić a b s o lu tu m d o m in iu m . P o sło w ie k o n f e d e r a c ji

15 „ S ie d e m p sa lm ó w , w k tó r y c h w o ln o ść czy n i la m e n ta c y je n a d u p a d k ie m s w o im “ . U tw ó r te n b a rd z o ro z p o w s z e c h n io n y i w p ó ź n ie js z y c h la ta c h k o n f e d e r a c ji b a r s k ie j o g ło siła d r u k ie m J a n i n a K o z ł o w s k a : W o b ro n ie z ło te j w o ln o śc i. P rz e g lą d H is to ry c z n y t. X V II, W a rs z a w a 1913, s. 368 — 376. P o w s ta ł o n z a p e w n e w s a m y m k o ń c u 1766 r. b ą d ź w p o c z ą tk a c h 1767 ro k u , g d y ż lita n i a n ie s z c z ę ść w y ­ lic z o n a w „ P s a lm a c h “ k o ń c z y się n a s e jm ie C zap lica. K o n o p c z y ń s k i w id z i w „ P s a lm a c h “ słu s z n ie w y r a z p rz e c ię tn e j w sp ó łc z e s n e j o p in ii p u b lic z n e j. K o n fe d e ­

r a c j a b a r s k a t. II, s. 518, ta m ż e c y tu je z a m ie sz c z o n ą w „ P s a lm a c h “ c h a r a k t e r y ­ sty c z n ą p o c h w a łę d a w n e j w ła d z y h e tm a ń s k ie j.

10 A u to r b y ł p ra w d o p o d o b n ie p o c h o d z e n ia c h ło p sk ie g o . J e r z y M i c h a l s k i : N a m a r g in e s ie a u to r s tw a tzw . s u p lik i to r c z y ń s k ie j. K w a r t a ln i k h is to ry c z n y L IX .

5 4 4 JE R Z Y M IC H A LSK I

r a d o m s k ie j w M o s k w ie u z y s k a w s z y w e w r z e ś n iu 1767 r o k u w ia d o m o ś ć , że w P o ls c e u k a z a ł się „ s k r y p t n ie j a k i z a g rz e w a ją c y do b u n tó w p o d d a ń s tw o “, o d ra z u d o jr z e li w n im d zieło s w y c h p rz e c iw n ik ó w a je d n o c z e ś n ie „ m a te rią , k tó r a b y do w ie lk ie g o słu ż y ć m o g ła r e p r e z e n to w a n ia “ , to z n a c z y s ta n o w iła b y z n a k o m ity te m a t d o o c z e r­ n ia n i a k r ó la i C z a rto r y s k ic h w o b e c P a n in a . D o m a g a li się w ię c u s iln ie o d m a r s z a łk a k o n f e d e r a c ji R a d z iw iłła p r z y s ła n ia o w eg o s k r y p tu i w s z y s tk ic h je m u p o d o b n y c h o ra z „ M o n ito ra “ , „ k tó r y b y ł p is a n y o u w o ln ie n ie p o d d a ń s tw a “ .1’ P a n in je d n a k m i a ł n ie w ą tp liw ie d o b r e in f o r m a c je o ty m , co d z ie je się w P o lsc e , i r a d o m ia n ie tą d ro g ą z a p e w n e n ie w ie le b y u n ie g o w s k ó ra li. N a w ię k s z y p o k u p liczy ć m o g ły te o s k a r ż e n ia n a w e w n ę tr z n y m p o ls k im r y n k u p o lity c z n y m . Z k ó ł n ie w ą tp liw ie r a ­ d o m s k ic h w y s z ły (p is a n e w z łe j, a m o ż e i d o b re j w ie rz e ; z a ś le p io n a n ie n a w iś ć s tro n n ic z a n ie m ia ła p rz e c ie ż g ra n ic ) „ P u n k ta p rz e c iw k o p r o je k to w i g m in n e j to j e s t c h ło p s k ie j k o n f e d e r a c ji n a r u i n ę d w ó c h s ta n ó w s e n a to rs k ie g o i s z la c h e c k ie g o od f i lu t a f ilu tó w w y m y ś lo n e m u św ie ż o ro z r u c o n e m u (sic) p rz e d s e jm e m p o W a rs z a ­ w ie w r o k u 1767“ .18 J u ż s a m t y t u ł k tó r y n a m n o ta b e n e d o s ta rc z a in te r e s u ją c e j w ia d o m o ś c i o ro z r z u c e n iu w W a rs z a w ie p rz e d s e jm e m „ s u p lik i ta r c z y ń s k ie j“ , s u g e ­ r o w a ł c z y te ln ik o w i m a c h ia w e ls k i c h a r a k t e r „ s u p lik i“ . C zy o w y m „ f ilu te m f i l u ­ tó w “ m ia ł b y ć w in t e n c ji a u to r a k r ó l czy m oże M ic h a ł C z a rto r y s k i, ła tw ie j to b y ło o d g a d n ą ć ó w c z e sn e m u c z y te ln ik o w i. W k a ż d y m ra z ie „ P u n k t a “ ja s n o i n ie d w u ­ z n a c z n ie w sk a z y w a ły , k to n ib y s z y k u je o w ą g m in n ą k o n f e d e r a c ję . S z y k u je j ą te n , k to „d o a b s o lu ty z m u g u s ta w o w e j (tzn. ś la d e m sz w e d z k ie g o G u s ta w a I W azy) to r e m m y ś li iść f o r tu n y “ . C h ło p i m a ją b y ć je d y n ie śle p y m n a rz ę d z ie m . B y ic h p o z y sk a ć p r o j e k t k o n f e d e r a c ji d e k la r u je „ p rz y w ie rz e o b s ta w a ć “ . P o c z ą tk o w o g n ie w c h ło p s k i s k ie r u je się w ię c n a d y s y d e n tó w (choć z d a w a ło b y się, że k r ó l je s t p o p le c z n ik ie m „ lu tr ó w i k a lw in ó w “), a le p o ty m p r z y jś ć m o że d o w y rż n ię c ia c a łe j sz la c h ty . W k a ż ­ d y m r a z ie k o n f e d e r a c ja c h ło p s k a d a ła b y „ filu to w i“ siłę z b r o jn ą („ b y ła b y w c zasie o c z y w is ta w o js k a a u k c y ja i g o to w a “ ) „ d o z ro b ie n ia w P o lsz c z ę a b s o lu tn o ś c i“ . J u ż p rz e c ie ż d a w n ie j te g o c h c ia n o . A k to te g o c h c ia ł, „ k a le n d a r z y k i św ia d c z ą i M o n i­ to r y .“ J e ś lib y d la c z y te ln ik a d o w ó d z o w y c h „ k a le n d a r z y k ó w i M o n ito ró w “ b y ł z a s ła b y , to a u to r w y s u w a in n e . „A k tó ż p ro s z ę , m o ż e to n a jp r ę d z e j ro b ić , je ś li n ie te n , w k tó r e g o d o m u n a jw ię c e j je s t k ró le w s z c z y z n , k tó r y n a jw ię c e j o s ia d ły c h p o ­ s ia d a d z ie rż a w , k tó r y s p r o w a d z ił w o js k a e g z o ty c z n e n a o p r e s y ją n a ro d u ...“ C i lu ­ d z ie (sc. k r ó l i C z a rto ry sc y ) ju ż te r a z g ła s k a ją c h ło p ó w , b y ic h so b ie p o z y sk a ć , p r o ­ te g u j ą c ic h w s ą d a c h p rz e c iw p o s ia d a c z o m k ró le w s z c z y z n . „Bo... k tó r y ż te r a z g m in p r z e g r a ł ze s ta r o s tą .“ A n a L itw ie p o d p o z o re m p o w ię k s z e n ia d o c h o d ó w k r ó l e w ­ s k ic h „ w s z y s tk ą sz la c h tę z e k o n o m ii i d ó b r sto ło w y c h ru g o w a n o “ . N ie c h o d ziło p r z e ­ cież t u o d o c h o d y . „ S z c z e ry to j e s t f i lu t a p r e t e k s t, ty m u ło ż o n y celo m , że g d zie k il k a ty s ię c y sie d z ia ło sz la c h ty , p a n e b e n e m e r e n ti u m ż y ją c e j, to ta m k il k a d z ie s ią t o s a d z o n y c h m o ż e b y ć c h ło p ó w , a z ty c h sw eg o c z a su n a w s z e lk ą o k a z y ją p e w n y ż o łn ie rz , a b y p o te m s n a d n ie j i p a n a i sz la c h c ic a w z ią ć za łe b i o d d a ć do M o sk w y ,

' 8 Z b ió r z S u c h e j 81/100. I n n y te k s t o w y c h „ P u n k tó w “ z n a c z n ie m n ie j c ie k a w y sK ró co n y i b e z t y t u ł u z n a ł W ła d y s ła w S m o l e ń s k i i w y d r u k o w a ł w P r z e w r o ­ cie u m y s ło w y m w P o ls c e w X V I I I w ie k u , I I w y d ., W a rs z a w a 1923, s. 215 — 216.

17 K r a u s h a r : op. cit., t. II, s. 48 c y to w a n y t a m j e s t li s t s e k r e ta r z a p o s e ls tw a k o n f e d e r a c ji r a d o m s k ie j d o M o sk w y , K o s s a k o w s k ie g o d o K a r o la R a d z iw iłła z d r u ­ g ie j p o ło w y w rz e ś n ia 1767 r.

PRO PA G A N D A KONSERW ATYW N A ZA STA N ISŁA W A A U G U STA 545

u d a w s z y s w o ją rzeczę, że to c a ro w a t a k k a ż e .“ K a ta r z y n a b o w ie m d łu g o je szcze m i a ł a u c h o d z ić z a n ie w in n ą w o c z a c h lu d z i R a d o m ia z a w sz e s p r a g n io n y c h k r ó tk o k o s z to w a n e j sło d y c z y je j p ro te k c ji. A u to r „ P u n k tó w “ p o c ie s z a ł się, że c h ło p i n ie d a d z ą się p o c ią g n ą ć „ filu to w i“, b o w ie m „ w o lą m ieć ła s k a w y c h n a d so b ą p a n ó w , j a k w o k ru tn e g o ły k a w p a ś ć t y r a n a “, je d n o c z e ś n ie je d n a k r a d z ił, b y k o n f e d e r a c ja śc ią g a ła w o js k o n a o b ro n ę p rz e d g ro ż ą c y m b u n te m c h ło p s k im .

K to ś in n y s tr a s z y ł s z la c h tę w o je w ó d z tw a ru s k ie g o o k ro p n o ś c ia m i, k tó r e u s t a ­ n o w ić m a w y ło n io n a p rz e z s e jm 1767 r o k u d e le g a c ja . D o s e n a tu w e jd ą a rc y b is k u p m o h y lo w s k i i d w a j in n i b is k u p i d y z u n ic c y o ra z „ a r c y b is k u p k a lw iń s k i G ra b o w s k i“ . A u g u s t C z a rto r y s k i z rz e k n ie się w o je w ó d z tw a ru s k ie g o n a rz e c z R e p n in a , k tó re g o p o d k o m e n d n i o b e jm ą w ty m ż e w o je w ó d z tw ie k a s z te la n ie . O rłó w i S o łty k o w z o s ta ­ n ą h e tm a n a m i p o ls k im i. C zęść k o śc io łó w p rz e jd z ie n a c e rk w ie p r a w o s ła w n e i z b o ry e w a n g e lic k ie , je z u ic i z o s ta n ą w y p ę d z e n i itp . O c zy w iście d z ia ć się to b ę d z ie z w ie d z ą i a p r o b a t ą k r ó la i je g o o to c z e n ia , b o i K a z im ie rz P o n ia to w s k i z o s ta n ie h e tm a n e m , a M ic h a ł P o n ia to w s k i a d m i n is tr a t o r e m d ie c e z ji k r a k o w s k ie j, a p o te m b is k u p e m . (W p ie r w s z y m w y p a d k u tr a f n ie o d d a w a n o p r a g n i e n ia k r ó la , w d r u g im d o m y s ł m ia ł się sp ra w d z ić , a le d o p ie ro p o k i lk u n a s t u la ta c h ). N ie k tó r e z rz e k o m y c h p r z y ­ s z ły c h u s t a w ro b iły w rę c z w ra ż e n ie ja k i c h ś ż a r tó w n p ., że b is k u p i k a to lic c y m a ją n o sić b ro d y , że k to n a z w ie d y s y d e n ta h e r e ty k ie m b ę d z ie m u s ia ł w są d z ie o d w o ­ ły w a ć p o d ła w ą . T y m n ie m n ie j n ie b y ł to u tw ó r h u m o r y s ty c z n y , j a k w s k a z u ją in n e p u n k ty . A w ię c K a r o l R a d z iw iłł b ę d z ie m u s ia ł w y rz e c się sw o ic h p r e t e n s ji do o d ­ sz k o d o w a ń , w s z y s tk ie d o b r a b ę d ą p ła c iły k w a r t ę do s k a r b u , a „ s ta n c h ło p s k i co d c r o li ty lk o n a le ż y , w ie lk ie w o ln o śc i p o z y s k a ć m a , t a k że w o ln o k a ż d e m u p o z y w a ć się z p a n e m sw o im “ .19

W ty m te ż m n ie j w ię c e j c z a sie rz u c o n o w o b ieg in n e p ism o , ro z p o w s z e c h n ia n e p ó ź n ie j sz e ro k o w c z a sa c h b a rs k ic h . P is m o z a rz u c a ło S ta n is ła w o w i A u g u s to w i d ą ż e ­ n ie do a b s o lu ty z m u . S ta n is ła w A u g u s t c h c e „ w y ro b ić w P o ls z c z ę ja g ie llo ń s k ą s u k - c e s y ją i tę ż w ła d z ę p rz y w ró c ić k ró lo m , ja k a b y w a ła “ . J u ż p ie rw s z e k r o k i n a d r o ­ d ze d o te g o są z ro b io n e , „ ju ż m a m y s k a r b y i w o js k o w r ę k u “ (sc. k o m is je s k a r ­ b o w e i w o jsk o w e ). T rz e b a je s z c z e z re f o rm o w a ć se jm y , a b y s p r o w a d z a ły się do teg o , że p o sło w ie , „ się z ja d ą i p o d p is z ą , co m y im n a p is z e m y “ . P o n ie w a ż s p rz e c iw ia się te m u sz la c h ta , w ię c k r ó l c h c e z a ż y ć n a n ią „ w ę d z id ła “ w p o s ta c i ch ło p ó w . „ T rz e b a w ię c — r o z u m u je rz e k o m o k r ó l — c h ło p o m s w o im z a w c z a s u p o b ła ż a ć i do te g o in s z y c h z a c h ę c a ć , ż e b y o n i p o d d a ń s tw o to b y d lę c e p o rz u c ili“ . C h ło p i n ie o d ra z u b ę d ą śm ie li się b u n to w a ć , a le te ż je s z c z e n a r a z ie k r ó lo w i n a ty m n ie z a ­ leży. D o p ie ro „ g d y b y ja k a p rz e s z k o d a b y ła o d p rz e c iw n ik ó w (sc. p rz e c iw n ik ó w k r ó ­ la) w te n c z a s d o sy ć ic h zażyć, ż e b y się p rz e c iw s w y m p a n o m o b ru s z y li“ . K r ó l i je g o s tr o n n ic y n ie p o tr z e b u ją się lę k a ć z b u n to w a n y c h c h ło p ó w . „ C h ło p s tw o n a m n ie z a ­ szkodzi, b o m y się z a s ło n im y ż o łn ie rz a m i i a rm a ta m i, k tó r y c h się b o ją , a le in s z y m

19 R k p s O s s o lin e u m 565. L o k a liz a c ję te g o p is m a ła tw o w y p ro w a d z ić z c y to w a ­ n y c h w y ż e j w z m ia n e k o w o je w ó d z tw ie r u s k im . W z m ia n e k ta k i c h j e s t w p iś m ie ty m z n a c z n ie w ię c e j j a k n p . ta , że ci ze s z la c h ty w o je w ó d z tw a ru s k ie g o , k tó r z y z b y t p ó źn o p r z y s tą p ili d o k o n f e d e r a c ji (ra d o m s k ie j), z a p ła c ą c z w a r tą część u t r a t y n a s z p ita le d y s y d e n c k ie . C ało ść p is m a b y ła je d n a k d o ść m a ło w ia ry g o d n a , to te ż z n a n y n a m e g z e m p la rz n o s i ty t u ł „ a p o k r y f ja k o b y p r o j e k t d o k o n s ty tu c y j n a s e s ja c h t r a k ­ to w a n y c h .“

54 6 JE R Z Y M IC H A LSK I

d o k u c z y , a g d y b y ś m y w id z ie li p o trz e b ą , to z n o w u n a u s p o k o je n ie M o sk w ę s p r o w a ­ d z im y “ . N ie ty lk o z re s z tą c h ło p i m a j ą b y ć n a rz ę d z ie m a b s o lu ty s ty c z n y c h d ą ż e ń S ta n is ła w a A u g u s ta , r o l ę tę s p e łn ić m a ją i m ie sz c z a n ie . O to ja k ie co do n ic h s n u je k r ó l p la n y . „ T rz e b a p o d c h le b ić m ie sz c z a n o m i w n ic h p rz e c iw s z la c h c ie n ie n a w iś ć ro z b u d z ić , ż e b y ic h n a n a s z ą s tr o n ę p rz e c ią g n ą ć , bo o n i m a ją p ie n ią d z e . T rz e b a ic h z w o ln a w ziąć, a ż e b y się o n i do rz e c z y s z la c h e c k ic h fo rs z te lo w a li, a lb o w ie m l - o m ia ­ s ta e d u k a c y ją d z ie c i le p s z ą m a ją , 2-0 d o b rz e się m a ją m ie sz c z a n ie , З-o p rz y z w y c z a ­ je n i są do p o s łu s z e ń s tw a , 4-o że o n i z a p rz y p u s z c z e n ie o n y c h do o b r a d to n a m b y ć m u s z ą p o s łu sz n i, 5-o s z la c h c ie d a w n e j b ę d ą n ie n a w is n i, b o im b y ła p rz e c iw n a i p o - sp o n o w a ła , w ię c im to te ż m ie sz c z a n ie o d d a w a ć b ę d ą , że te g o n ie d o p u szczą, co· s z la c h ta z e c h c e i to ty lk o d la sw o je j p o w a g i u tr z y m y w a ć b ę d ą , co p rz e c iw n e g o sz la c h c ie , a m y , co b ę d z ie m y c h cie li, to z ro b im y .“ 20 W p e łn y m n a p ię c ia o k re s ie k o n f e d e r a c ji r a d o m s k ie j w ie śc i o n ie b e z p ie c z e ń stw ie - r e f o r m a n a w e t w rę c z ja k ie g o ś p r z e w r o t u sp o łe c z n e g o t r a f ia ł y n a g r u n t p o d a tn y . Z je d n e j s tr o n y rz e c z y w iś c ie b y li lu d z ie , k tó r z y c h c ie li p rz e p r o w a d z ić n a s e jm ie ja k ie ś z m ia n y w p o ło ż e n iu p o d d a n y c h (n ie m a m y n a to m ia s t d a n y c h , b y ta k i e p la n y is tn ia ły w o k re s ie s e jm u 1766 r.) N ie p o k o iły się ty m p rz e c ie ż tu z y ra d o m s k ie ja k h e tm a n J a n K le m e n s B r a n ic k i.21 I rz e c z y w iś c ie n a d e le g a c ji s p r a w a r e f o r m y s to ­ s u n k ó w c h ło p s k ic h z o s ta ła p o ru s z o n a , a le w o b e c z d e c y d o w a n e g o o p o ru k o n s e r w a ­ ty w n e j w ię k sz o ś c i p ra ż R e p n in a c a ła rz e c z s k o ń c z y ła się, j a k w ia d o m o , n a o d e ­ b r a n i u iu s v ita e e t n e c is p a n o m i w p r o w a d z e n iu k a r y ś m ie rc i za z a b ó js tw o c h ło p a p rz e z s z la c h c ic a , co m ia ło z n a c z e n ie r a c z e j sy m b o lic z n e . Z d ru g ie j s tro n y , co w a ż ­ n ie jsz a , s z la c h ta w y c z u w a ła ro s n ą c e n ie z a d o w o le n ie m a s c h ło p s k ic h z ja r z m a f e u d a l­ n e g o i ż y ła z w ła sz c z a n a z ie m ia c h u k r a iń s k ic h p o d s tr a c h e m b u n t u c h ło p s k ie g o .22

20 O ty m , że e la b o r a t te n p o c h o d z i z 1767 r o k u św ia d c z y z a ró w n o tre ś ć , j a k i t y ­ t u ł n a e g z e m p la rz u z n a jd u ją c y m się w T e k a c h M n isz c h a . T y tu ł ów b rz m i: „ P o c z ą tk i d a ją c e o k a z y ją u tr z y m y w a n ia d y s y d e n tó w i in n y c h p r o je k tó w s e k r e tó w a n n o 1767“ r k p s P A U 313; p is m o to z n a jd u j e się w lic z n y c h s ilv a r e r u m p o d ró ż n y m i z re s z tą ty tu ła m i. T a k n p . w rę k o p is ie B ib lio te k i K ó rn ic k ie j 1075 n o si o no t y t u ł „ A rc a n a k r ó la Im c i S ta n is ła w a A u g u s ta a b a c tu e le k c y i u k ła d a n e in a n n o 1768 w y ja w io n e “, w rę k o p is ie z a ś B ib lio te k i K ó rn ic k ie j 1074: „ A r c a n u m ab a c tu e le k c y i k r ó la Im c i u ło ż o n e w r e z u l ta t a c h s e jm ó w w e r y f ik o w a n e i w y ja ś n io n e “ . W o b u ty c h r ę k o p i­ s a c h o b o k lic z n y c h z m ia n s ty lis ty c z n y c h w s to s u n k u do te k s tu z T e k M n isz c h a z n a jd u je m y z a n o to w a n y je s z c z e je d e n p r z e j a w m a c h ia w e liz m u k ró la , a m ia n o w ic ie , że c h c ą c u ż y ć c h ło p ó w p rz e c iw p a n o m , k r ó l m a z a m ia r d o w ie d z ie ć się z a w c z a s u p o p rz e z p a r a f ie , ilu je s t w P o ls c e c h ło p ó w . B y ć m oże je s t to a lu z ja do p la n ó w S ta ­ n is ła w a A u g u s ta z b ie r a n ia d a n y c h s ta ty s ty c z n y c h o lic z b ie lu d n o ś c i w R z eczy p o ­ s p o lite j.

21 K o n o p c z y ń s k i : op. cit., t. II , s. 400.

22 N a s tr o je te d o b rz e c h a r a k t e r y z u j e lis t S. G a w ro ń s k ie g o do s e k r e ta r z a k o r o n ­ n e g o O g ro d z k ie g o z 5.V.1766 r. z Z ie le n ie c : „R zecz p ra w d z iw a , że n ie m o że b y ć n ig d y s tr a s z n ie js z a k r a j o w i n a s z e m u re w o lu c y ja j a k b u n ty c h ło p s k ie , ile j a k n ig d y U k r a in a u z b ro jo n a , n a d w o r n y c h k o z a k ó w m o ż n a lic z y ć w ię c e j 50.000 i ci b y lib y n a jr e g u la r n ie js i i n a jp i e r w s i n ie p r z y ja c ie le , a c h ło p s tw a sp o so b ią c e g o się do b ro n i tłu m y n ie p rz e lic z o n e . N a w e t obóz, je ż e li b lis k o m ie js c ta m ty c h s ta ć b ę d z ie , n a le ż y ż e b y b y ł n a le ż y c ie w z m o c n io n y i z a w s z e o s tro ż n y , bo b r o ń B oże n ie g o d z iw e j b u n ­ to w n ik ó w re z o lu c y i, a g d y b y im się to u d a ć m ia ło , te n p o ż a r p o m k n ą łb y i o g a r n ą ł

PR O PA G A N D A KONSERW ATYW NA ZA STA N ISŁA W A A U GU STA 547

A że o b a w y te n ie b y ły p ło n n e św ia d c z y z a ró w n o w ie lk ie p o w s ta n ie c h ło p s k ie na U k ra in ie w 1768 ro k u , j a k i p o m n ie js z e b u n t y w in n y c h o k o lic a c h R z e c z y p o s p o lite j.23

II

S iln a w la t a c h 1766 -— 1767 p r o p a g a n d a p o lity c z n a o s ią g n ę ła sw o je a p o g e u m w o k re s ie k o n f e d e r a c ji b a r s k ie j. I n s p ir o w a n a i k ie r o w a n a p rz e z c z y n n ik i m a g n a c ­ k ie (często ja w n ie p o je j s tr o n ie się n ie d e k la r u ją c e ) b y ła k o n f e d e r a c ja r u c h e m ś r e d n ie j i d r o b n e j sz la c h ty . B y p o b u d z ić o d w y k łe o d w y rz e c z e ń i p o ś w ię c e ń rz e sz e sz la c h e c k ie , tr z e b a b y ło n ie la d a w y s iłk u p ro p a g a n d o w e g o , to te ż a tr a m e n t u p rz e la n o w ó w c z a s n ie s ły c h a n e ilo ści, z w łaszcza, że w ś ró d c z ę sty c h r e j t e r a d i k a p it u la c ji m o ż n a b y ło n ie r a z je d y n ie p ió r e m g ro m ić n ie p r z y ja c ió ł.24 N ie ro z u m n ie z a c z ę ta , f a ta ln a w sw y c h s k u tk a c h , b y ła w p ra w d z ie k o n f e d e r a c ja p e w n e g o ro d z a ju o d r u ­ c h e m p r o t e s tu p rz e c iw o b c e j p rz e m o c y , szła je d n a k , j a k w ia d o m o , z w ła sz c z a w sw y c h p o c z ą tk a c h p o d h a s łe m fa n a ty z m u w y z n a n io w e g o , a c a ły c zas p o d h a ­ słe m n ie n a w iś c i do k r ó la i je g o o to c z e n ia , czyli, j a k w ó w c z a s m ó w io n o „ W a rs z a w y “. J a k k o l w i e k n ie lic z n e ty lk o je d n o s tk i w y s tę p o w a ły c z y n n ie p rz e c iw k o n fe d e r a c ji, to b o w ie m z m u s z a ło do s ta w ia n ia w je d n y m sz e re g u z R ö n n a m i i D re w ic z a m i, a w ię k sz o ść s tr o n n ik ó w C z a rto r y s k ic h i k r ó la z a c h o w a ła n e u tr a ln o ś ć , n ie k tó r z y zaś z c z a rto ry s z c z y k ó w p r z y s tą p ili n a w e t do ru c h u , ja k k o lw ie k z d a rz a ły się w ś ró d p rz y w ó d c ó w b a r z a n u m y s ły d a le k ie od s a r m a c k ie g o z a c o fa n ia , ty m n ie m n ie j k o n f e ­ d e r a c ja b y ła w z a sa d z ie w a lk ą p rz e c iw o b o zo w i r e f o r m y i p o s tę p u , w a lk ą p rz e c iw m o d e r n iz a c ji p a ń s tw a z p o zy cji, j a k się w y r a ż a K o n o p c z y ń s k i „ w o ln o śc i F r e d r ó w i S ic iń s k ic h “ . T o te ż w p ro p a g a n d z ie k o n fe d e r a c k ie j n ie z w y k le s iln ie b rz m ią a k c e n ty r e a k c y jn e z je d n o c z o n e z b e z m y ś ln y m i i p r z e w r o tn y m i z a ra z e m k a lu m n ia m i n a .k ró la i C z a rto r y s k ic h .25

P rz e b ó g , k to czu je , n ie c h a j r a t u j e M a tk ę O jc z y z n ę w id z ą c je j b lizn ę,

w z y w a ła p o p u la r n a p ie ś ń k o n fe d e r a c k a . I z d a w a ć b y się m o g ło , że w e z w a n ie to p ły n ie z c zy steg o p a tr io ty z m u .26 L ecz w czy m że a n o n im o w y p o e ta w id z i o w ą b liz n ę o jczy z n y . W ty m , że j a k g ło si n a s tę p n a z w r o tk a — „ w o l m ^ p ra w a , w ia r a

23 W z m ia n k i o ty c h b u n ta c h z b ie r a A le k s y G i l e w i c z : P rz y g o to w a n ia do r e w o lu c ji c h ło p s k ie j w la t a c h 1767 ■— 1769. R o c z n ik i d z ie jó w s p o łe c z n y c h i g o sp o ­ d a rc z y c h I ; z n a c z n ie w ię c e j m a te r i a łu p o d a je K o n o p c z y ń s k i : op. cit. t. II, s. 402 — 404; n ie z a u w a ż o n ą p rz e z te g o b a d a c z a r e l a c ję o p r ó b a c h b u n tu w g ó r­ sk ic h te r e n a c h p o łu d n io w e j M a ło p o lsk i p o d a je S ta n is ła w W o d z i c k i : W sp o m n ie ­ n ia z p rz e s z ło śc i od r . 1768 do 1840. K r a k ó w 1873, s. 33 — 35. P o g ło s k i o sz y k o w a n y m t a m p o w s ta n iu c h ło p ó w u S zczęsn eg o M o ra w sk ie g o : M a te r ia ły do K o n fe d e ra c ji b a r s k ie j w la ta c h 1767 — 1768 t. I, L w ó w 1851, s. 197.

24 P rz y b liż o n ą ilo ść u tw o r ó w b a r s k ie j p u b lic y s ty k i p o d a je K o n o p c z y ń s k i : op. cit. t. II, s. 512 ■— 513; o f a n f a r o n a d z ie p r o p a g a n d y b a r s k ie j ib id e m t. I / s. 67 — 68. 25 ib id e m t.. II, s. 519 i 575 — 576. 26 S u g e s tii ta k ie j u le g a K o n o p c z y ń s k i s k o ro z a lic z a go do u tw o ró w , w k tó r y c h „ n a js z e rz e j i n a jm o c n ie j w y r a ż a ją się u c z u c ia o d r a d z a ją c e j się p o l­ sk o ś c i“, d y s k u s y jn ą w y d a je się ró w n ie ż p r o p o z y c ja p r z e jś c ia d o p o r z ą d k u d z ie n ­ n e g o n a d in w e k ty w a m i n a P o n ia to w s k ie g o i C z a rto r y s k ic h w p ro p a g a n d z ie b a r s k ie j, op. cit. t. II, s. 516.