Wojciech Góralski
Korektury rzymskie pierwszego
polskiego synodu plenarnego z 1936
roku
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 33/1-2, 153-173
1990
P -aw o Kan onkrrne 33 (1990) n r 1—2 i
KS. WOJCIECH GÓRALSKI
KOREKTORY RZYMSKIE W UCHWAŁACH PIERWSZEGO POLSKIEGO SYNODU PLENARNEGO
Z 1936 ROKU
T r e ś ć : Wstęp. 1. Procedura badania i aprobaty uchwał synodu, 2. Stro na merytoryczna korektur. Zakończenie.
Wstęp
Minęło pięćdziesiąt la t od czasu, gdy po latach długiej przerw y w bogatej p raktyce polskich synodów p ro w in c ja ln y c h *, spowodo w anej okolicznością niew oli narodow ej — odbył się synod w szy stkich prow incji kościelnych odrodzonej Polski, zw any synodem plenarnym . Zgrom adzenie to odbyło się w dniach 25—26 VIII 1936 r . 2 w Częstochowie, na Jasnej Górze, pod przew odnictw em
1 Ostatni synod prowincjalny w Polsce przedrozbiorowej odbył się
8 XI 1643 r. w Warszawie za arcybiskupa gnieźnieńskiego Macieja Łu bieńskiego. Zob. S. S u b e r a , S y n o d y p ro w in cjo n a ln e a rc yb isk u p ó w gn ieźn ień skich . W yb ó r te k stó w ze zbioru Jana W ę ży k a z r. 1761, War szawa 19812, s. 137—140.
! W wielu publikacjach, a nawet w edycjach uchwał synodu plenar nego podaje się błędnie 26 i 27 VIII jako termin jego odbycia. Miaro dajny jest tu jednak urzędowy protokół synodu, złożony w Kongre gacji Soboru, w którym wskazana jest — aż dwukrotnie — data zgro madzenia synodalnego: 25 i 26 VIII. Zob. A r c h iw u m K ongregacji dla
D uch o w ień stw a (odtąd: AKD), P rotocollon P rim i C oncilii P lenarii R ei-
publicae Polonae, C zęstochoviae, in C o n v e n tu C larom ontano, diebus 25 e t 26 A u g u s ti a. D. 1936, h a b iti (mps), poszyt akt o sygn. К — 858, C. 748, Prot. 731/38, s. 1—7. Poprawna data obrad synodalnych — 25 i 26 VIII 1936 r. (dwie sesje 25 VIII i dwie sesje 26 VIII) — została przy toczona przez prasę tuż po zakończeniu synodu. Zob. m. in. Ostatni dzień synodu plenarnego na Jasnej Górze i zakończenie, „Głos Mazo wiecki” 4(1936) nr 199 (29 VIII) s. 2; Rozpowszechnione podawanie błęd nej daty synodu (26 i 27 VIII) znajduje prawdopodobnie swoje źró dło w mylnym jej przytoczeniu przez edycję uchwał synodalnych, wy konaną po uzyskaniu aprobaty rzymskiej w 1937 r. Zawarty tam „Promulgationis decretum” wymienia właśnie 26 i 27 VIII jako ter min odbycia synodu. Zob. P rim u m C on ciliu m P le n a riu m P olonicum
A n n o D om ini M C M X X X V I C zęstochow iae h a b itu m Francisco S.R.E.
Card. M arm aggi S u m m i P o n tificis PU PP. X I L egato A postolico Pra eside. D ecreta (Współwyd.:) (P ierw szy P o lski S y n o d P len a rn y o d b y ty w C zęstochow ie ro k u P ańskiego 1936 pod p rze w o d n ic tw e m F ranciszka Sw . K. Rz. K ard. M arm aggiego, legata apostolskiego P iusa X I papieża.
154 Ks. W. Góralski
[
2
]
leg ata papieskiego, kard. F ranciszka M armaggi. W zięli w nim udział wszyscy biskupi polscy (51) trzech obrządków : łacińskiego, grecko-katolickiego i orm iańskiego, z kard. A ugustem Hlondem , p rym asem Polski na czele, a także ordynariusze zakonni (31), de legaci k ap itu ł k atedralnych (24), przedstaw iciele uniw ersytetów i w ydziałów teologicznych (5) oraz dy rek to r k rajow y A kcji K atolic kiej. Postanow ienie zw ołania pierw szego polskiego synodu p le n a r nego zapadło podczas konferencji E piskopatu P olski o dbytej w październiku 1928 r. w Gnieźnie. W podjętych w krótce pracach przygotow aw czych biskupi polscy, zgrupow ani w k ilku sekcjach, „badali staran n ie kryzys m o raln y obejm ujący całokształ; życia, u stalając i kodyfikując te zasady, k tó re w odnow ionej Rzeczyco- spolitej m iały gruntow ać w iarę, utw ierdzać obyczaje k a'o l'ck ie, usuw ać nadużycia i w stosownej m ierze ujednolicić kościelne ży cie k ra ju ” 3. Chodziło o to, nadm ieniają biskupi w orędziu z 1 I1938 r., aby powagą synodu „stw orzyć dla Polski nowy kodeks p a r tyk ularnego praw a kościelnego, k tó ry by zaw ierał zasady i w ska zania, jak utw ierdzać i pogłębiać w iarę, jak dźwigać i zabezpieczać obyczaje chrześcijańskie, jak potęgować ducha, wiedzę i działal ność duchow ieństw a, jak urucham iać apostolstwo świeckich, jak uzdalniać katolicyzm do kształtow ania now ych czasów i jak w św ie tle n auk i Kościoła rozw iązyw ać naczelne zagadnienie dzisiejszej doby” *.
Podczas czterech sesji synodalnych przyjęto uchw ały (dekrety) u ję te w 15 rozdziałach: zasady ogólne, duchow ieństw o w ogólności, duchow ieństw o w szczególności katolicy świeccy, A kcja K atolicka, zasady m oralne życia publicznego, społecznego i kulturalnego, pi sm a i w ydaw nictw a katolickie, m isje i jedność Kościoła, sak ram en ty św. sakram entalia, m iejsca św ięte, cześć Boga i Św iętych, po- słąnnictw o nauczycielskie Kościoła, m ajątkow e spraw y kościelne, sądow nictw o kościelne 5. Ja k widać, w ukałdzie m ateriału ustaw o
dawczego zachowano porządek K P K z 1917 r.
Wojciecha), s. 6; Wszystkie dokumenty przytaczane w pracy należące do Archiwum Kongregacji dla Duchowieństwa znajdują się we wspom nianym wyżej poszycie akt.
3 Dokument promulgacyjny pierwszego synodu plenarnego, Miesięcz nik Pasterski Płocki 33(1938) s. 7.
4 O rędzie E piskopatu. P o lski w spraw ie u ch w a l 1. P olskiego S y n o d u
P lenarnego [z 1 I 1938 r.], [w] Uchwały I. PoPkiego Synodu Plenar
nego odbytego w Częstochowie w dniach 26—27 VIII 1936 oraz Orędzie Episkopatu Polski w sprawie uchwał Synodu, Poznań 1938 r., s. 3.
5 Na temat synodu i jego uchwał zob. m. in.: К. J a s t r z ę b s k i ,
S y n o d p le n a rn y na Jasnej Górze, Gazeta Kościelna 44(1937) s. 16—18
i 29—31; S yn o d plen a rn y w C zęstochow ie, Wiadomości Archidiecezji Warszawskiej 26(1936) s. 389—399); S yn o d p len a rn y, Głos Kapłański 10 (1936) s. 417—423; Po synodzie p le n a rn y m Prąd 31 (1936) s. 106—114; S. B i s k u p s k i , P rim u m C oncilium P le n a riu m P olonicum . A n n o
Do-(3] Korektury rzym skie 155 Stosow nie do kan. 291 § 1 KPK/1917, ak ta i d ek rety synodu plenarnego nie zostały od razu prom ulgow ane, lecz przekazano je do ówczesnej K ongregacji Soboru (od 1967 r. nosi nazw ę K ongrega cji dla D uchow ieństw a) celem ich zbadania i uzyskania aprobaty. K ongregacja zapoznała się z tekstem (łacińskim) otrzym anych de kretów , dokonując szeregu popraw ek i m odyfikacji tekstu zw a nych k orek turam i. Dopiero wówczas po dokonaniu nowej — ła cińskiej, a potem i polskiej — red akcji dekretów , zostały one p ro m ulgow ane dekretem biskupów polskich z 15 X II 1937 r. 6
P rzeprow adzona na przełom ie grudnia 1986 r. i stycznia 1987 r. kw erenda w A rchiw um K ongregacji dla D uchow ieństw a 7 nad do kum entacją pierw szego polskiego synodu plenarnego sk łania do zapoznania czytelnika zarów no ze stro n ą form alną jak i m eryto ryczną ap robaty uchw ał synodalnych.
1. P r o c e d u r a b a d a n ia i a p r o b a ty u c h w a ł s y n o d u
W krótce po zakończeniu synodu plenarnego, jego akta i dek rety zabrał ze sobą u dający się do Rzym u kard. F. M armaggi, nuncjusz papieski w W arszaw ie, legat apostolski na synod i jego przew od niczący. Dokonało się to po myśli cytow anego już kan. 291 § 1,
mini MDCCCXXXVI Częstochoipiae habitum, A ten eu m K ap łań sk ie 40 (1937) s. 483— 490; S. W ó j c i k , Zew Chrystusowy. Uchwały I Polskiego Synodu Plenarnego dla wiernych, T uchó w 1939; I. W a l c z e w s k i ,
Rzut oka na uchwały Pierwszego Polskiego Synodu Plenarnego, M ie sięczn ik K o ścieln y 53(1938) s. 363— 369, 402— 406 i 463— 467; T enże,
Treść i znaczenie uchwał I Polskiego Synodu Plenarnego, P ozn ań 1938; I. G r a b o w s k i , Pierwszy synod plenarny Rzeczypospolitej Polskiej,
G łos K a p ła ń sk i 12(1938) s. 5— 20; S. G l a s e r , Znaczenie i moc obowią zująca uchwał I Polskiego Synodu Plenarnego, R uch K atolick i 8 (1938) s. 396— 406 (w ersja skrócona; S tu d ia K a to lick ie, t. 5: Posłannictwo ka tolicyzmu polskiego, P ozn ań 1939, s. 35—45); S. W y s z y ń s k i , Pozna nie i wykonanie uchwał Synodu Plenarnego szczytnym posłannictwem Polskiego Katolicyzmu, A ten eu m K a p ła ń sk ie 42 (1938) s. 282— 286; R. W e n s i e r s k i , Poznanie i wykonanie uchwał Synodu Plenarnego szczytnym posłannictwem polskiego katolicyzmu. W ykład na tem at no wego hasła programowego Akcji Katolickiej na rok 1938139, P oznań 1938; Poznanie i wykonanie uchwał I-go Polskiego Synodu Plenarnego szczytnym posłannictwem polskiego katolicyzmu. Referat na akademią ku czci Chrystusa Króla, [T arnów ] 1938; O pierw szym polskim Syno dzie plenarnym. (W ykład na zebranie ogólne w listopadzie 1938 r. dla KSM i KSK, w grudniu 1938 r. dla KSMM i KSMZ), T arn ów [1938], B . K o m i n e k , Polski Synod, K a to w ice 1939; W. J e z u s e k , Synod plenarny a ujednostajnienie karności kościelnej, M iesięczn ik P a stersk i P ło c k i 34 (1939) s. 31— 33, 60— 66, 124— 127 i 181— 182.
e Promulgationis decretum, M iesięczn ik P a stersk i P ło c k i 33 (1938) s. 6 (w tłu m aczen iu p o lsk im s. 7).
7 W ty m m iejscu pragnę w y ra zić p o d zięk o w a n ie m on s. A. L auro za c h ę tn e u d o stęp n ien ie m i ak t synodu w K on g reg a cji oraz s. M. F. T a - k e u c h i za okazaną ży czliw o ść.
156 Ks. W. Góralski
k tó ry zobow iązywał w łaśnie przewodniczącego synodu do dopeł nienia w spom nianej form alności, choć w ystarczyło dokum entację przesłać ?. W zięte ze sobą dokum enty legat papieski złożył w Se k re ta riacie S tanu, ten zaś, pism em kard. E. Pacelli, S ekretarza S tanu, z dnia 19 IX 1936 r. zrastał skierow any — w edług kom pe tencji — do K ongregacji Soboru, na ręce jej prefekta, kard. J u liusza S e ra fin i9. W K ongregacji znalazły się więc akta zaw ierające protokół zgrom adzenia synodalnego oraz jego d ekrety, u jęte w 150 artyk ułów , zredagow ane w języku łacińskim w postaci m aszyno pisu 19 P od tekstem dekretów fig u ru ją oryginalne podpisy legata papieskiego, prym asa Polski i pozostałych uczestników synodu. M aszynopis został zarejestrow any w K ongregacji pod d atą 22 IX 1936 r. i num erem protokółu 4405/36.
S praw ie należało nadać dalszy bieg zw iązany z procedurą zbada nia i udzielenia ap ro b aty dekretom synodalnym . P am iętał o tym kard. A. H lond, k tó ry został upow ażniony przez E piskopat Polski do udzielenia K ongregacji w szelkich w yjaśnień i inform acji zw ią zanych z kw estią zatw ierdzenia synodu. Toteż prym as Polski, p i sm em z d n ia 2 X I 1936 r. zw rócił się do prefek ta K ongregacji Soboru inform ując go o sw ej gotowości służenia m u ew en tu al ny m i w yjaśnieniam i i inform acjam i, szczególnie dotyczącym i d e kretó w synodu, k tóre — podjęte jako extra legem com m unem — zostały podyktow ane szczególnymi potrzebam i życia religijnego w Polsce. Co więcej, k ard . H lond w yraził w tym że piśm ie swoją gotowość przybycia do Rzymu, by tu ta j — jako członek K ongrega cji Soboru — mógł wziąć udział w jej posiedzeniach, podczas k tó rych będzie się om awiać spraw ę rozpoznania i aprobow ania d e kretów synodu plenarnego n . W odpow iedzi na tę sugestię, kard. Serafini, w piśm ie z 8 I 1937 r. poinform ow ał prym asa Polski, iż o trzym ał z S e k re ta ria tu S tanu akta i d e k re ty synodu przekazane m u w dniu 19 IX 1936 r. N adm ienił jednocześnie, iż nie om ieszka pow iadom ić kard. Hlonda o term in ie zebrania p le n a rn e g o 'w K on gregacji w spraw ie debaty n ad dekretam i z 1936 r., wreszcie zw ró cił się o przesłanie 40 egzem plarzy dek retó w w form ie d ru k u 12.
D ruk dekretów synodu (w jęz. łacińskim ) został zrealizow any w Rzym ie — pracę tę ukończono 2ś II 1937 r. — za sp raw ą ks. p ra łata Tadeusza Zakrzew skiego (późniejszego biskupa płockiego), re k
-8 Zob. AKD, Pismo kard. A. Hlonda do prefekta Kongregacji Soboru z 2 XI 1936 r. (rkps w języku włoskim).
9 AKD, Pismo opatrzone jest liczbą dzienną N. 156919.
10 Maszynopis nosi tytuł: Primum Concilium plenarium Reipublicae Polonae i liczy 34 stron pisanych tylko „i nrecto”.
11 AKD, Pismo kard. A. Hlonda do prefekta Kongregacji Soboru z 2 XI 1936 r.
12 AKD, Pismo kard. J. Serafini do kard. A. Hlonda z 8 I 1937 r. (rkps w jęz. włoskim).
Korektury rzym skie 157
tora Papieskiego In sty tu tu Polskiego (via P ie tro C avallini, 38), którego prosił o pomoc w tym w zględzie prym as. Z jego też upow ażnienia ks. Z akrzew ski m iał przekazać żądane egzem plarze w ydrukow anych dekretów synodalnych do K ongregacji Soboru. Inform ow ał o tym kard. S erafini arcybiskup m etropolita gnieź- nieńsko-poznański w piśm ie z 17 III 1937 r., gdy otrzym ał w iado mość od re k to ra In sty tu tu o w ypełnieniu (powierzonych m u za dań. Jednocześnie prym as delikatnie wspom niał, iż będzie wdzięcz n y za pow iadom ienie go o term in ie posiedzenia k ardynałów — członków K ongregacji w spraw ie a p ro b aty dekretów s y n o d u 13. W m iesiąc później, 17 IV 1937 r. kard. H lond w ystosow ał ponow ne pismo do p refek ta K ongregacji Soboru, w którym powiadam ia, że od 11 V 1937 r. będzie przebyw ał 9 dni w Rzym ie m ając do za łatw ienia pew ne sp ra w y z ojcem św. P iusem XI, i że p rzy tej okazji chętnie m ógłby zreferow ać w K ongregacji niezbędne w y jaśnienia w spraw ie dekretów synodu plenarnego 14. Odpow iadając 'w dniu 24 IV 1937 r. na pierw sze pism o prym asa Polski, kard. S erafini inform ow ał, iż otrzym ał egzem plarze w ydrukow anych de k retó w synodalnych, k tó re będą rozpatryw an e przez uczestników zebrania plenarnego kardynałów -członków K ongregacji w dniu 8 V. P rosił jednocześnie — nie otrzym aw szy jeszcze drugiego pisma kard. Hlonda — o podanie term in u jego przybycia do Rzymu oraz m iejsca p o b y tu celem w ręczenia m u na m iejscu re lacji przy gotow anej przez K ongregację {tzw. ponenza) dla jej kardynałów w spraw ie dekretów synodu p olskiego1S. W dniu 30 IV 1937 r. kard. Hlond, otrzym aw szy zapew ne przez okazję w spom niane pi sm o kard. S erafini z 24 IV, skierow ał doń 30 IV depeszę, w któ re j donosił, iż przybędzie do Wiecznego M iasta 5 V, zamieszka u Salezjanów w Domu Sacro Cuore i chętnie w eźm ie udział w ple n arn y m posiedzeniu kardynałów -członków K o n g re g a c ji16. Stosow nie do te j inform acji, jeszcze przed przybyciem dio Rzym u p ry m a sa przekazano Salezjanom przeznaczoną dlań relację w spraw ie sy nodu 17. Pozostała więc o tw a rta droga do podjęcia dalszej proce d u ry zm ierzającej do udzielenia ap ro b aty dekretom synodalnym .
18 AKD, Pismo kard. A. Hlonda do prefekta Kongregacji Soboru z 17 III 1937 r. (mps. w jęz. włoskim).
14 AKD, Pismo kard. A. Hlonda do prefekta Kongregacji Soboru z 17 IV 1937 r. (mps w jęz. włoskim).
15 AKD, Pismo kard. J. Serafini do kard. A. Hlonda z 24 IV 1937 r. (rkps w jęz. włoskim. N. 1668(37).
18 AKD, Depesza kard. A. Hlonda do prefekta Kongregacji Soboru z 30 IV 1937 r. („Volentieri prendo parte assemblea generale otto mag- gio. Stop. Arrivo Roma cinque maggio. Abito Salesiani Sacro Cuore — Cardinale Hlond”). Depeszę zarejestrowano w Kongregacji 1 V 1937 r.
17 Relację przekazano 3 V 1937 г., co wynika z notatki zamieszczonej w aktach (AKD, karta informacyjna, N. 1668/37).
158 Ks. W. Góralski 16) W ydrukow ane w Rzymie i złożone przez p ra ła ta Zakrzew skiego w K ongregacji poszczególne egzem plarze dekretów synodu p le n a r nego zostały stara n n ie opraw ione p rzy b ierając postać d ru k u zw ar tego o objętości 42 stro n i w ym iarach 23 cm X 33 cm. D ekretem nadan o ty tu ł: „P rim um Concilium P len ariu m R eipublicae Polonae h ab itu m m ense Augusto 1936 C zęstochow iae”, pod k tórym fig u ro w ała nazw a oficyny wydaw niczej: „Isola dei Liri, Soc. Tip. A. Ma- cioce e P isani 1937 — A. X V ”. P odstaw ą edycji była kopia w spom nianego wyżej m aszynopisu dekretów złożonych przez kard. M arm aggi w S ekretariacie Stanu, a stąd przekazanych K ongregacji Soboru. W aktach tej ostatniej m ożna znaleźć dw a egzem plarze w ydrukow anych dekretów , przy czym jeden z, nich, na którym dokonano definityw nych ustaleń kok retorskicn będzie m iał tu szczególne znaczenie.
P rzy jęty m zwyczajem, przed debatam i plenarn ym i k ardy nałów - -członków K ongregacji, należało powołać konsultorów , którzy by w yrazili swoje opinie i uw agi w sp raw ie red akcji złożonych do ap ro b aty dekretów synodalnych. K onsultorów w tej spraw ie w y znaczono już 26 II 1937 r., a więc w trzy dn i po ukończeniu d ruku d ekretów ,co pośrednio oznacza, iż re k to r Papieskiego In sty tu tu Polskiego m usiał je przekazać K ongregacji w krótce po ich o trzy m aniu z d r u k a r n i18. O opinię w spraw ie dekretów synodu polskie go sekretarz K ongregacji ab p Józef B rudno zw rócił się do czterech ekspertów . Byli nim i: ks. S. Janasik, audy to r Roty Rzym skiej i re k to r polskiego kościoła św. S tanisław a, Biskupa i Męczennika w Rzymie, o. M. Mostaza, o. A. V eladri, oraz ks. A. Bondilione. W piśm ie skierow anym do każdego z w ym ienionych znawców p ra w a kanonicznego sekretarz K ongregacji inform ow ał o powołaniu zainteresow anego do kom isji ekspertów w spraw ie rew izji ak t i d e kretów synodu plenarnego częstochowskiego. W ty m celu każdy otrzym ał egzem plarz dekretów synodalnych z prośbą o przygoto w anie uw ag i przybycie na zebranie komisji, k tó re wyznaczono na — III 1937 г., o godz. 10,00 w siedzibie K ongregacji S o b o ru I9. W ak tach K ongregacji b rak protokółu z tego posiedzenia.
N iew ątpliw ie każdy z konsultorów sporządził uwagi do dekretów synodalnych, choć w aktach K ongregacji można znaleźć jedynie pisem ną relację ks. Jan a sik a z dnia 18 IV 1937 r. 20 w raz z
egzem-18 Tamże; Okoliczność tak szybkiego złożenia w Kongregacji dekre tów synodalnych wyjaśnia, dlaczego w trakcie ich badania popra wiono m.in. szereg błędów drukarskich: prawdopodobnie nie wykonano uprzedniej korekty, bądź też — mimo korekty — popełniono błędy w drugim składzie.
19 AKD, Pismo sekretarza Kongregacji do konsultorów z 26 II 1937 r. {rkps w jęz. włoskim).
20 AKD, Pismo ks. S. Janasika do sekretarza Kongregacji Soboru z 18 IV 1937 r. (mps w jęz. łacińskim).
ΙΉ Korektury rzymskie 159
plarzem tychże dekretów , w tekście k tórych w idoczne są popraw ki — skreślenia, uw agi i dopiski — w ykonane ręk ą wym ienionego e k sp erta 21. W swoich krótkich liczących zaledwie jedną stronę m aszynopisu uw agach audytor Roty Rzym skiej zw rócił uw agę na dwa m om enty: 1) w sam ym ty tu le dekretów zam iast P r im u m C o n c iliu m P le n a r iu m R e ip u b lic a e P o lo n a e pow inno być P r im u m C o n c iliu m P le n a r iu m R e ip u b lic a e P o lo n ia e (uzasadnia to, podkreśla stosowność użycia w yrazu R e ip u b lic a e odw ołując się do racji histo rycznych); 2) w a rt. 147 § 1) o aprobacie biskupiej adw okatów w Sądach Kościelnych na 3 lata) należy uw zględnić w yjątek z art. 48 § 4 In stru k c ji K ongregacji Soboru z 15 V III 1936 r. o postę pow aniu w spraw ach o nieważność m ałżeństw a — w odniesieniu do adw okatów K onsystorza i Roty Rzym skiej. ,
Z daty (18 IV) przygotow anej przez ks. Jan a sik a relacji do de k retó w synodalnych w ynika, iż zostały one napisane już po p ier wszym zebraniu konsultorów (11 III). T ak też było de facto. A utor bowiem w spom nianej relacji nadm ienia — uzasadniając stosow ność zachow ania w ty tu le dekretów zw rotu R e ip u b lic a e P o lo n ia e — o odm iennym w te j k w estii zdaniu innych członków kom isji kon sultorów 22, Można więc przyjąć, iż podczas posiedzenia w dniu
11 III 1937 r. zespół odbyw ając d ebatę doszedł do pew nych wspól nych ustaleń w o p arciu o przygotow ane uprzednio relacje. K ró tkie zaś uw agi re k to ra kościoła św. S tanisław a z 18 IV stanow iły je dynie interw encję „nadzw yczajną”, złożoną praw dopodobnie po owych w spólnych ustaleniach komisji.
Poniew aż w aktach, m. in. w karcie inform acyjnej podającej różne daty zw iązane z procedurą korek tu r, b ra k w zm ianki o ja kim ś drugim posiedzeniu zespołu konsultorów , wolno przyjąć, iż zachow any rękopis uw ag konsultorów (bez daty) do dekretów sy nodu p o l s k i e g o 23 został sporządzony w w yniku posiedzenia z 1 1 III. Rękopis ten został następnie w y d ru k o w a n y24 w celu przedło żenia zaw artych tam uw ag i propozycji kardynałom K ongregacji D okum ent w skazuje, że konsultorzy w nieśli uw agi do 39 a rty k u łów synodu. Zostały one sform ułow ane jasno i przejrzyście: w jednej kolum nie tek stu zamieszcza się tek st oryginalny, obok — w kolum nie rów noległej — zaproponow aną m o d y fik a c ję 2S.
11 Uwagi są poczynione raz atramentem, raz ołówkiem. O ich wyko naniu przez ks. Janosika świadczy identyczny charakter pisma i atra mentu widoczny w tychże uwagach oraz w jego podpisie pod maszy nopisem z 18 IV 1937 r.
22 AKD, Pismo ks. S. Janasika do sekretarza Kongregacji Soboru z 18 IV 1937 r.
25 AKD, Animadversiones (rkps, N. 1668/37 — 1188).
24 AKD, Animadversiones (mps o objętości 12 stronic, N. 1668/37, num.
I).
“ Tak np. w stosunku do artykułu (konsultorzy preferują termin
160 Ks. W. Góralski [8] E laborat konsultorów — A nim adversiones — został przekazany kard yn ało m — członkom K ongregacji przez jej p refekta w raz z zaproszeniem n a pierw sze zebranie plenarne, k tóre zostało w yzna czone na 8 V 1937 r. T ekst tego pow iadom ienia umieszczono na zew nętrznej okładce Anim adversiones. Z aw iera on inform ację, iż wyznaczeni konstultorzy pod przew odnictw em sek retarza K ongre gacji zapoznali się z aktam i i dek retam i polskiego synodu p len ar nego z 1936 r. proponując zaw arte w broszurze ko rektu ry . T ekst zaw iera jednocześnie prośbę o złożenie odpowiedzi n a dubium : A n et quomodo recognoscendum sit p rim u m Concilium plenarium , in casu 2®.
W spraw ie zbadania i ap ro b aty dekretów synodu odbyły się dw a p len arn e posiedzenia k ardynałów — członków K ongregacji Sobo ru : 8 i 15 V 1937 r.27 W zebraniach ty ch wziął udział m.in. kard. A. H lond. W rezultacie obrad k ardynałów wniesiono określone po p raw k i i m odyfikacje, n a ogół m niej istotne. Zostaną one om ó wione w dalszej części opracow ania. Jakk olw iek w aktach K on gregacji b ra k opinii poszczególnych kardynałów , to zachował się w spom niany już egzem plarz drukow anych staran iem ks. T. Z akrze wskiego dekretów synodalnych z naniesionym i ręk ą sek retarza K onrgegacji J. B ru n o 28 d efinityw nych k orektur. Są to k o re k tu ry definityw ne, gdyż — jak w skazuje konfrontacja tekstów — w edług nich w łaśnie w ydrukow ano w iążącą redak cję dekretó w z poprze dzającym je dokum entem aprobacyjnym . Należy przyjąć, iż sek re ta rz K ongregacji dokonał ostatecznej k o re k ty tekstu w oparciu o w spólne ustalenia drugiego zebrania plenarnego, kiedy to po deba cie nad propozycjam i konsultorów , n a postaw ioną przez p refekta w ątpliw ość co do uznania dekretów odpowiedziano: a ffirm a tive iu xta m odum , seu nonnullis inductis em endationibus” 29. W ypa da dodać, iż — jak świadczy o tym porów nanie tekstów — nie w szystkie propozycje konsultorów zostały lite raln ie uwzględnione.
D ecreta C oncilii P lenarii, a S ed e A postolica approbata, v im obligandi h a b e b u n t e x p le tis s e x m en sib u s a die, quo a C onferentia E piscoporum
R eip u b lica e Polonae p ro m ulgata fu e rin t, obok zaś tekst zaproponowa
ny w następującej formie: L a C om m issione ha proposto d i rifo rm a rn e
la seconda p a rte in q uesto m odo: «ab eo ru m prom ulgatione»”, tamże,
s. 2.
28 Tamże (okładka zewn.).
27 AKD, karta informacyjna, N. 1668/37. O terminach posiedzeń wspo mina się również w dekrecie Kongregacji Soboru z 19 VI 1937 r., za twierdzającym dekrety synodu (D ecretu m recognitionis et approbationis),
Miesięcznik Pasterski Płocki 33(1938) s. 4 (w tłumaczeniu polskim s. 5); Zob. także AKD, Pismo prefekta Kongregacji Soboru z 12 V 1937 r. zapraszające jej kardynałów na zebranie plenarne w dniu 15 V 1937 r.
28 Świadczy o tym dobitnie charakter pisma w wykonanych popraw kach tekstu, porównany z innymi rękopisami mons. J. Bruno.
[9] Korektury rzymskie 161 Choć b ra k w ak ta c h protokółów z posiedzeń kardynałów , wolno przypuszczać, iż w w ielu w ątpliw ościach, jak ie zrodziły się n a pe w no podczas dyskusji n ad dekretam i znaczący głos należał do kard. Hlonda. Z daje się to potw ierdzać zachow ana w ak tach no ta tk a zaw ierająca w yjaśnienie odnośnie do nauczania religijnego dzieci w polskich szkołach publicznych i p ry w a tn y ch oraz naucza n ia katechizm u przed pierw szą kom unią św. i p rz ed bierzm ow a niem 30.
P opraw iony definityw nie przez mons. B runo egzem plarz d ek re tów synodu plenarnego został przezeń przedstaw iony papieżowi Piusow i X I w dniu 23 V 1937 r., k tó ry udzielił sw ojej aprob aty 31. Wówczas to tenże egzem plarz został zaopatrzony uw agą dopisaną u góry okładki ręk ą B runo: Su b die 23 m aii 1937 an. w raz z jego podpisem . W dniu 19 VI w ym ienionego ro k u p re fe k t K ongregacji Soboru, kard. J. Serafini, w ystosow ał pism o do kard . F. M armaggi, legata papieskiego na polski synod p len arn y pow iadam iając go 0 przejrzeniu przez K ongregację a k t i dekretów tegoż synodu, któ re on przedłożył niegdyś w Rzymie. D ekrety te, nadm ienił p re fekt, rozpatry w ane — w obecności kard. H londa — na posiedze niach p lenarny ch K ongregacji Soboru w dniach 8 i 15 V 1937 r., zostały przy jęte z pew nym i tylko, nieistotnym i w yjątkam i, a pa pież na audiencji 23 V zatw ierdził je w yrażając sw oją radość. W zakończeniu pism a kard. S erafini prosił legata apostolskiego, aby powiadom ił o tym biskupów polskich i ab y zarządził prom ul- gację dekretów synodu oraz ich w ydanie z uw zględnieniem załą czonych uw ag i popraw ek s2.
K ard. M arm aggi, pismem z 29 VI 1937 r. pow iadom ił prym asa Polski o o trzym anych z K ongregacji Soboru decyzjach i prosił go jako przewodniczącego K om isji Przygotow aw czej synodu, o przygo tow anie d ek retu p ro m u lg acy jn eg o 33, po n aradzie z biskupam i. D ekret ta k i — Prom ulgationis d e c r e tu m 34 został przygotow any 1 opublikow any w W arszaw ie, podczas K onferencji E piskopatu Polski w dniu 15 X II 1937 r. w raz z w ydrukow anym i w m iędzy czasie — w języku łacińskim i polskim — dekretam i (uchwałami) s y n o d u 35. D okm ent prom ulgacyjny podpisali rządcy diecezji.
Za-30 AKD, Catechismo nelle parrochie (rkps bez daty).
31 AKD. karta informacyjna N. lßSS/37; Zob. Decretum recognitionis et approbationis, jw .
82 Tamże.
38 Pismo kard. F. Marmaggi do kard. A. Hlonda z 29 VI 1937 r.,
(P rom ulgationis in tim a tio), Miesięcznik Pasterski Płocki 33(1938) s. 6
i 8 (w tłumaczeniu polskim, s. 7 i 9). 34 Tamże.
35 „Primum Concilium Plenarium Polonicum Anno Domini MCMXXXV1 Częstochowiae habitum Francisco S.R.E. Card. Marmaggi Summi Pontificis Pii PP. XI Legato Apostolico Praeside. Decreta
(Współwyd.:) (Pierwszy Polski Synod Plenarny odbyty w Częstochowie
162 Ks. W. Góralski· [10} w iera on w zm iankę o tym, iż uchw ały będą obow iązyw ać po sześ ciu m iesiącach od dnia ich prom ulgow ania, tj. od 16 VI 1938 r. W krótce po opublikow aniu uchw ał synodu, prym as P olski prze słał n a ręce sek retarza K ongregacji Soboru, abpa J. B runo w y da nie łacińsko^polskie tychże u c h w a ł36. Tym czasem 10 II 1938 r. z K ongregacji Soboru zwrócono się telefonicznie do Papieskiego In sty tu tu Polskiego w Rzymie o 25 egzem plarzy uchw ał synodal nych 37. Pow iadom iony o tym kard. H lond skierow ał 21 II 1938 r. do abtpa J. B runo pismo z inform acją, iż w cześniej przesłał na jego ręce w ydane uchw ały synodu (w języku łacińskim i polskim). T eraz zaś w ysyła 25 żądanych egzem plarzy dla B iblioteki i A rch i w um K ongregacji oraz dla k ardy nałów — jej członków 38. S ek re ta rz K ongregacji, pism em z dnia 7 III 1938 r. w yraził — tak że w im ieniu jej p refekta — podziękow anie prym asow i P olski per gli eleganti esemplari del Prim o Concilio plenario polacco 39.
2. Strona merytoryczna korektur
O pisany wyżej egzem plarz zrealizow anej w Rzymie edycji de k retó w synodu plenarnego, zaw ierający dokonane ręk ą sek retarza K ongregacji abpa J. B runo defin ity w n e k o re k tu ry tek stu p rzy jęte go przez uczestników synodu zaw iera szereg skreśleń i dopisków, w ykonanych atram entem w sposób dokładny, stara n n y i czytelny. S kreślenia nie u tru d n iają odczytania objęty ch nim i w yrazów , a dopiski zostały dość czytelnie zamieszczone na m arginesach, choć niek iedy w ystępują i n a końcu danego frag m en tu tekstu. Z p u n k tu w idzenia technicznego jest to popraw ne i bardzo sk ru p u latn e w y konanie k o re k ty tek stu przy zastosow aniu odpow iednich znaków korektorskich.
G dy chodzi o sp raw y n a tu ry bardziej form alnej, to należy n a w stępie powiedzieć, iż korek to r zm ienił nazw ę jednostek, w k tó ry c h zostały zaw arte norm y synodu: zam iast zaproponow anego
„articu lu s” (w tekście użyto skrótu: „A rt.”) zastosowano term in „decretum ” (w tekście użyto skrótu: „D ecr.”). W edycji polskiej za stosow ano tu ta j term in „uchw ała” 40. Poniew aż z p arag ra fu 3
de-ro k u P ańskiego 1936 pod p rze w o d n ic tw e m F ranciszka S w . K. R z. ka rd .
M arm aggiego, legata apostolskiego P iusa X I papieża. U chw ały). (Po
znań 1937. Nakł. Kancelaria Prymasa Polski. Druk. św. Wojciecha), s. 64; Edycja posiadała format 24,5 cm X 34,5 cm.
36 Zob. AKD, Pismo kard. A. Hlonda do abpa J. Bruno z 21 II 1938 r. (rkps w jęz. włoskim).
37 AKD, karta informacyjna N. 1168/37.
38 AKD, Pismo kard. A. Hlonda do abpa J. Bruno z 21 II 1938 r. 39 AKD, Pismo abpa J. Bruno do kard. A. Hlonda z 7 III 1938 r. (rkps w jęz. włoskim).
40 Stąd też tytuł niektórych edycji polskich (np. poznańskiej z 1938 r.) brzmi: U chw ały I. P olskiego S y n o d u Plenarnego, jw.
[H]
Korektury rzymskie 163 k rę tu 145 uczyniono odrębny d ek ret (146), ogólna ilość dekretów zw iększyła się ze 150 n a 151. N astępnie w 99 przypadkach doko nano m ało istotnego skreślenia jednego lub k ilk u wyrazów, zastą pienia jednego te rm in u innym lub też dopisania jednego lu b k ilku (dwóch—trzech) w yrazów , co nie w płynęło bynajm niej na zm ianę m erytoryczną te k s t u 41. W k ilk u n astu w reszcie przyp adk ach skorygow ano błędy drukarskie.
W rzędzie k o re k tu r bardziej znaczących w ypada n ajp ierw za uważyć m odyfikację sam ego ty tu łu przedłożonego do zbadania i aprobaty dekretów . Z am iast więc zaproponow anego ty tu łu : P r im u m C o n c iliu m P le n a r iu m R e ip u b lic a e P o lo n a e h a b i t u m m e n s e A u g u s to 1936 C z ę s to c h o w ia e K ongregacja przyjęła: P r i m u m C o n c iliu m P le n a r iu m P o lo n ic u m A n n o D o m in i M C M X X X V I C z ę s to c h o w ia e h a b i tu m F ra n c isc o S .R .E . C a rd . M a r m a g g i S u m m i P o n tific is P ii P P . X I L e g a to A p o s to lic a P r a e s id e D e c re ta . Poza ty m zm ian dokonano w sform ułow aniu tytułów następujący ch rozdziałów i punktów : a) podtytuł A w rozdziale IV: Z am iast De S e d e A p o s to lic a — D e R o m a n o P o n t i f i c e; b) ty tu ł rozdziału IV: zam iast D e fid e lib u s — L e laicis; с) ty tu ł rozdziału VIII: zam iast D e o p e r ib u s u n io n is e t m issio n is — De m is s io n ib u s e t E c c le s ia e u n io n e; d) ty tu ł rozdzia łu X II: zam iast De c u l tu d iv in o e t s a n c to r u m — De D ei e t S a n c to r u m c u ltu .
W tekście poszczególnych dekretów k orektorzy dokonali szere gu m odyfikacji, k tó re posiadają w ym iar m niej lu b bardziej isto t ny. Celem przejrzystego ich w skazania w ypada je omówić w kolej ności rozdziałów d ekretów synodalnych.
W rozdziale I N o r m a e g e n e ra le s, w dekr. 2, w któ rym zaw arta jest w zm ianka o uznaniu dek retów synodalnych przez Stolicę Apo- 'Stolską, w m iejsce w yrazu a p p r o b a ta zamieszczono term in r e c o
g n ita , co bardziej koresponduje ze sform ułow aniem użytym w
kan. 291 § 1. D okonała się zm iana w stru k tu rz e dekr. 3, tra k tu ją cym o stosunku dekretów synodu plenarnego do zw yczajów i p ra w a diecezjalnego. W staw iono tu n ajp ierw § 2, k tó ry brzm i: Sin-
g u la e p r a e s c r ip tio n e s d io e c e sa n a e , q u a e c o n tr a r ia e s in t d e c r e tis h u iu s C o n c ilii, a b r o g a ta e c e n s p n tu r . N astępnie przereddagow ano paragraf 2 oryginału, k tó ry sta ł się parag rafem 3. W w ersji za
41 Zob. dekrety: 1, 2, 5, 6, 7, 8 , 9 (dwukrotnie), 10, 11 § 2, 12, 14
(dwukrotnie), 16, 18, 22, 23, 24 (dwukrotnie), 25, 31, 32 (dwukrotnie),
33, 35, 38, 40 § 3, 45, 47 (dwukrotnie), 48, 50 § 1, 50 § 2, 53, 57 § 1, 57 § 3 (trzykrotnie), 58, 59, 63 (dwukrotnie), 66 (trzykrotnie), 67, 68 (dwu krotnie), 70 § 2, 73, 74, 77 § 2, 79, 80, 82, 83 § 2, 84 § 3, 86, 88 (dwu krotnie), 89 § 1, 91, 92, 93, 96 § 2, 97, 98 (dwukrotnie), 99 § 3, 102 § 1, 103 § 1, 103 § 2, 107 § 4, 108§ 1, 110, U l § 2, 116, 119 § 1, 119 § 2, 120 § 1, 120 § 3, 120 § 4, 122 (trzykrotnie), 123, 129 § 1 (dwukrotnie), 129 § 3, 137, 138 § 1, 143, 144 § 1, 144 § 2, 146 (w poprawionej chrono logii 147), 148 (149), 149 § 2 (150 § 2).
164 Ks. W. Góralski [12] proponow anej u ję ty był on następująco: S in g u li E p is c o p i in s u is d io e c e s ib u s e l e n c h u m ill o r u m p r a e s c r ip to r u m iu r is d io e c e s a n i p u b lic a b u n t, q u a e a C o n c ilio p le n a r io a b ro g a ta a u t m u ta ta s u n t.
Tym czasem w k o rekturze ustalono: H a r u m a u te m p r a e s c r ip tio n u m d io e c e s a n a r u m e l e n c h u m s in g u li E p isc o p i in su a q u is q u e d io e c e si
p u b lic a r e c u r a b u n t. Można więc powiedzieć, iż z oryginalnego p a
ra g ra fu 2 pow stały dw a odrębne p arag ra fy (2 i 3). T rudno uznać tego rodzaju zm ianę jako su bstancjalną. W dekr. 4 skreślono § 1, k tó ry przyznaw ał K onferencji B iskupów praw o autentycznej in te r p re ta cji dekretów synodu, z obow iązkiem pow iadom ienia o doko nyw an ych w yjaśnieniach Stolicy Apostolskiej (D e c r e to r u m C o n c ilii P le n a r ii a u th e n tic a in te r p r e ta tio a d C o n je r e n tia m E p is c o p o r u m R e ip u b lic a e P o lo n a e p e r tin e t, q u i ta m e n d e d a ta in te r p r e ta tio n e a u th e n tic a S a n c ta m S e d e m c o r tio r e m r e d d a n t). Pozostaw iono n a tom iast w dekr 4 to, co składało si ęna jego o ry gin aln y § 2, przy czym zam iast d u b ia circa i n t e r p r e t a t i o n e m (podkr. autora) decretorum ... zastąpiono zw rotem : D u b ia circa d e c re ta ... (chodzi o przyznanie poszczególnym biskupom p raw a rozstrzygania w ą t pliwości co do dekretów , w poszczególnych przypadkach).
W rozdziale II D e c le ric is in g e n e r e , w dekr. 8 § 1 w przedm iocie udziału kapłanów w kongregacjach dekanalnych, do sform ułow a n ia oryginalnego dodano, a d n o r m a m can. 131 § 3 C JC . W dekr. 19 § 1 n a tem at obow iązku złożenia testam en tu w K u rii D iecezjal nej dodano: ...v e l e a m [C u ria m ] s a lte m d e c o n d ito te s ta m e n t o c e r
tio r e m r e d d e r e , co znacznie zm odyfikow ało przepis. K orektorzy
przeredagow ali następnie dekr. 20 § 2. Zam iast: H u n c in f i n e m t a m s in g u li E p isc o p i q u a m C o n fe r e n tia E p is c o p o r u m iu s h a b e n t d e c r e ta o b lig a to r ia fe r e n d i, q u ib u s u n iv e r s u s c le r u s s a e c u la ris a d o p e m s u p r a d ic tis i n s t itu ti s v a lid e fe r e n d a m a d ig a tu r (mowa o w p ła tach na fundusz domów, kasy em erytów , sanatoria, zakłady w ypo czynkow e itp.) — K ongregacja p rzy jęła następu jącą redakcję:
H u n c in f i n e m s in g u li E p isc o p i p r o v i r ib u s c u r a b u n t, u t u n i v e r s u s c le r u s s a e c u lia ris m o d e r a ta m ta x a m q u o ta n n is s o lv a t. Złagodzo no więc znacznie tenor dekretu.
W rozdziale III D e c le ric is i n sp e c ia e , w dekr. 26 § 3 tra k tu ją cym o sytuacjach, w których rozbieżne działanie biskupów m ogło by odbić się szkodliw ie na spraw ach kościelnych, zwłaszcza w tym , co dotyczy w ykonyw ania konkordatu, po sform ułow aniu m ó w iącym , iż biskupi w in ni wówczas zw racać się po w skazów ki do K onferencji E piskopatu i w edług nich jednolicie postępować doda no słowa: s a lv o s e m p e r iu r e r e c u r r e n d i a d S . S e d e m . W d ekr. 40 § 1 zaw ierającym dyspozycję dotyczącą ustalenia przez biskupa wysokości stypendiów m szalnych oraz o fiar iu r a sto la e K ongre gacja dodała, iż biskup obow iązany jest poczynić te ustalenia i n fr a a n n u m . Jednocześnie określenie e le e m o s y n a s ti p e n d io r u m zastąpio
[13] Korektury rzymskie 165
no zw rotem e le e m o s y n a M is s a r u m , a w odniesieniu od iu r a s to lae — zam iast o b la tio n e s użyto: ta x a e . W dekr. 40 § 2, gdzie mo wa o określeniu przez synody prow incjonalne wysokości tak s za dobrow olne posługi duszpasterskie oraz wysokości taks przy u- dzielaniu sakram entó w św. i saikramentaliów, dodali kardynałow ie K ongregacji dw a now e elem enty: 1) w spom nianych u staleń synody w inny dokonać w ciągu dwóch la t (in fr a b ie n n iu m )·, 2) określenia taks przy udzielaniu sak ram en tów św. pow inno dotyczyć przede w szystkim m ałżeństw a (p r a e s e r tim m a tr im o n iu m ) . W ypada zauw a żyć, iż w skazując okres 2 la t na podjęcie ow ych ustaleń przez sy nody poszczególnych prow incji k o ścielny ch 42 K ongregacja w ska zała pośrednio n a obow iązek rychłego ich zw ołania. W dekr. 41 dokonano skreślenia § 1, k tó ry zobow iązyw ał w sum ieniu duchow nych do dokładnego przestrzegania norm zaw artych w dekr. 34 § 2 (zakaz w ym agania czegoś dla siebie z okazji w izyty kolędowej) i w dekr. 40 (respektow anie u stalonych wysokości o fiar m szalnych i taks z okazji posług duszpasterskich, św iadczenie biednym posług duszpasterskich bez pobierania taks). N iew ątpliw ie m otyw em po m inięcia tej dyspozycji było uznanie jej za zbędną, obydw a bo wiem przytoczone d ekrety posiadały w ystarczającą moc obow iązu jącą. Korekitonzy przeredagow ali n astępnie dekr. 43 § 3 w przed miocie relacji proboszcz — w ikariusz, w prow adzając tu dwie zm ia ny: 1) zam iast: P a r o c h u s d e b e t c o o p e r a to r ib u s s u is c u r a m p r a e sta r e e t e x e m p lo esse e o s q u e in m u n e r e p a s to r a li r e c te e x e r c e n d o in s tr u e r e użyto sform ułow ania: P a r o c h u s d e b e t c o o p e ra to re s su o s p a te r n a c u ra in s tr u e r e e t d ir ig e r e e is q u o in o m n ib u s e x e m p lo esse,
które — choć istotow o niczego nie zm ienia — w ydaje się szczęśliw sze, 2) w określeniu postaw y w ikariusza wobec proboszcza w dzie dzinie posłuszeństw a w staw iono zw rot: i n iis q u a e ad c u r a m a n i
m a r u m s p e c ta n t. Również dwie k o re k ty w prow adziła K ongregacja
do brzm ienia d ekr. 44 trak tu jąceg o o specjalnych konferencjach dla kapłanów parafii, zw oływ anych p rzez proboszczów większych parafii: 1) podczas gdy w tekście oryginalnym zastosow ano zwrot:
...u t m in is te r ia circ a c u r a m a n im a r u m a d u n ita t is r a tio n e m r e d u c a n
tu r , ..., to w tekście popraw ionym u żyto form y: ...u t m in is te r ia
circa c u r a m a n im a r u m c u m m a io r i j r u c t u o r d in a te e x e r c e a n tu r ...,
co niew ątpliw ie popraw ia brzm ienie dekretu, choć ,nie zm ienia je go substancji; 2) zam iast zobow iązyw ania do udziału w konferen cjach w szystkich kapłanów m ieszkających n a teren ie p arafii („...qui in eius te rrito rio degunt,....”), przypisano ten obowiązek jedynie kapłanom w spółpracującym w p arafii {...qui in e iu s te r r ito r io a d -
lab o ra n t,...), co zm ienia postać rzeczy. W dekr. 49 § 1 o opiece
duszpasterskiej n a d chorym i w szpitalach i in ny ch zakładach lecz
■** W 1936 r. istniało w Polsce pięć prowincji kościelnych: gnieźnień- sko-poznańska, lwowska, warszawska, krakowska i wileńska.
166 Ks. W. Góralski [14] niczych zm ieniono kolejność we w skazaniu odpow iedzialnych za tę opiekę. Podczas gdy w tekście pierw otnym w ym ienia się tu n a jp ie rw kapelana [ustanow ionego przez biskupa) a potem d u chow nych kościoła parafialnego (...c a p e lla n i a b E p isc o p o c o n s titu t i a u t c le r ic i e c c le sia e p a r o c h ia li a d d ic ti), to w tekście wiążącym kolejność jest odw rotna, p rzy czym w m iejscu „duchow nych ko ścioła parafialnego” m ówi się o proboszczu {...p a ro ch i lo c i v e l c a p e lla n i a b E p isc o p o c o n s titu ti).
W m aterii dotyczącej przestrzegania ustaleń biskupa w duszpa sterstw ie w ykonyw anym przez zakonników , (dekr. 52) ko rektorzy rzym scy dokonali dwóch zm ian: 1) zam iast in e x te r io r ib u s su is m u n iis e x e r c e n d is użyto zręczniejszego zw rotu in m in is te r iis a d f i d e l i u m c u r a m s p e c ta n tib u s ; 2) opuszczono frag m en t zaw ierający zakaz m ieszania się zakonów i zakonników do spraw dotyczących k le ru parafialnego i stow arzyszeń p arafialny ch (a tq u e c a v e a n t, n e se se im m is c e a n t r e b u s , q u a e a d c le r u m p a r o c h ia le m a u t αώ a sso - c ia tio n e s p a ro o c h ia le s p e r tin e n t). Zbędność w yraźnego zamieszcza nia w dekrecie owego zakazu uznano zapew ne w zw iązku z jego pośrednim zaw arciem w sform ułow aniu tegoż dekretu: R e lig io n e s e a r u m q u e so d a le s in m in is te r iis a d f i d e l i u m c u r a m s p e c ta n tib u s r a t io n e m h a b e a n t d e c r e to r u m , q u a e ab E pńscopo s ta tu ta s u n t. K o re k to rzy wyszli z założenia, że w łaśnie w d ekretach biskupa zn a j dą się ustalenia o zakresie p ra cy duszpasterskiej zakonników .
W rozdziale IV D e la ic is, w tekście dekr. 58: C a v e a n t fid e le s a c o m m e r c io fa m ilia r i c u m a p o s ta tis a f id e n e c n o n c u m c a th o lic is, q u i in m a tr im o n io ille g itim o v i v u n t — zam iast c o m m e r c io fa m ilia r i
użyto fa m ilia r ita te , zw rot zaś m a tr im o n io ille g itim o zastąpiono przez C o n iu g io n o n ca n o n ico . N ieistotną rów nież m odyfikację w p ro w adzili kardynałow ie do tek stu dekr. 60 o udziale w ierny ch św iec kich w dziełach parafialnych. W m iejsce sform ułow ania: F id e le s in p a ro c h ia e v ita a c tiv a m p a r te m h a b e a n t ас c o n s ila e t o p e ra
p a r o c h o r u m p r o m o v e a n t pojaw iło się korzystniejsze brzm ienie:
F id e le s o ffic io ac h o n o r i s ib i d u c a n t c o n s ilia e t o p e r a p a ro e c ia lia p r o m o v e r e e t s u s tin e r e .
W rozdziale V De Actione C a th o lic a , w pierw szej części dekr. 69 § 1 korektorzy jaśniej określili spraw ę m ianow ania asystenta kościelnego zrzeszeń A kcji K atolickiej oraz ch a rak tery sty k ę tego urzędu: Q u a e v is a sso c ia tio A c tio n is c a th o lic a e s u ü m h a b e a t A s s i s t e n t e m e c c le s ia s tic u m ab E p isc o p o n o m in a tu m , c u iu s m u n u s in te r o ffic ia p a s to r a lia a d n u m e r a n d u m e s t (zam iast: Licet A c tio c a th o lic a s it so c ie ta s la ic o r u m , s a c e r d o tu m ta m e n , q u i c u r a e a n im a r u m a d d ic ti s u n t, co o p e ra tio in o ffic io a s s is te n tiu m e c c le s ia s tic o r u m m u n e r ib u s p a s to r a lib u s a d n u m e r a n d a est). W te n sposób został e x
p r e s s is v e r b is w skazany obow iązek m ianow ania przez biskupów
[15] Korektury rzymskie 167
W rozdziale VI D e p r in c ip iis m o r a lib u s v ita e p u b lic a e , so c ia lis
e t h u m a n io r is K ongregacja dokonała przeróbki d rugiej części dekr.
70 § 3 w przedm iocie obowiązków katolików przeciw staw iania się błędnym doktrynom politycznym 'poddającym w ładzy i kontroli państw a w szystkie dziedziny życia, także należące w yłącznie do Kościoła. O kreślając bliżej owe doktryny, tek st pierw otny mówił, iż chodzi o takie, k tóre przynoszą szkodę p raw u Bożemu, n a tu ra l nym praw om tak poszczególnych osób, jak i rodziny i społeczeń stw a, poddają w ładzy św ieckiej sp raw y sum ienia oraz naruszają praw a Kościoła ( q u is b u s q u e in iu r ia i n f e r e t u r s iv e le g i d iv in a e siv e n a tu r a lib u s ta m s in g u lo r u m q u a m fa m ilia e e t s o c ie ta tis iu r ib u s , p o te s ta ti c iv ili re s c o n s c ie n tia e s u b d e r e n tu r iu r a q u e E c c le s ia e C h r i
s ti c o m p e te n tia v io la r e tu r ) . Tym czasem w tekście popraw ionym
m ówi się o doktrynach, w edług któ rych w szystkie dziedziny życia pow inny być ta k poddane w ładzy i kontroli państw a, iżby m u podlegały n aw et spraw y sum ienia, w ładza Kościoła katolickiego oraz w szystkie bez w y jątk u p raw a ta k jednostek, jak rodzin i spo łeczeństw a (u t e id e m r e s ip sa e c o n s c ie n tia e , p o t e sta s E cc lesia e c a th o lic a e a tq u e in d is tin c te ta m s in g u lo r u m q u a m fa m ilia e so- c ie ta tis q u e iu r a s u b d e n d a fo r e n t). M odyfikacja ta nie naruszyła w gruncie rzeczy substancji pierw otnej w ersji. T rud no także uznać za istotną przeróbkę d ru g iej części dekr. 71 o zadaniach katoli ków m ających udział w rządach Rzeczypospolitej. Podczas, gdy przedstaw iony do zbadania i ap ro b aty tek st m ówił: ...C o n c iliu m P le n a r iu m c u s to d e s esse v u l t le g is C h r is ti t a m i n le g ib u s q u a m in
p u b lic a v ita , ko rekto rzy rzym scy przyjęli brzm ienie: ...C o n c iliu m
P le n a r iu m e n ix e a d h o r ta tu r u t, in su is o ffic iis g e r e n d is e t in le g ib u s c o n d e n d is , d o c tr in a m c a th o lic a m o b s e r v a n d a m c u r e n t. W dekr. 74, gdzie m ow a o udziale katolików w k ształtow aniu i n a praw ie stosunków społecznych w edług zasad spraw iedliw ości i m i łości oraz stosunków praw odaw ców z pracow nikam i, zam iast ...ad m e n t e m e n c ic lic a r u m de re sociali... wstawiono: ...iu x ta n o r m a s
c a th o lic a s de re socia li..., co posiada · znaczenie bardziej ogólne.
N astępnie przeredagow ano w K ongregacji dekr. 75 o zadaniu k a tolików w życiu kultu raln y m . W m iejsce m ianow icie sform uło wania: I n iis q u a e a d h u m a n io r u m v i t a m p r o m o v e n d a m s p e c ta n t c a th o lic i c e te r o s p r a e g r e d i s tu d e n te s , e a m s p ir itu f id e i im b u a n t
pojaw iło się brzm ienie: I n v ita h u m a n io r e p r o v e h e n d a c a th o lic i c e te r o s p r a e g r e d i e a m q u e s p ir itu f i d e i im b u e r e n ita n t u r , któ re
w niczym nie zm ieniło isto ty rzeczy.
W rozdziale V II — De d ia r iis lib r is q u e c a th o lic is, w dekr. 76 § 2, w którym mówiło się o obow iązku poszczególnych diecezji tw o rzenia funduszu prasow ego dla popierania w ydaw nictw katolic kich dokonano dw óch popraw ek: 1) jak o podm iot tego obowiązku wskazano nie diecezje, lecz 'poszczególnych biskupów (S in g u li E p
i-168 Ks. W. Góralski [16]
s c o p i zam iast S in g u la e d io e c e se s); 2) nadm ieniono, że w spom niany fundusz m a służyć w ydaw aniu i rozpow szechnianiu w ydaw nictw
{...e d en d is e t d ijju d e n d is ... w m iejsce ...p r o v e h e n d is ). W dekr. 77 § 1 tra k tu ją c y m o prenum erow aniu i czytaniu przez w ierny ch p ra sy k atolickiej ko rektorzy K ongregacji zastąpili zw rot: F id e le s
s u b n o te n t a tq u e le g a n t... określeniem m niej zobow iązującym : F i
d e le s n e p r a e te r m it ta n t s u b n o ta r e a tq u e le g e re ... W tekście dekr. 78 n a te m a t obow iązku założenia p u n k tu sprzedaży „dobrych” książek i pism katolickich p rz y kościele parafialnym , zam iast b o n i (lib r i e t p e r io d ic a ) użyto: ...q u a e p r in c ip iis c a th o lic is i m b u ta sin t...
W dekr. 80 nakazującym w iększą ostrożność w udzielaniu zezw o leń (n ih il o b s ta t) n a edycję w ydaw nictw dodano w zm iankę o za chow aniu także w iększej ścisłości w ty m względzie (zam iast c a u t iu s użyto c a u tiu s e t s tr ic tiu s ) co zaostrza niera> teno r dyspozy cji.
W rozdziale V III D e m is s io n ib u s e t E c c le s ia e u n io n e , w dekr. 82, zam iast h a e r e c tic o s zastosowano te rm in o szerszym zakresie
in fi d e le s (chodzi o troskę o naw rócenie do Kościoła katolickiego
różnych kategorii osób). W d ek r. 83 § 2 n akładający m obowiązek istnienia w każdej p arafii P ap ieskich Dzieł M isyjnych dodano w zm iankę o trosce i o ich rozw ój (było: h a b e a n tu r , przyjęto:
h a b e a n tu r e t e x c o la n tu r ). T ym sam ym rozszerzono nieco zakres
dyspozycji dekretu.
W rozdziale IX D e S a c r a m e n tis pew ne zastrzeżenia może b u dzić zastąpienie przez korektorów w dekr. 88 (m ówiącym o zezw o leniu na o dpraw ianie m szy św. poza kościołem lub kaplicą) te rm i n u O r d in a r iu s w yrazem E p is c o p u s . W szak kan. 822 § 4 m ów ił tu ta j w łaśnie o ordy nariu szu m iejsca. Słusznie n ato m iast d oda no w dekr. 89 § 1, że k ap łan o b rządku łacińskiego może — w w y p ad k u konieczności — odpraw ić m szę św. w kościołach i kaplicach o b rządku wschodniego n a antym ensach v i p e c u lia r is i n d u lt i a p o s- t o l i c i43. W d ek r. 90 § 3 tra k tu ją c y m o przygotow aniu dzieci do pierw szej spow iedzi i ko m unii św. dokonano, po w yjaśnieniach — ja k się zdaje — kard. H lo n d a 44, n ajp ierw zastąpienia zw rotu ...a c le ro p a r o c h ia li v e l a s a c e r d o te r e lig io n is m a g is tr o p r a e p a r e n t u r sform ułow aniem : ...a c le r o p a r o c h ia li v e l a r e lig io n is m a g is tr is p r a e p a r e n tu r , a n astępnie dodano a d n o r m a m c a n o n is 854
C J C . Skorygow ane brzm ienie d e k re tu jest bardziej precyzyjne.
18 Zob. przyp. 1 do dekr. 89 § 1), Primum Concilium Plenarium Polo-
nicum, jw.
44 Wspomniano już o zachowanej w aktach synodu notatce wyjaśnia jącej sprawę nauczania religijnego dzieci w polskich szkołach publicz nych i prywatnych oraz nauczania katechizmu przed pierwszą komu nią św. i przed bierzmowaniem. Zob. AKD, Catechismo nelle parrocchie (rkps bez daty).',
[17] Korektury rzymskie 169' W rozdziale X D e S a c r a m e n ta lib u s w prow adzono znaczącą po praw kę w dekr. 101 na tem at k upna dew ocjonaliów : w m iejsce tekstu oryginalnego — R e p r o b a n d u s e s t u s u s im a g in e s sa c ra s, r o saria a lia s q u e c u l tu s c a th o lic i re s a b iu d a e is e m e n d i — pojaw iło się zdanie: H o r ta n d i s u n t fid e le s u t im a g in e s sa c ra s, ro sa ria a lia s que c u ltu s c a th o lic i r e s a c a th o lic is e m a n t. Nowa re d ak cja d ek retu znacznie złagodziła brzm ienie pierw otne, a poza ty m pom inęła w zm iankę o Żydach.
W rozdziale X I D e lo c is sa c ris bardziej zdecydowane i jedno znaczne jest sform ułow anie dekr. 103 § 1 — P r e s b y te r iu m r e s e r v a
tu r c le ric is, k tó ry m korektorzy K ongregacji zastąpili w ersję o ry
ginalną: P r e s b y te r iu m r e g u la r ite r so lis c le r ic is p a te t. N astępnie w dekr. 106 o zakazie udziału katolików w ak tac h relig ijn y ch ak a tolików, złagodzono nieco ostrość zaproponow anego tekstu: C o n c iliu m P le n a r iu m v e h e m e n t e r fid e lib u s m a n d a t, u t o m n in o v i t e n t a ctu s c u ltu s a c a th o lic o r u m — przez zdanie: C o n c iliu m P le n a r iu m u r g e t, n e fid e le s a c tib u s in t e r s i n t c u ltu s a c a th o lic o r u m . W dekr. 107 § 4 m ów iącym o w ynagrodzeniu d la pracow nikó w kościelnych, po w yrazie s a la r iu m w staw iono w yraz c o n g r u u m a d n o r m a m ca n o n is 1524 C JC .
W rozdziale X II D e D e i e t S a n c t o r u m c u ltu , w dekr. 110, choć nie dokonała się m odyfikacja znacząca, to jed n ak zm ieniona ko lejność elem entów norm y posiada pew ien p ra k ty c zn y wydźwięk. W w ersji o ryg inaln ej m ianow icie m ówiło się, że w szkołach i z am bon należy uczyć w iernych znaczenia liturgii, św iąt i obrzę dów ro k u kościelnego (A sc h o lis e t a sa c ro su g g e stu ...). Tymczasem w re d a k c ji k orektorów w yeksponow ano w spom niane nauczanie z ambony: P r a e te r q u a m a sa c ro s u g g e s tu , in s c h o lis in s tr u a n tu r ...
Bardziej precyzyjnego brzm ienia n a b ra ł dekr. 116 o w ykonyw aniu w kościele i podczas procesji także śpiew u w języku ojczystym , zam iast bow iem ...r e s o n e t e tia m c a n tu s i n p a tr ia lin g u a a d lit u r - g ia m a c c o m o d a tu s wprow adzono w korekturze: ...r e s o n e t e tia m c a n tu s i n p a tr ia lin g u a , ad n o r m a m le g u m litu r g ic a r u m .
W rozdziale X III D e m a g is te r io e c c le sia s tic o , w d ekr. 120 § 4 regulującym spraw ę kierow ania stow arzyszeniam i religijn ym i mło dzieży szkolnej dokonała się pew na m odyfikacja. Podczas gdy tek st pierw otny w skazyw ał tu n a pierw szym m iejscu k ap łan a n auczają cego młodzież rełigii, a potem n a w łasnego proboszcza i jego w i kariusza (...a s a c e r d o te , q u i m a g is tr i r e lig io n is o ffic io fu n g i t u r v e l a p ro p rio p a ro c h o e iu s q u e c o o p e ra to re ), to re d ak cja korektorów rzym skich przyjęła in n ą kolejność: proboszcz w łasny lub kapłan uczący religii, skreślając natom iast w zm iankę o w ikariuszu (,,...a proprio parocho vel a sacerdote, qui m ag istri religionis officio fu n g itu r”) Częściowo złagodziła K ongregacja brzm ienie d ekr. 122 we fragm encie dotyczącym w ykonyw ania przez w ierny ch p ra w a i obo
170 Ks. W. Góralski [18]
w iązku dom agania się, ab y nauczanie szkolne odpow iadało zasa dom n au k i katolickiej, nie narażało m łodzieży na szkody religijne i m oralne poprzez niestosowną koedukację, łączenie m łodzieży k a tolickiej z młodzieżą żydow ską i przez pow ierzanie wychowania m łodzieży katolickiej nauczycielom — akatolikom . IV m iejsce p ier wotnego C o n c iliu m P le n a r iu m e x i g i t fid e le s q u e p o s tu la r e iu b e t...
po jaw ił się zw rot: ...C o n c iliu m P le n a r iu m fid e lib u s in c u lc a t iu s et
o ffi c iu m e x ig e n d i... Nieco szerzej niż w w ersji oryginalnej ujęli
korekto rzy w dekr. 129 § 1 zadania K atolickiego U niw ersytetu Lubelskiego. W m iejsce zw rotu ...c u iu s e x in s t itu to su o e s t m e n te m c a th o lic a m in R e p u b lic a e v o lv e r e zamieszczono zw rot: ...cu iu s e x i n s t itu to u o e t d o c tr in a m e t s e n s u m c a th o lic u m in R e p u b lic a e v o l v e r e e t p ro p a g a re .
W rozdziale X IV D e b o n is E c c le s ia e te m p o r a lib u s , w dek r. 137, a) znalazły się dw ie korzystne popraw ki: 1) zam iast n o so c o m ia e c c le sia s tic a e t re lig io sa przyjęto n o s o c o m ia e c c le sia s tic a , s iv e sa e c u la ria s iv e re lig io sa ; 2) w m iejsce ...a u t a lio s fin e s e c c le sia s tic o s p r o s e q u u n t u r w staw iono ...a u t a lio s fin e s r e lig io n is e t p ie ta tis p r o s e
q u u n t u r (chodzi о C a rita s). Zupełnem u przeredagow aniu uległ
dekr. 139 poświęcony udziałow i beneficjata w w ydatkach na rzecz beneficjum . W tekście złożonym w K ongregacji d ek ret był zre dagow any następująco: E p isc o p o iu s e s t b e n e fic ia r iis p ra e c ip e re u t q u o ta n n is p a r te m q u a n d a m r e d itu u m b e n e fic ii s o lv a n t in e iu s
d e m b e n e fic ii c o m m o d u m ((fundusz inw estycyjny). N atom iast w
k o re k tu rze p rzy jęto takie sform ułow anie: B e n e fic ia r iu s m in o r e s r e p a r a tio n e s b o n o r u m e t b e n e fic ii d o m u s p e r fic e r e d e b e t e t, si n é g lig e a s a lio v e m o d o i n c u lp a s it, d a m n a q u o q u e r e p a r a n d i o b lig a
tio n e te n e tu r . N iew ątpliw ie jest to dość istotne przekształcenie
treści dyspozycji zaw artej w pidrw otnej w ersji, należy je uznać za korzystne.
W rozdziale XV D e iu d ic iis e c c le sia s tic is poddali korektorzy przeróbce dekr. 148 § 1 ((w w e rsji oryg in aln ej 147 § 1) dotyczący zatw ierdzenia przez biskupa adw okatów w sądach kościelnych. W stosunku do tekstu oryginalnego: A d v o c a tu s , q u i g e n e r a le m f a c u l ta te m in fo r o e c c le sia s tic o o b tin e t, ab E p isc o p o n o n a p p r o b e tu r n is i a d tr i e n n i u m — n astąp iła w k o rektu rze K ongregacji dość isto t n a zm iana za w arta w zdaniu: E p is c o p u s n e a p p r o b e t a d v o c a to s in f o r o e c c le sia s tic o n is i a d te m p u s d e t e r m in a t u m . T ak więc sform u
łow anie k orek torów daw ało biskupom szersze niż w pierw otnym brzm ieniu możliwości w aprobow aniu adw okatów sądowych. Mniej istotną była m odyfikacja dekr. 149 § 1 (148 § 1) w przedm iocie tłum aczenia akt sądow ych odsyłanych do tryb un ałó w Stolicy Apo stolskiej. Podczas gdy w redak cji pierw o tn ej stanowiono, że tłu - m aczdnie to m a być sporządzone ...ab illo tr ib u n a li ... q u o d causera, i n p r im a in s ta n tia c o g n o v it, to k orekto rzy popraw ili na ...coram
119] Korektury 171
■quo a c ta ip sa e x a r a ta s u n t. N iew ielką popraw kę wniesiono w K on gregacji do dekr. 150 § 2 (149 § 2): w m iejsce zdania In d ic ia e c c le s ia s tic a d e b e n t m u t u u m sibi p raestare a u x i l i u m e t r e q u is ita a lio r u m iu d ic io r u m sin e m o r a e x p e d ir e — po jaw iła się w ersja bardziej dokładna: T r ib u n a lia e c c le sia s tic a d e b e n t m u t u u m t i b i p r a e s ta r e a u x i liu m e t a c ta ab a liis C u r iis r e q u is ita s in e m o r a e x p e d ir e .
Wreszcie w dekr. 151 i(150) o uchw aleniu — w ciągu ro k u od pro- m ulgacji uchw ał synodu — przez w szystkie prow incje kościelne taks, które, w m yśl kan. 1909 strony pow inny uiszczać z ty tu łów kosztów sądow ych i hono rarium adw okackiego — korek torzy rzym scy dopisali: ...q u a e m o d e r a ta e esse d e b e n t, p r a e s e r tim in r e b u s
m a tr im o n ia lib u s .
Zakończenie
P rzygotow ana przez synod p len arn y red ak cja dekretów (uchwał) synodalnych, złożona przez k ard. F. M arm aggi w K u rii Rzym skiej w krótce po zakończeniu synodu, została poddana, stosow nie do kan. 291 § 1 KPK/1917, zbadaniu dokonanym przez K ongregację Soboru. P rocedura ta, rozpoczęła się 19 IX 1936 r., a została zakoń czona 23 V 1937 r. udzieleniem zbadanym przez K ongregację de kretom ap ro baty P iu sa XI. Postępow anie, k tó ry m kierow ał ówcze sny sek retarz w ym ienionego D ykasterium abp J. B runo, przebiegało spraw nie. D ruk dekretów zrealizow any w Rzymie, opinie w y ra żone przez pow ołanych konsultorów i ich posiedzenie, dw a zebra nia p len arn e k ard y n ałó w — członków K ongregacji, naniesienie przez abpa B runo uzgodnionych korefctur na te k st p rzyjęty na synodzie, wreszcie zreferow anie spraw y papieżow i — to n ajw aż niejsze m om enty procesu aprobacyjnego. Na specjalną uw agę w tym procesie zasługuje troska kard. A. Hlonda o ry ch łe uzyskanie aprobaty dla dekretów synodalnych, oraz jego udział w postępo w aniu podjętym przez K ongregację. W olno przypuszczać, o czym już powiedziano, że prym as P olski — zgodnie ze swoim p rag n ie niem w yrażanym w pism ach do p re fek ta K ongregacji, kard . J. S e rafini — służył niejed n y m w yjaśnieniem podczas zebrań p len ar nych 8 i 15 V 1937 r.
J a k zaznaczono w sam ym dekrecie zbadania i ap ro baty d ek re tów z 19 VI 1937 г., w prow adzone przez K ongregację k o rek tu ry nie były w ielkiej wagi. Nie licząc ingeren cji drugorzędnych, uzu pełnienia, popraw ki i m odyfikacje tekstu, które posiadały swój w alor objęły szereg dekretów w w ielorakich kw estiach i znalazły się niem al we w szystkich rozdziałach zbioru. Szczególnie ważne w ydały się K ongregacji d ek rety za w arte w rozdziale I N o r m a e
y e n e r a le s niejako podstaw ow ym , gdyż dotyczącym kw estii fu n d a
