Terytoria oświęcimsko-zatorskie w Związku Niemieckim : zarys prawno-historyczny

Nowakowski, Andrzej

Terytoria oświęcimsko-zatorskie w

Związku Niemieckim : zarys

prawno-historyczny

1985

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

ANDRZEJ NOWAKOWSKI

Terytoria oświęcim sko-zatorskie w Związku Niem ieckim

Zarys prawno-historyczny

u w a g i w s t ę p n e

Zagadnienie przynależności Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego do posiadłości Związku Niemieckiego jest tematem praktycznie nie spo­ tykanym we współczesnej literaturze prawno-historycznej. Wzmianki w tym zakresie spotykamy w pracach M. T y r o w i c z a 1, S. G r o d z i ­ s k i e g o 2 i E. K o p c i a 3. W dawnej literaturze przedmiotu problemem tym zajmowali się: J. G ą t k o w s k i 4 oraz F. K o n e c z n y 5, przedsta­ wiając dzieje Oświęcimia i Zatora na szerszym tle sporów polsko-czes­ kich, a następnie polsko-austriackich o przynależność państwową tych ziem e.

Tę lukę wypełniła na przełomie X IX i X X stulecia nacjonalistyczna historiografia niemiecka oraz austriacka, starając się udowodnić, że tery­ toria oświęcimsko-zatorskie stanowią integralną część Śląska, a nie Ma­ łopolski oraz zakładając, że są one —· począwszy od X IV w. częścią skła­ dową Rzeszy. To tendencyjne założenie uwidoczniło się szczególnie w opracowaniach R. T e m p l e 7, C. G r ü n h a g e n a 8 oraz E. H a n s 1 i­ k a 9. Lecz nawet historyk tej konserwatywnej orientacja, jaką

reprezen-1 M . T y r o w i с z, G a licja o d p i e r w s z e g o r o z b io r u do W i o s n y L u d ó w reprezen-1772— reprezen-1849, K r a k ó w — W r o c ła w 1956, s. 2 n n .

2 S . G r o d z i s k i , H isto ria u s tr o ju s p o ł e c z n o -p o li ty c z n e g o G a lic ji 1772— 1848, W r o c ła w 1971, s. 159.

5 E . K o p e ć , Jak ro d ziło się w o j e w ó d z t w o b ie ls k ie ? „ P o d b e s k id z ie ” 1982, z.

1— 2, s. 77 n n . : 4 J. G ą t k o w s k i , R y s d z i e jó w K s ię s t w a O ś w i ę c i m s k i e g o i Z a to r s k ie g o , L w O w 1867, s. V I nn. 5 F . K o n e c z n y , O ś w i ę c i m s k i e n ie m ie c k ie c z y t e ż c ie s z y ń s k i e p o ls k i e ? , K r a ­ k ó w 1917, p a ssim . • Z o b . A . N o w a k o w s k i , S p ó r m ię d z y P o lsk ą , C z e c h a m i i A u s trią o p r z y n a ­ l e ż n o ś ć p a ń s tw o w ą O ś w ię c im ia i Z a to ra , [w :] „ K o ś c ió ł i P r a w o ” t. V I , ,1987, cz. 2, p a ssim . 7 R . T e m p i e G e o g r a p h is c h e A b h a n d lu n g ü b e r d ie E h e m a lig e n k ö n ig lich B ö h ­ m is c h e n K r o n l e h e n u n d S c h le s is c h e n F iir s ie n th ü m e r A u s c h w i t z u n d Z a to r, W ie n 1867, s . 1— 2, 20— 24, 5 6; t e n ż e , H i s to r is c h -E th n o g r a fis c h e s a u s d en T r ü m m e r n a lt ­ d eu tsch e n W e s e n s im H e r z o g th u m e A u s c h w i tz , P est 1868, p a ss im . A u to r u siłu je w y ­ k a z a ć , że o n o m a s ty k a , a ta k ż e liczn e lo k a c je osa d n a p r a w ie n ie m ie c k im w X I I I i X I V w . p r z e m a w ia ją na rzecz rz e k o m e j ,;n ie m ie c k o śc i” O ś w ię c im ia i Z a to ra .

8 C . G r ü n h a g e n , G e s c h ic h te S c h le s ie n s , z w ła szc z a t. I , G o th a 1884.

9 E. H a n s 1 i k , B ia ła, ein e d e u ts c h e S ta d t in G a lizien . G e o g r a p h is c h e U n t e r ­

s u c h u n g d e s S ta d tp r o b le m s , W ie n 1909, s. 89 n n . A u to r , b ę d ą c z a g o r z a ły m a u stria c ­ k im n a c jo n a listą p o su n ą ł się w sw y c h w y w o d a c h je sz c z e d alej tw ie rd z ą c , że n a ­ z e w n ic tw o o s ó b oraz sp o r y o d se te k p ro te sta n tó w w o ś w ię c im s k o -z a to r s k ie m m ia ł b y ć a r g u m e n te m za z n ie sie n ie m „sztu c z n e j g r a n ic y ” , o d d z ie la ją c e j o b a k się stw a od k r a jó w k o r o n y cz e sk ie j p o d w ła d z ą H a b sb u r g ó w .

tował J. C a r o, musiał przyznać nolens volens, że pomiędzy oboma księst­ wami a Rzecząpospolitą istniał ścisły związek polityczny i prawny 10.

Dlatego też spróbuję naszkicować dzieje księstw w okresie ich przy­ należności do Związku Niemieckiego na tle szerszego kontekstu zarówno historycznego, jak również prawnego. Zadanie to jest tym trudniejsze, że poza ogólnymi opracowaniami źródłowymi brak jest dostatecznej do­ kumentacji archiwalnej u .

R O Z W Ó J H I S T O R Y C Z N Y K S IĘ S T W

Księstwo Oświęcimskie było w latach 1312— 1327 niezależną jednost­ ką polityczną. Nie wchodząc w skład monarchii Władysława Łokietka utrzymywało sojusz z Polską 12. 24 lutego 1327 w Bytomiu książę oświę­ cimski Jan I, zwany Scholastykiem, zhołdował księstwo królowi Czech Janowi L uksem burczykow i13. „Prawdopodobnie, choć brak na poparcie tej tezy danych źródłowych, Oświęcim, należący uprzednio do Księstwa Cieszyńskiego był lennem Czech przed 1306 r. Po nagłej śmierci króla Czech Wacława IÏI stosunek lenny miał ulec rozwiązaniu i został ponow ­ nie nawiązany w 1327 r. u ” . Skutki prawne aktu hołdowniczego, tj. zrze­ czenie się zwierzchnich praw do Oświęcimia na rzecz Czech, potwierdził Kazimierz Wielki w oświadczeniu wydanym w Krakowie 9 lutego 1339 ł \ Od 19 stycznia 1445 istniały równolegle dwa księstwa: Oświęcimskie i Zatorskie le. Wskutek zbrojnych napadów na przygraniczne tereny ma­ łopolskie i tolerowania rozbójnictwa przez książąt oświęcimsko-zator- skich, wojska koronne w latach 1453— 1454 dokonały zbrojnego zajęcia Oświęcimia. Stany oświęcimskie uznały 19 marca 1454 w Krakowie zwierzchnictwo Polski, zaś książę zatorski Wacław uczynił to samo 25

10 R . R o e p e l l , J. C a r o , G e s c h ic h te P o le n s , G o t h a -H a m b u r g 1840— 1888. Z o b . z w ła sz c z a t. I V , s. 495. J. C a ro p r z y z n a je , że od X V w . ob a k s ię s tw a z ro k u n a rok c ią ż y ły co ra z b a r d z ie j k u P o lsc e , w c h o d z ą c n ie p rz e r w a n ie w s k la d d ie c e z ji k r a k o w ­ s k ie j, b ę d ą c p on a d to z w ią z a n e z p o lsk ą w sp ó ln o tą p o lity c z n ą (p o litisc h e G e m e i n ­

sch a ft).

11 W W A P K a t o w ic e — O d d z ia ł w O ś w ię c im iu tr w a a k tu a ln ie in w e n ta r y z a c ja a k t m ia sta Z a to r a oraz sta ro stw a Z ato rsk ie go z la t 1701— 1850 (łą czn ie 120 m b a k t). T e c zy n n o ści p o tr w a ją p rz y p u sz c z a ln ie je sz c ze k ilk a a lb o n a w e t k ilk a n a ś c ie la t. W o p r a c o w y w a n y m z esp o le a k t z n a jd u ją się b y ć m o że a k ta z w ią z a n e z p r z y n a le ż n o ś - rią o b u k się stw do Z w ią z k u N ie m ie c k ie g o . P on a d to u s ta liłe m , ż e p oza a r c h iw u m o ś w ię c im s k im w p o lsk ich a r c h iw a c h p ra w d o p o d o b n ie b r a k m a te r ia łó w d o ty cz ą c y ch Z w ią z k u N ie m ie c k ie g o . P r z y p u sz c z a m , że m o g ą się on e z n a jd o w a ć w a r c h iw a c h a u stria c k ic h , cze sk ich i n ie m ie c k ic h , nie licz ą c sp o r a d y c z n y c h w z m ia n e k w rę k o ­ p isach B ib lio te k i N a r o d o w e j w W a r s z a w ie .

12 K D lk p t. II, n r 976, s. 318. K s . J a n w y s tę p u je w 1315 r. ja k o so ju sz n ik Łoi- k ie tk a w w a lc e z B r a n d e n b u rg ią .

13 C o d e x d ip lo m a ticu s d u c a iu s T e ń n i e n s i s , o p r . E . N e m e c, d. 1, cz. 1. 1155—

1399, C . T e š in 1955, n r 42. Jan S c h o la s ty k u z n a ł w a k cie le n n y m J a n a L u k s e m b u r - c z y k a za „ k r ó la P o ls k i” , g d y ż m o n a r c h a cze sk i w y s u w a ł p r e te n sje do k o r o n y p o l­ sk iej a ż do u k ła d u w y s z e h r a d z k ie g o , z a w a r te g o 12 listo p a d a 1335.

14 T e n p o g lą d r e p r e z e n to w a ł F . B o s t e 1, S ą d o w n ic tw o z i e m s k i e o ś w ię c im s k ie

i z a to r s k ie od r. 1440— 1565, „ P r z e w o d n ik N a u k o w y i L ite r a c k i” t. X V I , 1888, s. 842. 15 C o d e x d ip lo m a tic u s et ep is to la r is M o r a v ia e , o p r . J. C h y t i l , t. V I I , B rü n n 1858, n r 224, s. 160— 161. O św ia d c z e n ie K a z im ie r z a W ie lk ie g o s ta n o w iło sp óźn io n ą o 4 la ta r a ty fik a c ję u g o d y tr e n c z y ń sk ie j z 24 sie rp n ia 1355. P or. H isto ria Ś lą ska od

n a jd a w n ie js z y c h c z a s ó w d o r. 1400 p od red . S . K u t r z e b y t. I, K r a k ó w 1933, s

413 n.', 433 n. ,

18 C . G r ü n h a g e n , H. M a r k g r a f , L e h n s und B e s itz u r k u n d e n und s e in e r

e in z e ln e n F ü r s te n th ü m e r in M itte la lte r t. II, L e ip z ig 1883, ( A u s c h w it z -Z a t o r ) , nr 18, s. 5 8 8 — 592.

T E R Y T O R I A O Ś W I Ę C I M S K O -Z A T O R S K I E W Z W I Ą Z K U N IE M IE C K IM

785

'czerwca 1456 17. 21 lutego 1457 w Gliwicach książę oświęcimski Jan IV odsprzedał Księstwo Oświęcimskie Kazimierzowi Jagiellończykow i18. Książę zatorski Janusz postąpił podobnie z księstwem Zatorskim, sprze­ dając je 29 lipca 1494 w Krakowie Janowi O lbrach tow i19. Wobec walk o

tron w Czechach oraz w obliczu groźby inwazji tureckiej w Europie środ­ kowej, na zakończenie zjazdu głogowskiego (27 maja 1462) król Czech Jerzy (Jerzyk) z Podiebradu wydał oświadczenie, zrzekając się wszelkich praw korony czeskiej do Oświęcimia i Zatora na rzecz Kazimierza Jagiel­ lończyka 20.

Po zabójstwie księcia Janusza, dokonanym przez kasztelana sandeckie- go Wawrzyńca Myszkowskiego 17 sierpnia 1513 w miejscowości Laskowa koło Spytkowic, księstwo Zatorskie zostało faktycznie inkorporowane do Rzeczypospolitej 21. Prawna inkorporacja obu księstw została dokonana na mocy kolejnych przyw ilejów inkorporacyjnych Zygmunta Augusta, wydanych za zgodą pozostałych „stanów sejm ujących” , czyli sejmu i se­ natu. Nastąpiło to podczas sejmów egzekucyjnych: piotrkowskiego {1562/1563) oraz warszawskiego (1563/1564) 22. Po 1564 r. księstwa będąc częścią składową Rzeczypospolitej zachowały aż do 1772 r. niektóre odręb­ ności prawnoustrojowe 23.

R O S Z C Z E N I A H A B S B U R G Ó W W O B E C K S I Ę S T W I IC H G E N E Z A

Poza zrzeczeniem się przez Kazimierza Wielkiego zwierzchnich praw d o księstw zhołdowanych Luksemburczykom w 1327 r. (w tym również do Księstwa Oświęcimskiego), co monarcha uczynił samodzielnie, nie za­ sięgając „rady” stanów Królestwa 24, dyplomacja polska popełniła jeszcze

jeden poważny błąd. Otóż jedna z klauzul układu głogowskiego z 1462 r. przewidywała, że zrzeczenie się przez Czechy praw do Oświęcimia i Za­ tora zachowuje ważność jedynie za życia Jerzego z Podiebradu. Po w y­

17 C . G г ü n h a g e η , H . M a r k g r a f , o p . cit., n r 24, s. 601— 602 (h o ld s ta n ó w o ś w ię c im s k ic h ); S . K u t r z e b a , P r a w a , p r z y w i l e je , s ta t u t y i lauda K s i ę s t w O ś w i ę ­

c im s k ie g o i Z a to r s k ie g o , „ A r c h iw u m K o m is ji P ra w n ic ze j A U ” t. I X , 1913, n r 2, s. 2 4 1 — 242 (hołd k s . W a c ła w a Z a to rsk ie g o z 1456 r.).

11 V L t. I, f . 186— 191: V e n d itio D u c a tu s O s w ie c im e n s is . N ie k tó r z y a u to r z y p o ­ d a ją d atę z a w a r c ia a k tu k u p n a — sp rz e d a ży k s ię s tw a : 20 lu te g o 1457. D a ta 21 też w y s t ę p u je w : C o d e x d ip lo m a tic u s S ile sia e (cy t. d a le j ja k o C D S ) í. X X , ор г. K . W u t k e , B r e s la u 1900, n r 199, s. 87— 88. D a n e o z a się g u te r y to r ia ln y m K s . O ś w ię - ciimsikiego i je g o d zie ja c h a ż do I ro z b io r u P o lsk i w 1772 r. o d n a le ź ć m p żn a w W y ­ p is a c h ź r ó d ło w y c h i n o tá tá c h F . W o l a ń s k i e g o , B P A N w K r a k o w ie n r 2902 t. I I, k . 34 n.

19 V L t. I, f . 241— 2 46 : L i tte r e d u c a tu s Z a to r ie n s is. , ω C o d e x d ip lo m a tic u s R e g n i P o lo n ia e e t M a g n i Dxicatus L ith u a n ia e , op r. M . D o g i e l , t. I, W iln o 1758, B o h e m ia , nr X V , s. 14— 17. Z o b . R . H e c k . Z ja z d g ł o ­ g o w s k i w 1462 r. „ A c t a U n iv e r s ita tis W r a t is la v ie n s is — H is to r ia ” t. V I I , 1962, n r 7, s. 6 an. 21 R . R a u s c h e r , S o u d n í k n i h y O s v ě t i m s k é г r. 1440— 1557, B r a tis la v a 1930, s. 4 p r z y jm u je ja k o o sta te c zn ą d atę in k o r p o ra c ji Z a to r a do P o lsk i 1513 г., a n ie 1564 r. 22 V L t. II, f . 653— 658 (p ie r w sz y p r z y w ile j in k o r p o r a c y jn y z 1563 r .); ta m ż e , f. 6 5 8 — 661 (d r u g i p r z y w ile j in k o r p o r a c y jn y z 1564 r.). P o r . A . N o w a k o w s k i , P r a w ­ n e a s p e k t y in k o r p o r a c ji K s i ę s t w a O ś w i ę c i m s k i e g o i Z a to r s k ie g o do K o r o n y 1563— — 1564, C z P -H t. X X X V I , 1984, z. 2, s. 91— 116. 23 A . N o w a k o w s k i , O d r ę b n o ś c i p r a w n o u s t r o jo w e K s i ę s t w O ś w i ę c i m s k i e g o i Z a to r s k ie g o w lata ch 1564— 1772, S H t. X X V I I I , 1985, z. 4 (111), s. 523— 5371. 24 M o ż n a p o sta w ić K a z im ie r z o w i W ie lk ie m u z a r z u t, ż e s k ła d a ją c ta k w a ż n e o ś ­ w ia d c z e n ie nie p o r o z u m ia ł się z p r z e d s ta w ic ie la m i sta n ó w ó w c z e s n e j P o ls k i, n a r u ­ s z a ją c r e g u ły o b o w ią z u ją c e w m o n a r c h ii s ta n o w e j. Z o b . F . Ł o j k o , Z b ió r d e k la r a ­

marciu w 1526 r. dynastii Jagiellonów w Czechach, korona czeska przesz­ ła niepodzielnie w ręce Habsburgów. Przygotowując podbój południowej Polski w 1772 r. Austria, występując jako sukcesor królów czeskich wzno­ wiła zadawniony — i praktycznie wygasły — spór o przynależność Oświę­ cimia i Zatora. Jeden z dyplomatów w służbie cesarzowej Marii Teresy, Tomasz de Trattner przygotował polityczne uzasadnienie aneksji ziem małopolskich, tłumacząc to rewindykacją części dawnych terytoriów pań­ stwa czeskiego 25. Maria Teresa w jednym z pierwszych manifestów po- rozbiorowych użyła tytułu księżnej (ducissa) oświęcimskiej i Zatorskiej, aczkolwiek w 1772 r. nie zdecydowano jeszcze na odłączenie Oświęcimia i Zatora od kraju koronnego Galicji i Lodomerii, chociaż za jej rządów oraz rządów jej syna, cesarza Józefa II posiadłości oświęcimsko-zaton- skie określano mianem „now ej G alicji” 26. Tytulatura cesarska oraz za­ interesowanie Austrii sprawami obu księstw występuje wyraźnie w za­ chowanych aktach sądu grodzkiego w Oświęcimiu w latach 1772— 1794 27.

Dwór wiedeński nie rezygnował z nadania osobnego statusu prawne­ go dla Oświęcimia i Zatora. Począwszy od 1772 r. wszyscy kolejni wład­ cy Austrii podkreślali odrębność Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego (Herzogthiimer Auschwitz und Zator). Cesarzowa Maria Teresa biła srebrne monety o wartości 15 i 30 koron z wizerunkami herbów księstw oraz z tytułem księżnej Oświęcimia i Zatora. Cesarz Józef II na m ocy patentu z 27 stycznia 1782 zmienił herby miast Oświęcimia i Zatora, usu­ wając z nich elementy staropolskie, co miało podkreślić podtrzymywanie przez Austrię pretensji do tych ziem 28.

U S T R O J I C E L E Z W I Ą Z K U N IE M IE C K IE G O

W obec szybkiego postępu armii napoleońskich w Europie środkowej rozpadło się Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego. Cesarz Franciszek II, który w 1804 r. ogłosił się cesarzem Austrii (oznaczony przez historyków jako Franciszek I) patentem z 6 sierpnia 1806 uznał godność cesarza Rzeszy za nie istniejącą 29. Z prawnego punktu widzenia cesarz do skuteczności takiego oświadczenia winien był uzyskać zgodę sejmu Rzeszy (Reichstag) lub przynajmniej kolegium elektorów. Było to już wtedy niemożliwością. Po upadku Napoleona w 1815 r. Austria, uzna­ jąca się wówczas za jedyną spadkobierczynię I Rzeszy dążyła, w ramach „now ego ładu” europejskiego do odzyskania utraconej pozycji w central­ nej Europie i objęcia przodownictwa na obszarach niemieckojęzycznych. W tym celu w dniu 8 czerwca w Wiedniu (na dzień przed opublikowa­ niem aktu końcowego kongresu) podpisano akt związkowy (Bundesakte),

25 [T . d e T r a t t n e r ] , W y w ó d p o p r z e d z a ją c y p r a w a K o r o n y W ę g i e r s k i e j do R u ­

si C z e r w o n e j i P o d ola ta k , ja k o K o r o n y C z e s k i e j d o K s i ę s t w O ś w i ę c i m s k i e g o i Z a ­ to r s k ie g o , W ie d e ń 1772, z w ła sz c z a s. 4 6, 50— 51, 53.

2· E d icta e t m a n d a ta u n iv e r sa lia R e g n i G a lic ia e e t L o d o m e r i a e a d ie 11 S e p -

t e m b r i s 1772 in ita e p o s s e s s io n is p r o m u lg a ta , L e o p o li 1772— 1817, o p r . і w y d . F . P i l ­ l e r (P ille ria n a ) t. I I, rar X I I , s. 46. C D S t. X I X s. 195. Z o b . te ż : S . G r o d z i s k i ,

H isto r ia u s tr o ju s p o ł e c z n o -p o li t y c z n e g o G a lic ji 1772— 1848, W r o c ła w 1971, s. 159. 28 J.. G ą t k o w s k i , o p . cit., s. V ; A . N o w a k o w s k i , S ą d o w n i c tw o szla c h e c k ie w O ś w i ę c i m i u i Z a to r z e p o d p a n o w a n ie m a u str ia c k im 1772— 1784 (m a szy n o p is zło­ ż o n y d o d ru k u w r e d a k c ji C z. F -f-H ). 2* J. G ą t k o w s k i , o p . cit., s. V . _ я M . Z. J e d l i c k , i i , P o w s z e c h n a h isto ria p a ń s tw a i p r a w a . W y b ó r t e k s t ó w ź r ó d ł o w y c h , W a r s z a w a 1955, n r 29, s. 226— 230.

T E R Y T O R I A O S W I Ę C I M S K O -Z A T O R S K I E W Z W I Ą Z K U N IE M IE C K IM

kreujący Związek Niemiecki (Deutscher Bund) 30. Artykuł 1 aktu stano­ wił, że cesarz Austrii proklamuje Związek Niemiecki w imieniu ogółu posiadłości należących uprzednio do Rzeszy. W artykule 6 wymieniono ogółem 38 członków Związku Niemieckiego, w tym Austrię jako hege­ mona Związku, jednak bez Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego. Po­ stanowienia aktu związkowego znalazły się również w akcie końcowym kongresu wiedeńskiego z 9 czerwca 1815 (artykuły 53— 64) 31. Dokumen­

ty te kreowały nowy typ państwa o charakterze konfederacji. W skład Związku, począwszy od 1815 r. wchodzili: cesarz Austrii, królowie Prus, Danii i Niderlandów, poszczególni książęta i wolne miasta. Rozwinięcie zasad ustrojowych Związku Niemieckiego znajdujem y w tzw. akcie koń­ cowym wiedeńskim z 15 maja 1820 (Wiener Schlussakte), równorzędnym z aktem związkowym z 1815 r. Akt końcowy wiedeński został potwier­ dzony uchwałą zgromadzenia plenarnego członków Związku z 8 czerwca 1820 32. Związek Niemiecki miał stanowić „wieczystą konfederację” zało­ żoną dla utrzymania bezpieczeństwa i nietykalności terytorialnej państw skonfederowanych. Austrii przyznano szczególną pozycję w Związku. Przewodniczyła w Sejmie Związkowym (Bundestag), m ającym siedzibę we Frankfurcie nad Menem (sejm frankfurcki). Związek został zawarty jako „nierozerwalne zrzeszenie” , toteż żadnemu członkowi nie przysługi­ wało prawo swobodnego wystąpienia ze Związku (artykuł 5 aktu końco­ wego). Natomiast artykuł 57 aktu końcowego proklamował zasadę, że Związek (z wyjątkiem wolnych miast) składa się z suwerennych władców. Dlatego też winni oni posiadać pełnię władzy państwowej na swych te­ rytoriach.

I N K O R P O R A C J A K S I Ę S T W D O Z W I Ą Z K U N IE M IE C K IE G O

W oparciu o powyższe zasady — a należy pamiętać, że w ówczesnym cesarstwie austriackim pełnia władzy ustawodawczej należała do cesarza, który najważniejsze akty ustawodawcze wydawał w formie najwyższych postanowień (allerhöchste Entschliessimgen) albo patentów (kaiserliche

Patenten) — na m ocy najwyższego patentu Franciszka I z 2 marca 1820,

występującego w roli przyw ódcy Związku Niemieckiego, oba księstwa: Oświęcimskie i Zatorskie zostały zaliczone do krajów niemiecko-związko- wych 33. Oznaczało to wyłączenie terytoriów księstw z kraju koronnego Galicji i Lodomerii oraz włączenie ich do posiadłości czesko-morawskich. Oświęcim i Zator jako jedyne terytoria przedrozbiorowej Rzeczypospolitej zostały w ten sposób inkorporowane do Związku Niemieckiego. Nie jest wykluczone, że terytoria oświęcimsko-zatorskie znalazły się w Związku Niemieckim już przed 1820 r., ale należy odnieść się do takiej hipotezy z dużą dozą ostrożności. Austriacki historyk R. T e m p i e dowodził, że już 1 czerwca 1817 wśród krajów i posiadłości monarchii austriackiej,

*· T a m ż e , n r 30, s. 230 n n . »i W y j ą t k i z a k tu k o ń c o w e g o k o n g re su w ie d e ń sk ie g o z 9 c z e rw c a 1Э15 w r a z z n ie k tó r y m i k la u z u la m i d o ty c z ą c y m i Z w ią z k u N ie m ie c k ie g o w p o ls k im p iśm ie n n ic ­ tw ie p r z y ta c z a ją : B . W i n i a r s k i , W y b ó r ź r ó d e ł d o n a u k i p ra w a m i ę d z y n a r o d o w e - в о , W a r s z a w a 1938, s. 7 n n . o ra z I. R u s i n o w a , T . W i t u с h , T e k s t y ź r ó d ł o w e do d z i e jó w p o w s z e c h n y c h X I X w ., W a r s z a w a 1981, s. 102 nn. P e łn y te k st d o k u m e n tu z n a jd u je się w o p r a c o w a n iu G . F . d e M a r t e n s , N o u v e a u R e c u e il d e T r a ité s t. I I : 1814— 1815 [G o ttin q u e 1818], s. 379 n n . 32 M . Z . J e d l i c k i , o p . cit., n r 31, s. 237 n n . ** “ P o litisc h e G e s e tz e u n d V e r o r d n u n g e n f u r ö s t e r r e ic h is c h e n , B ö h m isc h e n u nd G a liz is c h e n E r b lä n d e r ” t. X L V I I I , 1820, W ie n 1822, n r 29, s. 59 n u

wchodzących w skład Związku Niemieckiego wymieniano Księstwo Śląs­ kie (Herzogthum Schlesien) wraz z „czesko-śląskimi” księstwami: Oświę- cimem i Zatorem (böhmisch-schlesischen Herzogthümer Auschwitz und Zator) u . Wedle innego austriackiego historyka z X IX wieku F. E b 1 e­ n a zaliczenie Oświęcimia i Zatora do krajów korony czeskiej miało się dokonać podczas obrad sejmu frankfurckiego 6 kwietnia 1818 3S. Podob­ ny pogląd reprezentowali w tej materii dwaj polscy historycy: E. J a n o ­ t a 36 i F. K o n e c z n y 37.

Jakie były istotne przyczyny tego rozstrzygnięcia? W nauce polskiej zarówno dawnej, jak też współczesnej rozstrząsa się szeroko problemy związane z polityką Kazimierza Wielkiego w obec Czech, a następnie z prohabsburską orientacją ostatnich Jagiellonów oraz monarchów elekcyj­ nych. Natomiast nie dostrzega się pewnych zdarzeń z połow y X IV w. Mianowicie Karol IV, jako król Czech wydał 7 kwietnia 1348 w Pradze proklamację, oznajmiającą o przyłączeniu całości Śląska (łącznie z Księst­ wem Oświęcimskim) do krajów korony czesk iej38. Podobną proklamację powtórzył Karol IV już jako cesarz Rzeszy, określając siebie w dokumen­ cie wydanym w Pradze 9 października 1355 jako „cesarza i króla księst­ wa śląskiego” (imperator et re x ducatus Silesiae) 39. Jednak — i chyba

słusznie — współcześni historycy dopatrują się w tych aktach raczej de­ klaracji o charakterze politycznym niż rzeczywistej, formalnoprawnej in­ korporacji Śląska wraz z Oświęcimiem do państwa czeskiego, a pośrednio

także do Rzeszy. Zresztą podobnie postąpił Karol IV w stosunku do pozo­ stałych krajów koronnych: Czech, Moraw i Ł u ż y c40. Drugim, niemniej istotnym pretekstem była okoliczność, że książęta oświęcimsko-zatorscy, jako lennicy królów czeskich, a także część rycerstwa i mieszczaństwa posługiwali się na ogół — aż do połow y X V w. językiem niemieckim, ja­ ko równoległym — obok łaciny — językiem u rzędow ym 41. Od połowy

X V w. język czeski skutecznie wypierał niemczyznę, torując drogę języ­ kowi polskiem u42.

Z pewnością o zaliczeniu Oświęcimia i Zatora do Związku Niemieckie­ go przesądziły także względy strategiczne. Oba miasta, będące historycz­ nymi stolicami księstw leżały na ważnym szlaku tranzytowym, zwanym „solnym ” , biegnącym od Krakowa przez Śląsk do Wrocławia oraz przez Bramę Morawską i Brno do Wiednia. Również rzeka Soła, wpadająca po­ niżej Oświęcimia do Wisły stanowiła ważną arterię komunikacyjną, słu­ żąc głównie do spławu drewna i płodów rolnych. W latach 1820— 1846

34 R . T e m p i e , G e o g r a p h is c h e A b h a n d lu n g , s. 1— 2.

35 F . E b 1 e n , D ie S ta a ts r e c h tlic h e n E r h ä ltn iss e d e r H e r z o g th ü m e r O ś w i ę c i m

(A u s c h w i tz ) u n d Z a to r , W ie n b .r .w . s. 4.

36 E . J a n o t a , O ś w i ę c i m u n d Z a to r , W a d o w ic e 1848, s. 6— 7. : 37 F . K o n e c z n y , op. cit., s. 26.

33 R e g e s ta d ip lo m a tic a п е с n o n ep istola ria B o h e m ia e e t M o r a v ia e , cz. V : 1346— — 1355, w y d . J. S p ě v á č e k , P ra h a 1955, n r 336, s. 169. 39 T a m ž e , cz. V I : 1355— 1363, f . 1, w y d . B . M e n d 1, P ra h a 1960, n r 148, s. 85— 86. 40 Z o b . H is to r ia 'Ś lą s k a t. I: D o 1763 r. p od red. K . M a 1 e c z у ή s k i е g o c z . 2: O d p o ł o w y X I V w . do t r z e c i e j ć w ie r c i X V I w ., W r o c ła w 1961, s. 204— 205. C h o d zić tu m o g ło ra czej o u w id o c z n ie n ie ró żn ic Ś lą sk a w ra m a c h C ze ch . N a to m ia s t O . B a l ­ z e r ( K r ó l e s t w o P o ls k ie 1295— 1370 t. I I I , L w ó w 1920, s. 250) u w a ż a , że d o k u m e n ty z la t 1348 i 1355 p rz e są d z iły o b e zp o śre d n ie j p o d le g ło śc i Ś lą s k a (i O ś w ię c im ia ) C z e ­ ch o m ja k o czę ści sk ła d o w e j k o r o n y cz e sk ie j.

41 T . S n o p e k - B ą b a , K a n ie la r ia i d o k u m e n t k sią żą t o ś w i ę c i m s k i c h w latach 1317— 1457, „ Ś lą s k ie S tu d ia H is to r y c z n e ” t. I II , 1977, s. 7— 30.

42 Z o b . F . P o p i o ł e k , D z ie je Ś lą sk a a u str ia c k ieg o z ilu s tr a c ja m i, C ie s z y n 1913, s. 137— 138; K . P i w a r s k i , H isto ria Ś lą sk a , K a t o w ic e — W r o c ła w 1947, s. 116.

T E R Y T O R I A O Ś W I Ę C I M S K O -Z A T O R S K I E W Z W I Ą Z K U N IE M IE C K IM

terytoria oświęcimsko-zatorskie, jako najbardziej wysunięta na wschód część Związku Niemieckiego graniczyły bezpośrednio z Galicją oraz ■— poprzez Wisłę — z W olnym Miastem Krakowem, określanym też mianem Rzeczypospolitej Krakowskiej. Był to półsuwerenny twór państwowy, „państewko buforow e” , pozostające pod ścisłą kuratelą „mocarstw opie­ kuńczych” , tj. Austrii, Prus i Rosji, utworzone na mocy tzw. protokołu dodatkowego, zawartego w Wiedniu 3 maja 1815. Zostało to następnie potwierdzone w akcie końcowym kongresu wiedeńskiego. Nie chodziło tu bynajmniej o potwierdzenie aspiracji niepodległościowych Polaków, lecz o utrzymanie względnej równowagi interesów Austrii i Rosji na ważnym obszarze strategicznym 43.

Po 1820 r. enklawa niemiecko-związkowa w Małopolsce liczyła ogó­ łem 2473 km2 powierzchni, pokrywając się z historycznymi granicami Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego sprzed 1772 r. Południową grani­ cę tej enklawy stanowiła linia grzbietowa Karpat od Przełęczy Salmopol- skiej po Babią Górę. Wschodnia granica posiadłości Związku Niemieckie­ go przebiegała od ujśca rzeki Skawinki do W isły (nieco na zachód od Ska­ winy), następnie wzdłuż potoku Cedron do jego źródeł, poprzez wzgórza Chełm i Marcówkę — i dalej w kierunku Zem brzyc i Suchej. Północną granicę stanowiła linia Wisły i Przemszy, zaś zachodnią granicę (na styku ze Śląskiem austriackim) rzeka Biała od źródeł aż do ujścia do W isły 44. W granicach Związku znalazły się Oświęcim, Zator, Biała, Wadowice, Andrychów, K ęty i Żyw iec 4S. Na te tereny zostało rozciągnięte ustawo­

dawstwo cywilne i karne obowiązujące w pozostałych krajach Związku Niemieckiego 46. Szkoda, że ten znaczący epizod historii państwa i prawa X IX w. nie znajduje — jak dotąd — szerszego potraktowania w opraco­ waniach typu monograficznego 47.

W następstwie zaliczenia obu księstw do Związku Niemieckiego przy­ brała na sile germanizacja, a język niemiecki stał się urzędowym w obu księstwach, nawet w dokumentach i uchwałach grom adzkich48. Zresztą patent cesarski wydany 15 grudnia 1840 przez cesarza Ferdynanda I (a faktycznie przez kanclerza Metternicha) wprowadził w sądownictwie i urzędach w całym państwie język niemiecki, jako wyłącznie dopuszczal­ ny 4®. Ustrój miejski kształtował się też pod w pływ em dążeń centrali­ stycznych, połączonych z drobiazgową, wręcz pedantyczną ingerencją

53 J. B i e n i a r z ó w n a , R z e c z p o s p o lita K r a k o w s k a 1815— 1846. W y b ó r ź r ó d e ł, W r o c ła w 1950, s. V n n .; W . M . B a r t e l , U s t r ó j i p r a w o W o l n e g o M ia s ta K r a k o w a

(1815— 1846), K r a k ó w 1976, s. 8 o ra z m a p a W o ln e g o M ia s ta K r a k o w a (za ł. do te k stu ). D łu g o ś ć g r a n ic y R z e c z y p o s p o lite j K r a k o w s k ie j z te r y to r ia m i g a lic y js k im i i n ie rń ie c - k o -z w ią z k o w y m i n a W i ś le w y n o s iła 74 k m . 44 I. R y c h l i k , K s i ę s t w o O ś w i ę c i m s k i e i Z a to r s k ie , [ w :] S p r a w o z d a n ie d y r e k c ji С . K . g im n a z ju m w T a r n o w ie , T a r n ó w 1889, s. 3 ; R . T e m p i e , G e o g r a p h is c h e A b ­ h a n d lu n g , s. 56. 45 F . K o n e c z n y , op. cit., s . 20 n n . 48 K . K o r a n y i, P o w s z e c h n a historia p a ń s tw a i p r a w a t. I V , W a r s z a w a 1967, s. 281. 47 H isto r ia p a ń s tw a i p r a w a P o ls k i t. I I I : O d r o z b i o r ó w d o u w ła sz c z e n ia , W a r ­ sz a w a 1981, n ie p o ś w ię c a w o g ó le u w a g i p r o b le m o w i p r z y łą c z e n ia czę ści G a lic ji do Z w ią z k u N ie m ie c k ie g o . 48 Z o b . J. L a t o s d ń s k i , M o n o g r a fia m ia s te c z k a W il a m o w i c , K r a k ó w 1909, s. 123; J. S t a n e k , Z d z i e jó w z ie m i o ś w i ę c i m s k i e j , K r a k ó w 1959, s. 12. R ó w n ie ż F . K o n e c z n y , D z ie je Ś lą sk a , B y to m 1897 s. 479, p isz e o g e r m a n iz a c ji z a c h o d n ie j G a ­ l ic j i p o w łą c z e n iu je j do Z w ią z k u N ie m ie c k ie g o . 49 J. W a w e l - L o u i s , S ą d o w n i c tw o w K r ó l e s t w i e G a licji (1784— 1855), „ P r z e ­ g lą d P r a w a i A d m in is t r a c j i” t. X X I V , 1899, s. 413.

władz zw ierzchnich50. Badając ustrój miasta Wadowic, wchodzącego w skład Księstwa Zatorskiego w okresie 1834— 1841 można dostrzec cha­ rakterystyczne zjawiska. Akta magistrackie były sporządzane zarówno po niemiecku, jak i po łacinie. Wynikało to z faktu, że większość urzęd­ ników znała język łaciński z nauki w szkołach. Ponadto było to — świa­ dome albo nieświadome nawiązanie do tradycji, ukształtowanej pod rzą­ dami prawa rodzinnego (oraz magdeburskiego i jego odmian) przed 1784 r . sl. W miejsce burmistrza pojaw ił się urząd syndyka prezydujące- go, zasiadającego obok asesorów (zamiast dawnych rajców miejskich). Były to z reguły osoby mianowane przez rząd, zwykle dożywotnio po w y­ kazaniu się znajomością języka niemieckiego oraz podstawowych przepi­ sów prawnych. Nawet w tym okresie język niemiecki nie wyparł całko­ wicie z użycia języka polskiego na obszarze ziem rdzennie polskich, na­ leżących do Związku Niemieckiego. W ojczystym języku sporządzano np. dokumenty dotyczące czynności cywilnoprawnych osób fizy czn ych 52. Działalność władz miejskich w mniejszych jednostkach osadniczych znaj­ dowała się pod ścisłym nadzorem urzędu cyrkularnego (Kreisamt), w y­ rażającym się w częstych i dokładnych lustracjach 53.

Wiadomo, że z terenu Księstwa Cieszyńskiego, które w latach 1783— — 1849 należało do wspólnego kraju koronnego Śląska i Moraw (tzw. Gu­ bernia Śląsko-Morawska), a zatem wchodziło w skład Związku Niemiec­ kiego, wybierano posłów na sejm frankfurcki54. Nauka niemiecka w X IX wieku wysunęła twierdzenie, że również Księstwa Oświęcimskie i Zator­

skie m iały — i to już począwszy od 23 czerwca 1817 — swoich przedsta­ wicieli w Zgromadzeniu Związkowym we Frankfurcie nad Menem, zgod­ nie z przepisem artykułu 18 aktu związkowego z 1815 r. S5. Kiedy 30 mar­ ca 1848 zebrał się sejm frankfurcki, zasiedli w nim także przedstawicie­ le z Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego, gdyż oba księstwa zaliczono do krajów niemiecko-związkowych. Podczas obrad Zgromadzenia Związ­ kowego w 1848 r. posłowie często powtarzali następujący pogląd: „C o do Zatora, nie myślimy prowadzić wojny, niech Zator rozstrzygnie czy chce należeć do Rzeszy” 56.

W Y Ł Ą C Z E N I E K S I Ę S T W Z E Z W I Ą Z K U N IE M IE C K IE G O I U P A D E K Z W I Ą Z K U

Klęska powstania krakowskiego w 1846 r. przesądziła o likwidacji Rzeczypospolitej Krakowskiej oraz o wcieleniu jej terytorium do Austrii z zachowaniem tytułu „W ielkie Księstwo Krakowskie” 57. Natomiast ab­

50 K . A r ł a m o w s k i , K a n c e la r ie za r z ą d ó w m ie js k ic h w z a b o r z e a u str ia c k im

w lata ch 1772— 1918, „ A r c h e io n ” t. X X X V I I I , 1962, s. 241 n n . '

51 A . N o w a k o w s k i , I n s t y t u c j e p r a w a c h e łm iń s k ie g o w W a d o w ic a c h 1430—

1784, [ w :] K s ię g a p a m ią tk o w a d la u c z c z e n ia p r o f. E d w in a R o z e n k r a n z a G d a ń sk 1 98 6 ; t e n ż e , Z d z i e jó w m ia sta i pa ra fii W a d o w i c e , K raik ów 1985, s. 24 n .

52 W A P K a t o w ic e — O d d z ia ł w O ś w ię c im iu , M W 6 : P r o to c o llo n co n silii s e sio - n is WTa d o w ic z la t 1834, 1836— 1838, 1840, 1844, p a ss im . W a r c h iw u m o ś w ię c im s k im z n a jd u ją się p o n a d to a k ta m a g is tr a c k ie n ie k tó r y c h in n y c h m ie js c o w o ś c i K s ię s tw a O ś w ię c im s k ie g o i Z a to r s k ie g o z te g o o k r e su .

53 W A P K r a k ó w , I T 2 8 0 : A k t a lu ź n e m ia s t i w sL W t y m zesipole a k t z n a jd u ją się lu źn e k a r ty d o ty cz ą c e u s tr o ju m ia s t o b u k s ię s tw z p ie r w sze j p o ło w y X I X w .

54 A .. P l i c h , P o d p a n o w a n ie m a u str ia c k im 1S48— 1918, [ w :] B ie ls k o -B ia ła . Z a ­

r y s r o z w o ju m ia s ta i p o w ia tu , K a t o w ic e 1971, s. I l l ; M . T y r o w i c z , o p . cit., s. X X . 65 R . T e m p i e , G e o g r a p h i s c h ? A b h a n d lu n g , s. 1— 2.

и F . Z i e m i a l k o w s k i , P a m ię tn ik i, K r a k o w 1904, c z . I, s. 9— 10, cz. II, s. 154. 57 T r a k t a t z a w a r ty 6 listo p a d a 1846 m ię d z y „ m o c a r s t w a m i o p ie k u ń c z y m i” : A u ­ strią , R o s ją i P r u s a m i z a d e c y d o w a ł o p rz y łą c z e n iu W o ln e g o M ia s ta K r a k o w a do A u ­

T E R Y T O R I A O Ś W I Ę C I M S K O -Z A T O R S K I E W Z W I A Z K Ü N IE M IE C K IM

dykacja chorego umysłowo cesarza Ferdynanda I na rzecz Franciszka Jó­ zefa I i upadek Wiosny Ludów w 1849 r. spowodowały wzrost dążeń uni­ fikacyjnych w Austrii, doprowadzając do stopniowego ukształtowania no­ woczesnego państwa austriackiego. W tym modelu (wciąż scentralizowa­ nym aż do 1867 r.) nie mieściły się zbyt duże różnice w ustroju poszcze­ gólnych jego części składow ych38. Do tych procesów dołączył się kryzys w Związku Niemieckim, spowodowany separatystycznymi dążeniami Prus w kierunku uzyskania czołowej pozycji w Związku. Zamiarem Prus było zepchnięcie Austrii z roli hegemona w Związku Niemieckim. Ta sy­ tuacja stworzyła cesarzowi Austrii dodatkowe problemy. Należy pamię­ tać, ze w latach 1849— 1850 cesarz nadal pozostawał najwyższym prawo­ dawcą w Austrii, ponieważ nie powstały tam organy przedstawicielskie, przewidziane konstytucją z 4 marca 184 9 59. Toteż na m ocy kolejnego naj­

wyższego patentu z 29 października 1850 cesarz Franciszek Józef I w y­ łączył Księstwo Oświęcimskie i Zatorskie ze Związku Niemieckiego, włą­ czając je ponownie do Królestwa Galicji i Lodomerii 60. W ten sposób su-

weren Austrii i zarazem form alny przywódca Związku Niemieckiego prze­ ciął spór pomiędzy Wiedniem a Galicją o nie wcielanie księstw do po­ siadłości śląsko-morawskich. Spór ten zaostrzył się w latach 1846— 1848, gdyż szlachta galicyjska obawiała się nadmiernego uszczuplenia teryto­ rium Galicji na rzecz Śląska.

Podczas obrad sejmu frankfurckiego w 1848 r. zamierzano nadal utrzy­ mać w m ocy odłączenie Oświęcimia i Zatora od Galicji. Z ramienia komi­ tetu krakowskiego, grupującego galicyjską szlachtę i reprezentującego jej interesy 19 maja 1848 został złożony protest na ręce prezydenta Zgroma­ dzenia Związkowego we Frankfurcie nad Menem. Członkami deputacji byli: Jan Ledóchowski, Bronisław Trentowski, Kazimierz Wodzicki, Flo­ rian Ziemiałkowski i hrabia A dolf Poniński. Florian Ziemiałkowski był ponadto autorem memoriału dotyczącego statusu prawnego Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego. Argumenty zawarte w tym memoriale mu­ siały być przekonywające, skoro Austria przestała w końcu nalegać za dalszą przynależnością Oświęcimia i Zatora do Związku N iem ieckiego61. Otwarta rywalizacja austriacko-pruska doprowadziła do konfliktu zbrojnego, zakończonego klęską Austrii. Austria wydalona ze Związku Niemieckiego, na m ocy artykułu 4 traktatu pokojow ego praskiego z 23 sierpnia 1866 formalnie uznała rozwiązanie dotychczasowego Związku Niemieckiego. Równocześnie cesarz Austrii wyraził zgodę na utworzenie „n ow ych ” Niemiec, bez udziału pokonanej Austrii 62. Podobnie, jak uprze­ dnio Związek Reński dał początek Związkowi Niemieckiemu, tak w ów ­ czas pokój praski zapoczątkował utworzenie Związku

Północnoniemieckie-str ii. S a m e j p o n o w n e j in k o r p o r a c ji K r a k o w a do G a lic ji d o k o n a ł ce sa rz F e r d y n a n d I n a m o c y p a te n tu z 11 listo p a d a 1846 M . T y r o w i c z , o p . cit., s. 4.

58 K . G r z y b o w s k i , G a lic ja 1848— 1914. H isto ria u s tr o ju p o lity c z n e g o na tle

h isto rii u s tr o ju A u s tr ii, K r a k ó w 1959, s. 16— 17. 59 T a m ż e , s. 99 n n .

80 A l l g e m e in e s R e g ie r u n g s b la tt fü r das K a is e r th u m Ö s te r r e ic h t. II, W ie n 1850, p oz. 386, s. 1753 n n . B r a k je s t n a to m ia s t p o d sta w do p rz y p u sz c z e ń , w y s u w a n y c h p rze z F . K o n e c z n e g o (op . cit., s. 26) ja k o b y O ś w ię c im i Z a to r p r z e tr w a ły w Z w ią z k u N ie m ie c k im a ż do 1836 r., t j. do d a ty ro z w ią z a n ia Z w ią z k u .

и F . Z i e m i a ł k o w s k i , P a m ię tn ik i c z . I , s. 9— 10, cz. I I, s. 16 n n .

82 A . C z u b i ń s i k i , J. M a r c z e w s k i , Z je d n o c z e n i e N ie m ie c i W ło c h . T e k s t y

ź r ó d ł o w e do n a uki h isto rii w s z k o le n r 36, W a r s z a w a 1960, n r 7, s. 9 ; L . K . A e g l i , L. К l a u h o l d , D a s S ta a ts -a r c h iv . S a m m lu n g d er o ffiz ie lle n A k t e n s t ü c k e z u r G e ­

go (1867 г.). W rezultacie 1871 r. przyniósł utworzenie zjednoczonych Prus, jako II Rzeszy Niemieckiej (1871— 1918).

Nie wygasły jednak całkowicie kontrowersje wokół przynależności Oświęcimia i Żatora. Nawet po 1850 r. w oficjalnej korespondencji w y ­ chodzącej z kancelarii cesarskiej w Wiedniu używano tytułu: „Królestwo Galicji i Lodomerii wraz z księstwami Oświęcimskim i Zatorskim, tudzież Wielkim Księstwem Krakowskim” . Miało to nadal podkreślać szczególny status prawny obu księstw w ramach G a licji63. Warto wiedzieć, że cesa­

rze Austrii używali trzech rodzajów tytułów majestatycznych: skrócony w powszechnym użyciu, normalny i wielki, używany przy najbardziej uroczystych ceremoniach dworskich, związanych z jubileuszami czy od­ wiedzinami najwyższej rangi. W wielkim tytule cesarskim znajdowały się sformułowania: „Książę oświęcimski i zatorski, książę Górnego i Dolnego Śląska, (który przed wojnam i z Prusami w latach 1740— 1745 i 1736— 1763 w całości należał do Austrii) oraz książę Cieszyna” 64. Ten tytuł przetrwał nieprzerwanie aż do upadku monarchii habsburskiej w 1918 r. Być może upadek Związku Niemieckiego spowodował ponowny wzrost zaintereso­ wania ze strony Austrii Oświęcimiem i Zatorem, jako rekompensatą za

utracone w pływ y polityczne na obszarze niemieckojęzycznym. Roszczenia te nasiliły się po 1872 r. i występowały do 1918 r., nasilając się w okre­ sie I w ojny światowej вз. I w tym przypadku chodziło o włączenie obszaru księstw do Śląska austriackiego z powołaniem się na rzekomo nieprzedaw­ nione pretensje królów czeskich. Tym pretensjom wtórowali austriaccy historycy, zbliżeni do dworu wiedeńskiego, optując za zniesieniem gra­ nicy przebiegającej wzdłuż rzeki Białej, oddzielającej Galicję od posia­ dłości śląsko-morawskich (eine künstliche G ren ze)66.

U schyłku monarchii austriackiej 2 kwietnia 1917 w Białej zawiązał się tzw. komitet pięciu miast, wchodzących w skład Księstwa Oświęcim­ skiego i Zatorskiego oraz uprzednio w skład Związku Niemieckiego: Wa­ dowic, Kęt, Andrychowa, Zatora i Żywca. Komitet ten działający pod przewodnictwem hrabiego Stefana Bobowskiego, marszałka powiatu wa­ dowickiego, stanął w obronie praw Polski do terytoriów oświęcimsko-za- torskich, jako odwiecznych części składowych Małopolski, opowiadając się również za przyłączeniem Cieszyńskiego do Galicji. Komitet uzyskał sze­ rokie poparcie rady gminnej w Oświęcimiu oraz rad powiatowych: wa­ dowickiej, bialskiej i ży w ie ck ie je7.

Na przeszkodzie w urzeczywistnieniu planów domu habsburskiego sta­ nęła jednak klęska Austrii w I wojnie światowej i rozpad wielonarodo­ wościowego imperium austriackiego.

Problematyka habsburskich roszczeń do Oświęcimia i Zatora, czyli sporu o przynależność państwową południowo-zachodniej Galicji, będąca przedmiotem niniejszego zarysu z pewnością stanowi temat oraz punkt wyjścia do dalszych pogłębionych badań w aspekcie prawno-historycznym. Badania takie stanowiłyby cenny przyczynek do analiz dotyczących ustro­ ju ziem polskich w* X IX stuleciu.

*> M . T y r o w i с z, op . cit., s. 2.

M Z o b . J. P i w o с к i, Z b i ó r u s ta w i ro z p o r z ą d z e ń a d m i n is tr a c y jn y c h t. I, L w ó w 1899. s. 12.'

“ E . K o p e ć , o p . cit., s. 77 n n .f

·* E. H a n s l i k , op. cit., s. 8 9; t e n ż e , U b e r d ie E n ts te h u n g u n d E n tw ic k lu n g

v o n B ie litz -B ia la , B ie litz 1903, p a ssim . 67 F. K o n e c z n y , op. c it., s. 26.

T E R Y T O R I A O S W I Ę C I M S K O -Z A T O R S K IE W Z W I Ą Z K U N IE M IE C K IM ₇₉₃ Анджей Новаковски О С В Е Н Ц И М С К О -З А Т О Р С К И Е Т Е Р Р И Т О Р И И В Н Е М Е Ц К О М С О Ю ЗЕ . П Р А В О В О -И С Т О Р И Ч Е С К И Й О Ч Е Р К Освеншімсксе и Заторское к н к ж е с т Е а , нахсдяиисся д о 1462 г . в вассальксй зависимости о т Чехии, б ы л и во второй п с л о Е н н е Х У в. 1ык>плскы польскими королями, а затем в 1563/ 1564 гг. присоединены к польскому государству. Несмотря на одксзкачный отказ от вся­ ческих претензий со стороны чешских королей, Габсбурги, считая себя законными наслед­ никами чешской короны, возобновили гвеи притязания в 1772 г ., обосновывая таким об­ разом свое участие в первом разделе П ольш и. Непосредственно после 1772 г. Вена выд­ вигала проекты исключения этих земель из провинции Галиции и Лодомерии и присоедине­ ния их непосредственно к чешско-моравской стране. Э т о намерение осуществилось в 1820 г. Т ем самым Освенцим и Затор с округом были включены в Немецкий сою з. Э т о имело вля- ние на процесса германизации в судопроизводстве, администрации и школах, что было свя­ зано с укреплением абсолютистских и централистских тенденций в Австрийской монархии. После краковского восстания (1846 г.) и Весны Н ародов Австрия решилась в 1850 г. вновь исключить Освенцим и Затор из Немецкого сою за и присоединить эти два княжества к Га­ лиции. Очередные императоры Австрии в 1772-1918 гг., употребляй титул „князей Освен­ цима и Затора” , подчеркивая таким образом свои притязания на господство по отнош ению к этим землям. A n d r z e j N o w a k o w s k i T E R R I T O I R E D O Ś W I Ę C I M E T D E Z A T O R D A N S L A C O N F E D E R A T I O N G E R M A N I Q U E . E S Q U I S S E J U R I D I C O -H I S T O R I Q U E

D a n s la secon d e m o itié du X V e siè cle, les p rin c ip a u té s d O ś w ię c im et de Z a to r , ju s q u 'à 1462 fie f s de la B o h ê m e , fu r e n t ra ch e té e s p a r les rods d e P o lo g n e pour ê tre en su ite , dans les a n n é e s 1563— 1564, in co rp o ré es à l ’E ta t p o lo n a is. M a lg r é u ne r e n o n cia tio n c a té g o r iq u e s des ro is de B o h ê m e à to u te s les p ré te n tio n s à ces te rre s, les H a b s b o u r g — e n ta n t q u e su cc esse u rs lé g itim e s d e la c o u r o n n e de B o h ê m e — r e n o u v e lè r e n t leu rs re v e n d ic a tio n s en 1772 e n ju s tifia n t de la s o r te leu r p a r tic ip a - tiion au p r e m ie r p a r ta g e de la P o lo g n e . B ie n tô t a p r è s 1772 o n a e n v isa g é à V ie n n e l ’e x c lu s io n de ces te rr ito ire s de la n o u v e lle p ro v in c e de G a lic ie ain si q u e le u r r a t­ ta c h e m e n t à la B o h ê m e -M o r a v ie . C e p ro je t n ’a b o u tit q u ’e n 1820. D e ce fa it O św ię c im e t Zato-r, en ta n t q u e p a r tie s de la B o h ê m e , se so n t tr o u v é s in c lu s à la C o n fé d é r a ­ tio n g e r m a n iq u e . C e c i n ’e st p a s re sté san s in flu e n c e su r le p ro c e ssu s de g e r m a n is a ­ tio n dans l’a d m in istra tio n , la ju r id ic tio n e t l ’in str u c tio n p u b liq u e v u la te n d a n c e a b ­ so lu tiste et ce n tr a lisa tr ic e d e la m o n a r ch ie a u tric h ie n n e . A p r è s l’in su r r e c tio n de C r a - c o v ie (1846) et les é v é n e m e n t s d u P r in te m p s des P e u p le s (1848— 1849) l’ A u tr ic h e se d écid a en 1850 à r é e x c lu r e à n o u v e a u O ś w ię c im e t Z a to r de la C o n fé d é r a tio n g e r­ m a n iq u e e t à les r a tta c h e r à la G a lic ie . D a n s les a n n é e s 1772— 1918, le s e m p e r e u r s d’ A u tr ic h e , e n se se rv a n t du titre de “ ducs d O ś w ię c im et de Z a t o r ” , so u lig n a ie n t le u r s d ro its h é ré d ita ire s su r d e u x p rin c ip a u té s.