534
R E C E N Z JEw e w n io s k u k o ń c o w y m : „R u ch s t r a jk o w y w r . 19-10 nosił jeszcz e c h a r a k te r e k o n o m ic z n y, o b ro n n y ” (s. 254). A n a s. 241: „ O p ie ra ją c s ię n a d o św ia d c z e n iu i s o li d a rn o śc i m ię d z y n a ro d o w e j p r o le ta r ia t u — p o d k re ś la ł W . I. L e n in — k la s a ro b o tn i c za R o s ji m o gła z h on o rem w y jś ć z c ię żk ie g o k r y z y s u la t 1908—1911”. W z w ią z k u z ty m a u to r p o w in ie n b y ł p r z y n a jm n ie j z a ją ć sta n o w isk o w o b ec s fo rm u ło w a n ia L e n in a , m ó w iąc e g o n ie o p rzeło m ie w r. 1910, le c z o k r y z y s ie w r. 1911.
P ro b le m sto su n k u c a r a tu i b u r ż u a z ji do k w e s tii ro b o tn ic z ej z n a jd u je o d b icie w p o zo stałych a r ty k u ła c h . T rz y z n ich z a s łu g u ją m oże n a sz cz e g ó ln ie jsz ą u w a g ę : „ P rz e m y sło w c y r o s y js c y i ru c h ro b o tn ic z y w o k re s ie im p e ria liz m u ” (s. 255—2:84, a u to r W . J . Ł a w i e r y c z e w ), „ C o p a rtn ersh ip i r u s s k a ja b u r ż u a z ja ” (s. 285—303, a u to r L . J . S z e p i e 1 e w ) o ra z „ P rz y c z y n e k do z a g a d n ie n ia m ilit a r y z a c ji p ra c y w o k re s ie p ie rw s z e j w o jn y im p e r ia lis ty c z n e j (na p o d s ta w ie m a te r ia łó w re s o r tu m a r y n a r k i) ” (s. 304—313, a u to rk a I. А. В а к ł a n o w a ) . W s z y s tk ie tr z y a r t y k u ł y s t a n o w ią r e z u lta t s u m ie n n y c h s tu d ió w i m a ją d o b re z a p le c z e w a rs z ta to w e . W p ie r w sz ym z n ich a u to r po d łu ż sz ych ro z w a ż a n ia c h dochodzi do w n io sk u , że p rz e m y sło w com r o s y js k im n ie ud ało s ię w y p r a c o w a ć je d n o lite j t a k t y k i w w a lc e z n a r a s ta ją c y m ru c h e m ro b o tn ic z ym i choć p rz e m y sło w c y w ie le z ro b ili w c e lu z jed n o c z e n ia sw o ic h sił, n ie dało to o c z e k iw a n y c h re z u lta tó w . A n ty ro b o tn ic z e z w ią z k i k a p ita lis tó w r o s y js k ic h b y ł y sła b y m t y lk o o d b iciem a n a lo g ic z n y c h , b ard zo je d n a k s iln y c h o rg a n iz a c ji n a Z ach o dzie. S z e p ie le w p o ru sz y ł w sw o im a r t y k u le c ie k a w y i m n ie j z n a n y p ro b le m „ w sp ó łz a rz ą d z a n ia ” (C o p a rtn e rsh ip ) p rz e d s ię b io rs tw a m i k a p ita lis ty c z n y m i, w s e n s ie u d z ia łu ro b o tn ik ó w i p e rso n e lu u rz ęd n icz eg o w z a rz ą d z a n iu i w docho d ach p ły n ą c y c h z ty c h p rz e d s ię b io rs tw , o c z y w iśc ie n a g r u n c ie r o s y js k im . P ró b y t a k ie , ro z w in ię te n a w ię k s z ą s k a lę g łó w n ie w e F ra n c ji, su g e ro w a ć m ia ły m o ż li w o ść zu p ełnego z łag o d zen ia p rz e c iw ie ń s tw k la s o w y c h w u s tr o ju k a p ita lis ty c z n y m („ d e m o k ra ty z a c ja k a p ita ł u ”, „ k a p ita liz m lu d o w y ”). A r ty k u ł B a k ła n o w e j p o ru sz a s p ra w ę w y k o r z y s ty w a n ia p rz e z rz ą d osób z m o b iliz o w a n y c h p od czas w o jn y do słu ż b y w m a r y n a r c e — do w a lk i z ru c h em ro b o tn icz ym . W o p a rc iu o m a te r ia ł y r ę k o p iś m ie n n e a u to rk a do w o d zi, że p rz e d s ię w z ię c ie to zako ń czyło s ię z u p ełn y m f ia s k ie m .
Z n acz en ie i różn o ro d n ość p ro b le m a ty k i p rz e d s ta w io n e j w o m a w ia n y m zbio rze go d n e s ą w y r ó ż n ie n ia i d a ls z e j u w a g i s p e c ja lis tó w . A u to rz y a rty k u łó w , a b s tr a h u ją c od p o d n ie sio n y c h tu w ą tp liw o ś c i c z y z a strz eż e ń , w y z y s k a li im p o n u ją c ą ilo ść n o w ych m a te ria łó w , p o s ta w ili w ja ś n ie js z y m ś w ie tle w ie le z a g a d n ie ń i w n ie je d n y m w y p a d k u d o szli do n o w y ch i in te r e s u ją c y c h ro z w ią z a ń . H isto ria ru c h u ro b o tn iczeg o w R o s ji, tego ru c h u , k tó r y ja k o p ie r w s z y u w ie ń c z y ł s w o ją d łu g o le tn ią w a lk ę z w y c ię s tw e m , w z b o g a ciła s ię o n o w e m a te r ia ł y i n o w e sfo rm u ło w a n ia . P ro w ad z o n e od dłuższego czasu p ra c e b a d a w c z e w w ie lu o śro d k ach n a u k o w y c h Z S R R i ta k ż e — co z a s łu g u je n a szczeg ó ln ą u w a g ę — w o śro d k ach p ro w in c jo n a ln y c h , p rz y n o si co raz w y d a jn ie js z e r e z u lt a ty . Z a in te re so w a n i n im i o d b io rcy m o g lib y so b ie ty lk o ż yc z y ć, a ż e b y w p u b lik o w a n y c h w y d a w n ic tw a c h z n a la z ły s ię w re s z c ie in d e k s y osób i m ie j sco w o ści. L u d w i k B a z y l o w H a n s -J ü r g e n P u h l e , A g r a r i s c h e I n t e r e s s e n p o l i t i k u n d p r e u s s i - s c h e r K o n s e r v a t i s m u s i m w i l h e l m i n i s c h e n R e i c h (1893-—1914). E in B e i t r a g z u r A n a l y s e d e s N a t i o n a l i s m u s i n D e u t s c h l a n d a m B e i s p i e l d e s B u n d e s d e r L a n d w i r t e u n d d e r D e u t s c h - K o n s e r v a t i v e n P a r t e i , S c h r if t
e n re ih e des F o rs c h u n g s in s titu ts d e r F r ie d r ic h -E b e r t-S tif tu n g , H an n o v er 1966 i[1967], s. 365.
O m a w ia n a p ra c a p o w sta ła ja k o d y s e r t a c ja d o k to rsk a n a u n iw e r s y te c ie zach o d - n io b e rliń s k im , a le sw o im p oziom em w y b ija s ię z d e c y d o w a n ie p o n ad p rz e c iętn o ść i z ró żn ych p ow o d ów z a s łu g u je n a u w a g ę ta k ż e p o lsk ic h h is to ry k ó w . '
R E C E N Z JE
535
A u to r im p o n u je o p a n o w an iem lit e r a t u r y p rz e d m io tu , d o ta rł ta k ż e do z n acz n ej lic z b y p rz e k a z ó w ź ró d ło w ych , w ty m ró w n ie ż do m a te r ia łó w n ie d ru k o w a n y c h . Z a rc h iw ó w , w NÍRD w y k o rz y s ta ł p e w n ą lic z b ę p o sz y tó w w M e rse b u rg u , n a to m ia st n ie m ia ł d o stęp u do P o c z d am u , g d z ie m o żn a z n a le ź ć w ię c e j źródeł, a n ie ty lk o w s p o m n ia n e p rz ez n ieg o p a p ie r y R o e sic k e g o , P lo e tz a i W a n g e n h e im a (s. 342). Do b rz e p re z e n tu je s ię z e s ta w ie n ie w y k o rz y s ta n y c h czaso p ism , zaró w n o o rg an ó w B u n d d e r L a n d w ir te , j a k i in n y c h . P o d o b n ie je s t ze w sp ó łc ze sn y m i b ro sz u ra m i.
P rz e d m io te m m o n o g ra fii je s t Z w ią z e k R o ln ik ó w i jeg o w p ły w n a ż y c ie p o li ty c z n e w N iem czech w ilh e lm iń s k ic h , a z w łasz cza n a p a r tię k o n s e r w a ty w n ą . P ie r w sz a z dw ó ch części p r a c y p o św ię co n a je s t c h a r a k t e r y s ty c e B u n d d e r L a n d w ir te . N ie je s t to h is to r ia te j o rg a n iz a c ji, a le p o d k re ś le n ie ty c h je j cech , k tó re p otrzeb n e s ą a u to ro w i d la d a ls z y c h w y w o d ó w . K o lejn o w ię c P u h le p isz e o s tru k tu r z e o rg a n i z a c y jn e j, o p ro g ra m ie i id e o lo g ii, w re s z c ie osobno o „ w o ju ją c y m a n ty s e m ity ź m ie ”. D ru g a część ro z p r a w y to o d d z ia ły w a n ie z w ią z k u n a z e w n ą trz . A u to r ro z p a trz y ł t u t a j je g o sto su n e k do in n y c h „ g ru p n a c is k u ” i do p a r t ii, w y o d r ę b n ia ją c w p ły w z w ią z k u n a p a r tię k o n s e r w a ty w n ą . J a k b y zak o ń czen iem p r a c y je s t o sta tn i f r a g m e n t, z n a m ie n n ie z a ty tu ło w a n y „D ie A g r a r k o n s e r v a tiv e n u n d d ie V e rä n d e ru n g d es p o litis c h e n S t i l s ”. Do r o z p ra w y zostało do łączo n ych k ilk a e k s k u r s ó w i k i l k a n a ś c ie d o d atk ó w , w części w p o s ta c i u r y w k ó w źró d ło w ych , p rz e w a ż n ie n ie d ru k o w a n y c h . B r a k u je n a to m ia s t in d ek só w .
K s ią ż k a P u h leg o p is a n a je s t z p a s ją i z a c ię c ie m . S w o je te z y a u to r p rz e d s ta w ia w sposób z d e c y d o w a n y . N ie p rz e sz k a d z a to, że te k s t n ie je d n o k ro tn ie p rz e ła d o w a n y je s t m a te ria łe m f a k ty c z n y m , że w ie lo k r o tn ie p rz y o p is y w a n iu p o szczegó ln ych z ja w is k n a s tę p u je o m ó w ie n ie ich g e n e z y , n ie zam sze p o trz e b n e j, a m n ó stw o o d sy ła c zy to is tn e p o p is y e r u d y c ji. N ie u ła tw ia to le k t u r y , a le in f o r m a c ji p rz y n o si sporo. D odać w a rto , że choć t r a f ia ją s ię p o m yłk i, je s t ich n ie w ie le .
P od p ió re m P u h le g o B u n d d e r L a n d w ir te w y ró sł do m ia r y n a js iln ie js z e j g r u p y n a c is k u N iem iec c e s a rs k ic h . N ie z w y k le s p ra w n y pod w z g lę d e m o rg a n iz a c y jn y m , n ie b y ł n a rz ę d z ie m k o n s e r w a ty s tó w , ja k n ie ra z tw ie rd z iła lit e r a t u r a , a le r e p r e z en to w a ł g ru p ę , k tó r ą m o żn a b y o k re ś lić ja k o „ n e o k o n s e r w a ty w n o -a g r a rn ą ”. N ad z w y c z a j ostro p rz e d s ta w io n a z o sta ła id e o lo g ia o rg a n iz a c ji, z w łasz cza jej n a c jo n a liz m , ra s iz m , w ro g o ść w o b ec c y w iliz a c ji i ro z w o ju o ś w ia ty , a n ty k le r y k a liz m i ope r o w a n ie h asłem „ sta n u ś re d n ie g o ”. S z c z eg ó ln ie w ie le m ie js c a p o św ię c ił a u to r a n t y s e m ity z m o w i Z w ią z k u R o ln ik ó w , p rz e d s ta w ia ją c to zaś n a t le w s z y s tk ic h p rą d ó w a n ty s e m ic k ic h w N iem czech p rz y z n a ł z rz e sze n iu a g r a r iu s z y p r y m a t w tw o rz e n iu X X -w ie c z n e g o k ie r u n k u a n ty ż y d o w s k ie g o . W n ie k tó ry c h m ie js c a c h (np. n a s. 135) B u n d d er L a n d w ir te u r a s ta zu p ełn ie w y r a ź n ie , choć n ie p o w ied zian o tego expressis verbis, do p r e k u r s o ra h itle ry z m u .
W c a ły m w y w o d z ie o id e o lo g ii Z w ią z k u R o ln ik ó w sto su n k o w o m ało m ie js c a p o ś w ię c ił P u h le je g o h asło m a g r a r n y m , a w ię c d la z rz e sz e n ia sz cz eg ó ln ie isto tn y m . U w z g lę d n ie n ie ic h z m ien iło b y je d n a k n ieco o g ó ln y obraz, o becn ie z d e c y d o w a n y i je d n o lity , a le d y s k u s y jn y .
W p rz e c iw ie ń s tw ie do części p ie r w s z e j w d r u g ie j w w ię k s z y m s to p n iu m o w a je s t o p o lity c e B u n d d er L a n d w ir te , co n a jw y r a ź n ie j w y s t ę p u je w u r y w k u o w z a je m n y m s to s u n k u do s ie b ie P a r t ii N ie m ie c k o -K o n s e rw a ty w n e j i k ie r u n k u „n eoko n - s e r w a ty w n o - a g r a r n e g o ” c z y li Z w ią z k u R o ln ik ó w . C hoć w k ilk u m ie js c a c h a u to r z a s trz e g a się , że w p ły w tego k ie r u n k u n a k o n s e r w a ty s tó w n ie zaw sz e b y ł w y r a ź n y , a le o g ó ln ie o d d z ia ły w a n ie o cen ił w y so k o , m ó w ią c o d o k o n u ją c y c h s ię z m ia n a c h o rg a n iz a c y jn y c h w P a r t ii K o n s e rw a ty w n e j, o stw o rz e n iu d la n ie j b a z y o rg a n iz a c y jn e j n a w s i, o p o m ocy a p a r a tu w yb o rcz eg o B u n d d er L a n d w ir te , p rz e k s z ta łc a n iu s i ę ‘ sk ła d u g r u p y p rz y w ó d c ó w p a r t ii, a z w łasz cza o z ach o d z ących pod w p ły w e m
536
R E C E N Z JEz w ią z k u z m ia n a ch id e o lo g ii k o n s e r w a ty w n e j (np. s. 274, 279). W n o w y ch p o k o le n ia c h k o n s e r w a ty s tó w to p n ia ły s z e re g i d a w n y c h p o lity k ó w u m ia rk o w a n y c h , p r u - s k o - ro ja lis ty c z n y c h i z w o le n n ik ó w s y s te m u stan o w e g o , lik w id o w a n o w s z e lk ie a n ty - a g r a r n e fro n d y . N a to m ie js c e w d z ie r a li s ię p rz e d s ta w ic ie le B u n d d e r L a n d w ir te , p o s ia d a ją c e g o „ z aro d k i to t a lita r n e j p a r t ii k a d ro w e j ze z w a r tą o r g a n iz a c ją ” (s. 180), b e z w z g lę d n i w sw o ich p o c z y n a n ia c h p o lity k ie r z y , o p e r u ją c y d e m a g o g ic z n y m i h a sła m i.
Z no w u te n ostro z a ry s o w a n y obraz, choć p o p a r ty w ie lo m a d o w o d am i i n ie r a z p r z e k o n y w a ją c y c z y te ln ik a , w y d a je s ię b y ć je d n o stro n n y i p rz y n a jm n ie j w części w y n ik a z z a s u g e ro w a n ia s ię d a ls z ą e w o lu c ją k o n s e r w a ty s tó w w re p u b lic e w e jm a r - s k ie j w p o sta c i D e u tsc h -N a tio n a le V o lk s p a rte i. J u ż w s a m y m te k ś c ie p r a c y , a to w ro z d z ia le o sto su n k u B u n d d er L a n d w ir te do in n y c h p a r t ii, c z y p rz y p r z e d s ta w ia n iu ro z w o ju k o n s e r w a ty w n o - a g r a r y s ty c z n e j p o lit y k i od 1893 r. (zostało to d o ko n a n e n a k ilk u p rz y k ła d a c h — s p r a w y u k ła d ó w h a n d lo w y c h i tzw . „ w ie lk ic h śro d k ó w ”, b u d o w y f lo ty i k a n a łó w , w e w n ę trz n e j k o lo n iz a c ji, lo só w u s ta w y w y w ła s z c z e n io w e j i u d z ia łu w b lo k a c h ) w id a ć n ie ra z , ja k o gran iczo n e b y ły o s ią g a n e r e z u lt a ty i ilu p o ra ż e k k ie r u n e k ten d o zn aw ał. G dy z a ś k o n s e r w a ty ś c i o s ią g a li p o w o d zen ie, p o z o s ta je s p r a w ą d y s k u s y jn ą , czy b y ł on re z u lta te m a k c ji k ie r u n k u „ n e o k o n se rw a - ty w n o - a g r a r n e g o ”, c z y też w ła ś n ie p o z y c ji „ s ta ry c h ” k o n s e rw a ty s tó w . W p e w n e j m ie rz e t a k b yło p rz y s p r a w ie k a n a łó w , w y r a ź n ie j je szc z e p rz y z a g a d n ie n iu k o lo n iz a c ji w e w n ę trz n e j, k tó r a z o stała z a n a liz o w a n a w sposób n ie p e łn y . C hoć u r y w e k o u s ta w ie w y w ła s z c z e n io w e j, n a jw a ż n ie js z y d la p o lsk ie g o c z y te ln ik a , je s t c ie k a w y (stan o w isk o k o n s e r w a ty s tó w i ich zgod a n a u s ta w ę o cenione zostało ja k o p rz y k ła d p rz e fo rm o w a n ia s ię d aw n eg o m y ś le n ia , s. 260), i tu ta k ż e m o żn a m ie ć w ą tp liw o ś c i co do s tw ie rd z e ń a u to ra . Z je d n e j s tro n y b r a k u je u w z g lę d n ie n ia ta k isto tn eg o e le m e n tu , ja k o b a w y w ła ś c ic ie li w ie lk ic h m a ją t k ó w p rz ed s p a d k ie m cen z ie m i, k tó re b y ł y p o w o d em oporu p rz e c iw k o w y w ła s z c z e n iu s iln ie js z e g o , n iż ch ce a u to r, z d r u g ie j trz e b a w z ią ć pod u w a g ę o b ie tn ic e B iilo w a , że w y w ła s z c z e n ie n ie z o sta n ie z a sto so w a n e (w b re w P u h le m u n ie je s te ś m y p rz e k o n a n i, że k o n s e rw a ty ś c i t a k b ard zo c h c ie li w y w ła sz c z e n ia ).
O b raz s ta n o w is k a k o n s e r w a ty s tó w , z w łasz c za B u n d d e r L a n d w ir te w la t a c h 1907—'190S p ro w a d z i n a s do szerszeg o z a g a d n ie n ia . A u to r g ru p ę tę o cen ił ja k o ta k b ard zo n a c jo n a lis ty c z n ą , że b la d ł p rz y n ie j n a w e t n a c jo n a liz m Z w ią z k u W szech - n ie m ie c k ie g o . N ie u le g a w ą tp liw o ś c i, że k o n s e r w a ty ś c i s t a w a li s ię n a c jo n a lis ta m i, że m . in . n a s ta w ie n i b y li z d e c y d o w a n ie a n ty p o lsk o . A le n a c jo n a liz m te n w k la s a c h p o s ia d a ją c y c h N iem iec r e p re z e n to w a n y b y ł n a w e t s iln ie j p rz e z in n e u g ru p o w a n ia . A d a le j w p rz y p a d k u k o n s e rw a ty s tó w n ie z a w sz e s k r a jn y n a c jo n a liz m z g o d n y b y ł z in te r e s a m i k la s o w y m i re p re z e n to w a n e j p rz ez n ich w ła sn o śc i ju n k ie r s k ie j. W m o m e n c ie p o w s ta n ia Z w ią z k u R o ln ik ó w p ró b o w ał on k o k ie to w a ć Koło P o ls k ie , g d y ż lic z y ł n a m o żliw o ść p o z y s k a n ia go d la w a lk i p rz e c iw u k ła d o w i h a n d lo w e m u z R o s ją (d ro b n ym p rz y k ła d e m m oże b y ć u d z ia ł k o n s e r w a ty s ty p o lsk ie g o w z e b ra n iu z a ło ż y c ie ls k im Z w ią z k u ). P ó ź n iej w c a ły m sto su n k u a g r a r iu s z y n ie m ie c k ic h do k o lo n iz a c ji, ta k ż e a n ty p o ls k ie j, w id a ć s t a r a n ie o k o rz y s tn e d la s ie b ie p o k ie ro w a n ie n ią , a g d y b yło to n ie m o ż liw e , n a w e t je j h a m o w a n ie . P rz y k ła d ó w ta k ic h p od ać m o żn a w ię c e j.
P o w yż sz e , je d y n ie f r a g m e n ta r y c z n e u w a g i, p ro w a d z ą do s tw ie rd z e n ia , że n ie b r a k w p r a c y w n io sk ó w d y s k u s y jn y c h . P o n ad n ią w y b ija s ię je d n a k p a s ja , z ja k ą a u to r o cen ia s k r a jn ie p ra w ic o w ą g ru p ę N iem iec w ilh e lm iń s k ic h , co w p o łączen iu ze zn aczn ą e r u d y c ją c z y n i p ra c ę — m im o ta k ic h czy in n y c h z astrz eż e ń — c ie k a w ą .
