Aleksander Gwagnin i cudzoziemscy fachowcy w hutach szkła w Polsce w XVI i XVII wieku

M

I

S

C

E

L

L

A

N

E

A

A N D R Z E J W Y R O BISZ

Aleksander Gwagnin i cudzoziemscy fachow cy

w hutach szkła w Polsce w XVI i XVII wieku

A lek san d er G w agn in (Ί534—'1914) zn an y jest przede w szy stk im jako autor

,,S arm acji”, d zieła w y d a n e g o p o raz p ierw szy w 1S78 r., p ó źn iej k ilk a k ro tn ie p rze­ dru k o w y w a n eg o i tłu m a czo n eg o n a różn e języ k i b ęd ącego p rzez d łu gi czas dla m ieszk a ń có w E uropy zach od n iej źród łem in fo rm a cji o P o lsce .i in n y ch k rajach sło w ia ń sk ich . W iadom o, że cen ion o go także jako w o jsk o w eg o . M niej znana jest jego d ziałaln ość gospodarcza w P o lsce. G dy po u zy sk a n iu im dyganatu w 1671 r. otrzym ał w 1674 r. w d ożyw ocie .starostw o filip o w sk ie n a pograniczu p r u sk o -lite w sk im , za­ m ierza ł zorgan izow ać w ta m tejszy ch la s a c h w y p a la n ie p o p io łó w i p o sta ra ł s ię w zw iązk u z ty m o o d p o w ied n i p rzy w ilej k r ó le w sk i w 1578 r. P r z e d się w z ię c ia tego zap ew n e n ie zrealizoiwal, gdyż n a sk u tek jak ich ś n iefo rtu n n y ch operacji fin a n so ­ w y c h i p op ad n ięcia w d łu gi został p o zb a w io n y ten u ty w 1579 r. W n a stęp n y ch la ­ tach bardzo en ergiczn ie, ale z n ik ły m i rezu ltatam i, zab iegał o rozw ój h an d lu w e - ne'cko-polskiego i w e n e a k o -sz w e d z k ie g o . O jeg o ży ciu i d zia ła ln o ści w la ta ch 1684.— l a if l h istoryk om n ic n ie b y ło w ia d o m o 2. W kop iarzach d ok u m en tó w b isk u ­ p ów i k a p itu ły k ra k o w sk iej, zw a n y ch L ibri p rivilegioru m , p rzech o w y w a n y ch w A rch iw u m K a p itu ły K a ted ra ln ej w K r a k o w ie na W a w e lu 3, zn ajd u ją się n ie w y z y sk a n e dotąd p rzez b ad aczy źród ła rzu cające in teresu ją ce św ia tło w ła śn ie na ów n iezn a n y okres ż y c ia G w agnina, jego p o w ią za n ia z dw orem b isk u p ó w k ra ­ k o w sk ich i d ziałaln ość n a p olu gospodarki.

Ze źródeł ty ch w y n ik a m ia n o w icie, że w 160Ü r. b iskup B ernard M a ciejo w sk i p o w ierzy ł G w agn in ow i p ro w a d zen ie h u ty szk ła w dobrach b isk u p ich n a w sch ó d od K ielc, w ok olicach C isow a, n a stok ach P a sm a O rłow iń sk iego Gór Ś w ięto k rzy sk ich . W odpisie d ok u m en tu B ern ard a M a cie jo w sk ieg o z 1601 r. n a z w isk o G w agn in a .zo­ sta ło w p raw d zie bardzo zn iek ształcon e: G nam no lu b G n a im n o 4, ale w dyp lom ie P io tra T y lick ieg o z 16.14 r., o d n oszącym s ię do te j sam ej h uty, w y stę p u je już w form ie p o p ra w n ej i n ie bu d zącej w ą tp liw o ści: G u a g n in i5. G w agr.in n a zw a n y jest w d o k u m en cie B ern a rd a M a cie jo w sk ieg o fa m ilia r is n o ster, co św iad czy, że b y ł on w ted y w jak iś sposób zw ią za n y z dw orem ilub osobą biskupa. B y ć m oże M a cie­ jow sk i, k tóry p rzeja w ia ł ż y w e za in tereso w a n ie litera tu rą i sw ą b isk u p ią ła sk ą 1 Sarm a tla e E uropeae descriptio... A le x a n d ř i G w agnini V eronensis, eq u itis a u ra ti p ed i- tu m q u e p ra efecti, dilig en tia conscriptae. T y p i s M a f r h ia e W i r z b i ę t a e (1573). Р о г . К . E s t r e i ­ c h e r , B ibliografia p o lska t. X V I I , K r a k ó w .1899. s . 480— 486.

2 M a t e r i a ł y d o b i o g r a f i i G w a g n i n a r o z s i a n e s ą p o w i e l u r ę k o p i s a c h i w y d a w n i c t w a c h ź r ó d ł o w y c h . Z e s t a w i a j e W . B u d k a , G w agnin A le ksa n d er, ;P S B I X , H880, s. 202— 204. T a m ż e s z c z e g ó ł o w a b i b l i o g r a f i a , z l o t ó r e j n a u w a g ą z a s ł u g u j e C . C i (p o l l a , Un Ita lia n o nella Po­ lonia e nella- Svezla, T o r i n o 1887 (z o b s z e r n y m a n e k s e m ź r ó d ł o w y m ) .

3 P o r . c h a r a k t e r y s t y k ą t y c h k s i ą g p r z e z I . . P o l k o w s k i e g o (Spraw ozdanie o d ru g im dziale ksiąg A rc h iw u m k a p itu ły ka te d ra ln ej k ra k o w s k ie j, H A U w h f X V I I I , 1885, s. X L I I — X L I I I ) o r a z F r . P i e k o s i ń s k i e g o ( w e w s t ę p a c h d o I i I I t o m u K o d e ksu d y p lo m a ty c z­ nego k a te d r y k ra k o w sk ie j).

4 A r c h i w u m K a p i i t u ł y . K a t e d r a l n e j w K r a k o w i e , L i b e r p r i v i l e g i o r u m n r 9, 'k . 2 7v— 2 8 v . 5 T a m ż e , k . i!88v—Ί8 9 .

68Ό

obdarzał w ie lu pisarzy, p rzew ażn ie zresztą p o śled n iej ran gi °, zw rócił u w agę na działaln ość p isa rsk ą G w agnina, a k o n se k w e n c ją tego b y ł p o m y s ł obdarow ania go hu!tą szk ła w raz z in n ym i p o sia d ło ścia m i w k lu czu Cisowskim .

H uta szk ła pod C isow em została założon a przed 1591 r .7, p raw d op od obn ie przez h u tn ik a im ien iem W ąsko (W aśko) lub W ąsik ((Wąsik) i stąd zw an a hutą W ąsik, W asik ow sk ą lu b W ask ow sk ą (w odróżnieniu od są sia d u ją cej z n ią h u ty W idełki, m o że założon ej w tym sa m y m c z a sie i p rzez te g o sam ego hutnika). W 4601 r. W ąsko już nie ż y ł i h u ta b y ła za p ew n e z tego p ow od u n ieczyn n a, a w d o w a po nim , Z ofia, od stąp iła ją w r a z z w sz e lk im i u p ra w n ien ia m i G w a g n in o w i, który zobow iązał się m .in . do u ru ch om ien ia p ro d u k cji sákla m o r e i t a l i c o 8. P ro d u k cję tę chyba rze­ czy w iście zo rgan izow ał sp ro w a d za ją c w ło sk ic h sp e c ja listó w -sz k la r z y , gd yż d ok u ­ m e n ty z la't p ó źn iejszy ch , jeszcze długo po lik w id a c ji h uty, w y m ie n ia ją złożone z 7 d om k ów osied le d la p r a c o w n ik ó w h u ty (o f fic in a v i t r e a c u m s e p t e m d o m u n - culis) oraz dw ór {curia) zw an y W łochy, a w ię c w jak iś sp o só b zw ią za n y z w ło sk im i o sa d n ik a m i9.

Jacy to m ogli być sp ecjaliści? Sąd ząc z dość ż y w y c h k o n ta k tó w G w agn in a z rodzinną W eroną i z R ep u b lik ą W enecką m o g li to b y ć szk larze z M urano, chociaż ci n iezb y t często p orzu cali sw ą ojczyznę, bo p ra w a za k a zy w a ły im zdradzania zaw od ow yoh ta je m n ic cudzoziem com i w y k o n y w a n ia rzem io sła poza gran icam i W e n e c ji10. M o g li to być szklarze z lig u ry jsk ieg o A lta r e , k tó rzy w p rzeciw ień stw ie do W en ecjan bardzo często w ę d r o w a li p o E uropie ro zp o w szech n ia ją c w ło sk ą sztu k ę szk larsk ą na p ółn oc od A l p n . M ogli to b y ć w r e sz c ie szk larze to sk a ń sc y albo ja - c y k o lw iek in n i W łosi lub obeznani z w ło sk ą tech n o lo g ią szk larze z różn ych hu t eu ro p ejsk ich p ro d u k u ją cy ch szk ło à la fa ç o n de V e n is e V2.

N ie ste ty , n ie w iem y , jak ie rezu lta ty p rzy n io sły zabiegi G w a g n in a î czy rze­ czy w iście zarządzana p rzezeń huta o sią g n ęła w y ż sz y poziom te c h n ic z n y w p o r ó w ­ n an iu z in n y m i p o lsk im i zak ład am i w y tw a r z a ją c y m i szkło. G dy w 1614 r. G w agnin zm arł, h utę p rzejął zarządca k lu cza C isow skiego, M aciej O ls z e w s k i13, n ied łu g o p o ­ tem zaś w ogóle produkcję szk ła p rzerw a n o z p o w o d u nad m iern ego w y n isz c z e n ia la só w i b ra k u p a liw a dla h u ty u .

6 P o r . A . D i c i a n ó w n a<, K a rd yn a ł B ern a rd M a ciejo w ski ja ko o p iek u n u c zo n y ch i lite ­ ratów , , , C o l l e c t a n e a T h e o l o g i c a ” 1934, s . 323— 359. O k o n t a i k t a o h . M a c i e j o w s k i e g o z G w a g n i n e m a u t o r k a n i e w s p o m i n a .

7 ( W y m i e n i o n a j e s t p o r a z p i e r w s z y w r e j e s t r z e p o b o r o w y m z t e g o r o k u . A G 1 A D , A S К I , 7, k . 667, 7Ф5. P o r . A . W y r o b i s z, L iczba i ro zm ieszczen ie h u t s z kla n y ch w M ałopolsce w X IV —X V II W ieku, P H L V I I , 1966, n r 3, S. 378.

8 A r c h i w u m K a p i t u ł y K a t e d r a l n e j w K r a k o w i e , L i b e r p r i v i l e g i o r u m n r 9, k . 27v~ -28v.

9 T a m ż e , O b e r p r i v i l e g i o r u m n r -11, k . 249v— 231, 337^—339; n r ,10, k . 356v— 358v.

10 Z a k a z y w a ł y t e g o j u ż ś r e d n i o w i e c z n e s t a t u t y w e n e c k i c h s z k l a r z y (I capitolari del le a r ti ven ezia n e so tto p o ste alla giu stizia e рог alla g iu stizia vecch ia dalle origini al M C C C XXX,

. w y d . G . M o n t i c o l o , t . I I , R o - m a 1905, s. &1—98, §§ V I I I , I X , L I , L X X X , L X X X V , X C I V , X C V ) . W X V I w . j e d n a i k ż e w i e l u s z k l a r z y w y e m i g r o w a ł o ·ζ M u r a n o z a k ł a d a j ą c h u t y ' s z k ł a w r ó ż n y c h k r a j a c h e u r o p e j s k i c h (A . G a s p a r e t t o , Il v e tro di M urano dalie origini ad

oggi, V e n e z i a 1958, s . 101 n n .) .

11 G . M a r i a c h e r , V e tri ita lia n i del C inquecento, M i l a n o 19*59, s . 27. O a l j t a r y s t a c h p i s a ł E . B o r d o n i , h*arte v etra ri in A lta re. S a v o n a 1884 o r a z B u f f a . L ’u n ive rs ità delV arte v itr e a di A ltä re, G e n o v a 1879. P o r . l i c z n e w z m i a n k i o n i c h w z a r y s a c h d z i e j ó w s z i k l a r s t w a w r ó ż n y c h ( k r a j a c h e u r o p e j s k i c h i(n p . E . E g g . Die G la sh ü tten zu Hall u n d In n sb r u c k im 16, J a h rh u n d e rt, I n n s b r u c k 1962, s . 23).

12 G . M a r i a e h e r , o p · c i t . , s . 28. Ό s z k l a r s t w i e - t o s k a ń s k i m p i s a ł G . T a d d e i ,

L ’a rte d el v etro a F irenze e n el suo dom inio, F i r e n z e (1954. O r o z p r z e s t r z e n i a n i u s ię w ł o s ­ k i c h m e t o d p r o d u k c j i s z k ł a -w E u r o p i e z o b . R . J . C h a r l e s t o n , iL. <M. A n g u s - B u t - t e r w o r t h , G l a s s , I w : ] A H isto ry of T ech n o lo g y t . I I I , O x f o r d (1957, s. 2116 n . O r a z I. S c h l o ­ s s e r , Das a lte Glas, B r a u n s c h w e i g 1956, s . 122 n n .

13 A r c h i w u m K a p i t u ł y . K a t e d r a l n e j w K r a 'k o w i e , L i b e r p r i v i l e g i o r u m n r 9, к . l<88v— Ш . 14 H u t a b y ł a c z y n n a j e s z c z e w 1619 r . ( A r c h i w u m K a p i t u ł y K a t e d r a l n e j w K r a k o w i e , L i b e r p r i v i l e g i o r u m n r 9, k . 2 61v-^263), n a t o m i a s t w 1637 r . j u ż - n i e d z i a ł a ł a ( .ta m ż e , n r 11. k . 249v— 251).

A L E K S A N D E R G W A G N IN ₆₈₁

P o d jęta p rzez b isk u p a M a ciejo w sk ieg o i G w a g n in a prób a zorganizow ania w P o lsc e p rod u k cji szk ła na sposób w ło sk i n ie je s t jed y n y m zn an ym p rzyk ład em tego rod zaju in ic ja ty w y w X V I i X V II w . S eb a stia n P e tr y c y z P ilzn a w sp o m in a ł o an alogiczn ym p rzed sięw zięciu M ik ołaja W olskiego, k tóry w Starostw ie k rzep ic- kim założył u sc h y łk u X V I w . h u tę imającą p ro d u k o w a ć „ szk łen ice w e n e c k ie k ry sz­ ta ło w e ” 15, najp raw d op od ob n iej sp ro w a d za ją c w tym celu w ło sk ic h sp ecja listó w . H uta krzep ick a szyb k o zresztą up ad ła, zlik w id o w a n a p rzez sam ego W olsk iego na sk u tek w y n isz c z e n ia la s ó w 16, a m oże i z p ow od u in n y c h tru d n o ści, n a ja k ie n a p o ­ ty k a ło za szczep ien ie na gru n cie p o lsk im w ło sk ie j te ch n o lo g ii szk la rsk iej. J eszcze w cześn iej b isk u p i w ło c ła w sc y zam ierzali w h u ta ch k lu cza ła g o w sk ieg o prod u k ow ać sáklo ad in s ta r V e n e t i c i 17. R ó w n ież w ty m w y p a d k u brak śla d ó w p ow od zen ia teg o p rzed sięw zięcia. S p o ty k a m y ta k że n ie k ie d y hutnifców -sztolarzy n iem ieck ich d zia­ ła ją cy ch w P o lsce w X V I w.13 W d rugiej p o ło w ie X.VII w . h u ty k la szto ru k artu ­ zów p o d G d a ń sk iem prowad-ził p ik a rd y jczy k , Jan B lo c k 19.

Z a p ew n e zresztą h u tn ifców -szk larzy obcego p o ch o d zen ia b yło w P o lsc e w X V I i. X V II w . znaczn ie w ię c e j n iż zach ow an ych do n a sz y c h czasów w zm ia n ek źród­ ło w y ch . W ydaje się n iem o żliw e, by n ie b yło p ew n e g o stałego n a p ły w u fa c h o w ­ ców z N iem iec lub C zech do p o lsk ich hut, skoro im igracja obcych szk larzy do m ia st p olsk ich b yła w tym sam ym czasie znaczna i jest źród łow o dobrze p o św ia d ­ c z o n a 20. N ie w y w ie r a ło to jednak isto tn eg o w p ły w u n a rozw ój p o lsk ieg o h u tn ictw a szkła. O d w rotn ie niż w k ra ja ch E uropy zach od n iej, g d z ie szklarze w ło s c y odgry­ w a li b ardzo dużą ro lę w ro zw o ju w y tw ó rczo ści szk ła (np. w e F ran cji, A n g lii, H o­ lan d ii, A u strii itd.) p rzy czy n ia ją c się do u d o sk o n a len ia m etod p rod u k cji i p o d ­ n ie sie n ia szk la retw a n a n a jw y ższy p oziom , w P o lsc e w s z y stk ie p róby zatru d n ien ia cudzoziem skich fa c h o w c ó w i p rzeszczep ien ia n a n a s z , gru n t obcych m etod w y tw a ­ rza n ia szk ła szy b k o się za ła m y w a ły n ie p r z y n o siły trw a ły ch rezu lta tó w . B y ć m oée sta ły tu n a p rzeszk od zie w a ru n k i .naturalne, brak w P o lsce od p ow ied n ich su ro w ­ ców .szklarskich, np. sod y n iezb ęd n ej do p ro d u k cji szk ła typ u w en eck ig eo . N ie m ógł to b y ć w s z a k ż e czyn n ik d ecy d u ją cy . W A n g lii i A u strii zd ołan o p rzecież w ty m sam ym cza sie zorgan izow ać d ow óz su ro w có w z o d leg ły ch n a w e t k r a jó w 21. P r z y ­ czyn y n iep o w o d zeń n a leży w ię c dop atryw ać się raczej w u k ład zie sto su n k ó w sp o­ łecz n y c h i gosp od arczych w P o lsc e w X V I i X V II w ., w y ją tk o w o n iek o rzy stn y ch 15 S e b a s t i a n P e t r y c y z . P i l z n a , P rzy d a tk i do P o U tyki A ry sto te les o w e j, Pi-sma w yb ra n e

t . I I , w y d . W . W ą s i k i K. G r z y b o w s k i , W a r s z a w a 1956, s . 494.

16 A G A D , D z . X V I I I , L u s t r a c j e i r e w i z j e 23, k . 711. P o r . A . W y r o b i s z o p . c i t . , s . 378. 17 I n w e n ta r z dóbr sto ło w yc h b isk u p stw a w łocław skiego 1598, w y d . L . Ź y t k o w i c z F o n t e s 36, T o r u ń 1.950, s . 210. P o r . A . W y r o b i s z , o p . - c it., s. 380.

18 N a j p r a w d o p o d o b n i e j t a k i m h u t n i k i e m N i e m c e m b y ł i M a t h i a s A l m a n u s p r o w a d z ą c y j e d n ą z h u t s z k l a n y c h w s t a r o s t w i e r a d o s z y c k l m w l a t a c h 1559—<1S8S. A .G A D , M e t r y . k a K o ­ r o n n a 93, k . 146—1148; 135, k . 544v— 54;5 v ; A . P a w i ń s к i, Polska X V I w ie k u pod w zglądem g e o g ra fic zn o -s ta ty styc zn y m t. I I I — M ałopolska, Ż D z . X I V , W a r s z a w a 1886, s . 278. P o r . I . T . B a r a n o w s k i , P rzem ysł p o ls ic i w X V I w ie k u , W a .r s z a w a 1919, s . 11 o r a z A . W y r o b i s z ,

o p . c i t . . s . 376 n .

K . L ü с к , D eu tsch e A u fb a u k r ä fte in der E n tw ic k lu n g Polens, . F l a u e n 1934, s . 201, .p r z e ­ s a d n i e p o d k r e ś l a ł r o l ę A lm a .n a w r o z w o j u s z f c l a .r s t w a w (P o L sce ( o s t a t n i o p o w t a r z a t o t a k ż e W . K u h n , G eschichte d er d eu tsch en O stsiedlung in der N e u ze it t. I . K ö l n - G r a z 1955, s . 234 n .) . J e ż e l i n a w s t A l m a n n i e b y ł j e d y n y m n i e m i e c k i m h u t n i k i e m - s ž k l a r z e m w .P o ls c e , j e g o r o l a w p o l s k i m h u t n i c t w i e s z k ł a m u s i a ł a b y ć z n i k o m a . N i e w y w a r ł o n w i ę k s z e g o w p ł y w u n a w e t n a b e z p o ś r e d n i o s ą s i a d u j ą c e z j e g o h u t ą i n n e z a k ł a d y s z k l a r s k i e w l a s a c h r a d o s z y c k i c h .

19 P . C z a p i e w s k i , K a rtu zja k a szu b ska , G d a ń s k ,1966, s . 202.

20 Z w r ó c i l i j u ż n a t o u w a g ę K . B u c z k o w s k i i ' W. S k ó r c z e w s k i , D aw ne szkła po lskie, W a r s z a w a 1938, s . ІІЗ n . S z e r z e j o m a w i a m t ę s p r a w ę w k s i ą ż c e S zk ło w Polsce od X IV do X V II w ie k u (w d iru .k u ).

21 O d o w o z i e s u r o w c ó w z a w i e r a j ą c y c h t l e n e i k s o d u d o h u t t y r o l s k i c h z H i s z p a n i i p o r . E . E g g , cip. c i t . , s . 22 і 77. О d o w io z i e s o d y h i s z p a ń s k i e j d o A n g l i i w s p o m i n a H . J . P o w e l l , G l a s s - M a k i n g in E ngland, C a m b r i d g e Ü923, s. ІІ7 o r a z W . A . T h o r p e , E nglish Glass, L o n d o n 1949. s . 94.

682 A N lD R Z E J W Y R O B IS Z

d la ro zw o ju p rzem y słu . D a lek o id ą c e u za leżn ien ie hu t sziklanych od w ie lk ie j w ła sn o śc i ziem sk iej, n a k tó rej teren ie zak ład y te d z ia ła ły , sła b e za in tereso w a n ie fe u d a ln y c h p osiad aczy rozw ojem w y tw ó r c z o śc i p rzem y sło w ej i p ra w ie zu p ełn y brak zrozu m ien ia d la potrzeb p rzem y słu szk la rsk ieg o — to w sz y stk o p ow od ow ało, iż m im o sporego p o p y tu na w y ro b y szk lan e rodzim a p rodukcja szk ła n ie r o zw ija ła się n a leży cie, a w sz e lk ie p rób y jej u n o w o cześn ien ia , w p ro w a d zen ia n o w e j tech n o ­ logii, zm ia n y organ izacji p racy sk a z a n e b y ły n a n iep o w o d zen ie.

J. P a z d u r w refera cie w y g ło szo n y m na se sji n a u k o w ej „O dradzenie w P o l­ s c e ” .stw ierdzał, że p ro d u k cja szk ła w P o lsc e b y ła to „jedna z n ie w ie lu ga łęzi w y tw ó r c z o śc i p rzem y sło w ej w X V I w . op artych na czy sto p o lsk im elem en cie rob otn iczym ” 22. B a d a n ia la t o sta tn ic h w y k a za ły , że is to tn ie zd ecyd ow an ą w ięk szo ść zn an ych nam z tego czasu fou tn ik ów -szk larzy sta n o w ili (Polacy lub lu d z ie całko­ w ic ie spolon izow an i. U ja w n io n e fa k ty św ia d czą ce o zatru d n ian iu w n iek tó ry ch sta ro p o lsk ich h u tach także cu d zoziem ców w niczyim n ie zm ien ia ją tej ogóln ej o cen y sytu acji, gdyż ow i zagran iczni sp ecja liści n ie zn a jd u ją c sp rzyjających w a r u n ­ k ó w d la -swej d ziałaln ości n ie m o g li w y w iera ć n iem a l żad n ego w p ły w u n a p o lsk ie szk la rstw o . Niie św ia d czy to, n ie s te ty , o jego sile i odrębności lecz raczej o słab ości i b rak u p e r sp e k ty w rozw ojow ych .