708
RECENZJEC zesla w B i e r n a t , S t a t y s t y k a o b r o t u t o w a r o w e g o G d a ń s k a w la
ta c h 1651— 1815, I n s ty tu t H isto rii P A N , Ź r ó d ł a do d z i e j ó w h a n d lu i ż e g l u g i G d a ń s k a 1, PW N , W arszaw a 1962, s. 343.
M im o o b fitej litera tu r y o G d ań sk u , h a n d el teg o g łó w n eg o p ortu szla ch eck iej R zeczy p o sp o litej je s t zu p ełn ie n ie d o sta te c z n ie op racow an y, zw ła szcza od stro n y sta ty sty c z n e j. K siążk a B i e r n a t a sta n o w i bardzo cen n y k rok naprzód w ty m zak resie. D z ie li się ona na d w ie p artie: w stę p n ą (70 stron) część o p iso w ą oraz 44 ta b lic e ob razu jące ruch w p o rcie g d ań sk im w la ta ch 1651— 1815, a ta k że (częściow o) ob roty na teren ie N o w eg o P ortu oraz s y tu a c ję w tzw . kom orze za p asów , której rozm iary sta n o w iły p e w ie n p ro cen t g lo b a ln y ch o b rotów zb o żo w y ch d o k o n y w a n y c h
p rzez gd a ń sk ich k u p có w . ,
C zęść o p iso w a sk ła d a się z sześciu k rótk ich rozd ziałów . O m aw iają one d o ty c h cza so w e o p ra co w a n ia s ta ty sty c z n e h an d lu gd a ń sk ieg o (H a n o w , C z a c k i , L ö s c h i n , L e n g e r k e , W a s i l e w s k i , K u t r z e b a , K r a n n h a l s , H o s z o w s k i ) , sp ra w ę fo rm i sp o so b ó w reje str a c ji obrotu to w a ro w eg o p rzez w ła d z e g d a ń sk ie (kom ora p a lo w a , k om ora z a p a só w itd.), b a zę źró d ło w ą pracy, w z a je m n e r e la cje w a g i m iar to w a r o w y c h w r a z z ich p rzeliczen iem w m iarę m ożn ości na sy s te m m etry czn y ; zn a jd u ją s ię tu w r e sz c ie u w a g i na tem a t w artości, z e sta w ie ń s t a ty sty c z n y c h oraz o b ja śn ien ia u k ła d u i k o n stru k cji ta b lic za w a rty ch w części d ru giej pracy. W śród ty ch ro zw a ża ń b ra k u je bardzo c h a r a k te r y sty k i op racow an ego o k resu oraz w y ja śn ie n ia ram ch ro n o lo g iczn y ch pracy. W b ib lio g ra fii i w śró d c y to w a n y c h p o zy cji n ie m a ta k że w y d a n ej dw a la ta tem u zasad n iczej w ty m za k resie ro zp ra w y St. H o szo w sk ieg o „H an d el G dańska w ok resie X V —X V II I w .“, „Z eszyty N a u k o w e W SE “ n r 11, K ra k ó w 1960.
C iek aw e są ro zw a ża n ia na te m a t w a r to śc i z e sta w ie ń sta ty sty c z n y c h sta n o w ią cy ch p o d sta w ę źró d ło w ą k siążk i. B iern a t bardzo słu sz n ie p od k reśla rolę n ad u żyć m iern ik ó w zb ożow ych , p o b iera n ie tzw . p rzy m ia rk ó w itp. z ja w isk a , co sp ra w ia , iż fa k ty c z n y p rzy w ó z to w a r ó w do G dańska b y ł na p ew n o w y ż sz y , n iż to w y n ik a z tab el. T ezę tę ro zszerzy ła b y m jed n a k n a w y w ó z m orsk i, choć autor, zb y t m o że za su g ero w a n y d zia ła ln o ścią k o n tro ln ą w ła d z w ty m za k resie, n ie bierze pod u w a g ę m o żliw o ści istn ie n ia k o n tra b a n d y na ty m od cin k u i p o p ełn ia n ia n ad u żyć ta k że w kom orze p a lo w ej (s. 17— 18). O grom n ie in te r e su ją c e są str o n y p o św ię c o n e ro z m iarom k o n su m p c ji G dańska — sp raw a ta w ią ż e się bardzo ściśle z obrotam i tu te jsz e g o p ortu i w ie lk o ś c ią p rzy w o zu zarów n o w iśla n e g o , ja k ląd ow ego: B ie r n a t odrzuca te z y w y su w a n e w ty m zak resie przez K ra n n h a lsa i opiera się na liczb a ch p od an ych sw e g o czasu p rzez H an ow a. U sta lił on m ia n o w icie, że w p o ło w ie X V III w . 48 000 m ieszk a ń có w G dańska sp o ży w a ło w ciągu roku około 7 200 ła sz tó w zboża, co czyn i ok oło 0,9 kg zboża na g ło w ę d zien n ie (s. 55— 56). N a tej p o d sta w ie m ożna b y o b liczyć — stw ierd za B iern a t — k o n su m p c ję ta k że dla w ie k u X V II. W y d a je s ię jed n ak , że p rzed tem n a leża ło b y p o czy n ić p e w n e u zu p ełn ien ia . O tóż w o b lic z e n ia ch H a n ow a w y s tę p u je je d y n ie zboże za k ü p o w a n e p rzez m ieszczan do u ży tk u d om ow ego, n ie w z ię to n a to m ia st pod u w a g ę zboża u ży tk o w a n eg o do p rod u k cji p rzem y sło w ej, a w ię c m .in. zu ży w a n e g o w p iek a rn ia ch . N ie b y ły to ilo ści błahe.. W p o czątk ach X V II w . zam ożn i p iek arze z u ży w a li 1— 2 ła s z ty zboża ty g o d n io w o (por. su p lik ę cech u z r. 1614, W A P Gd. 300,10/20), a w ty m czasie b y ło w m ieście o k o ło 200 p iek a rń (W AP Gd. 300, C/1471). W ięk sza część ich p rod u k cji b y ła sp o ży w a n a na m iejscu , w sa m y m G dańsku. W zią w szy pod u w a g ę ten fa k t n a le żałob y p o d w y ższy ć liczb y p o d a w a n e p rzez H an ow a. U zy sk a n ą w ten sposób zn aczn ą ilość zboża sp o ży w a n eg o d zien n ie na g ło w ę (już ilo ść 0,9 k g je s t n iem ała) trzeba chyba tłu m a czy ć istn ien iem w G dańsku dużej liczb y lu d n o ści p r z y p ły w o w e j (szlach ta, jej służba, m aryn arze), która ż y w ią c się po k ilk a czy k ilk a n a ście dni:
RECENZJE
709'
na te r e n ie m ia sta , p o d w y ższa ła w te n sposób zn aczn ie jego g lo b a ln ą konsum pcję.. In n y m i sło w y : n ie m ożna ob liczać sp ożycia w G d ań sk u biorąc pod u w a g ę jedynie- liczb ę jeg o sta ły c h m ieszk a ń có w .
G łó w n ą część p racy sta n o w ią ta b ele. P o d zielo n o je n a d w ie grupy: zbożow e i to w a ro w e (przy czym groch n ie w iad om o czem u za liczo n y zo sta ł do zbóż). O pra c o w a n e z o sta ły w zasad zie w sposób p rz e jr z y sty i lo g iczn y . W ta b ela ch zb ożow ych u k ład je s t tak i, że k o lejn o w y stę p u ją 4 g łó w n e od m ian y zbóż, p o tem ro ślin y str ą c z k o w e i k a sze. T a b ele to w a r o w e sp o rzą d zo n e z o sta ły n a zasad zie u k ła d u a lfa b ety czn eg o i ch ron ologiczn ego. W su m ie k sią żk a w y p a d ła dość c zy teln ie. J e d y n ie ta b lica 3 je s t n a p ie r w sz y zw ła szcza rzu t oka sk o m p lik o w a n a , a trzy różne c y fr y zam ieszczon e pod k ażd ym rok iem b ez g ra ficzn eg o p o d zia łu m ogą b yć p o w o d em p o w sta w a n ia p o m y łe k p rzy k o rzy sta n iu . P e w n e za strzeżen ia bu d zić ta k że m oże b rak k o n se k w e n c ji w za szereg o w a n iu sie m ie n ia ln ia n eg o i kon op n ego (w y stę p u ją czasem w śró d zbóż, a czasem w śró d to w a ró w ), co au tor tłu m a czy p r z y p a d k o w ą k la s y fik a c ją sp o ty k a n ą w ró żn y ch źród łach . W ą tp liw o ści n a su w a r ó w n ież k o lejn o ść, w ja k iej u szereg o w a n o ta b lice. I ta k np. ta b lic e nr 8— 10 (w yw óz, zboża drogą m orską w la ta c h 1739—45 i 1757— 92, w y w ó z zboża W isłą, lą d em oraz k o n su m p c ja m ie jsk a w la ta c h 1757— 1792 z rozb iciem na m iesią ce) są w ła ś c iw ie u z u p e łn ie n ie m i ro z w in ię c ie m ta b lic y n r 3 (w y w ó z zboża w la ta c h 1651— 1815), p o w in n y w ię c albo w e jś ć do n iej jako część sk ła d o w a , albo n a stęp o w a ć zaraz po n iej. P od ob n ie ta b lica nr 11 (zapasy zb ożow e w la ta c h 1743— 1792 z rozb iciem na m iesią ce) w in n a się ja k o ś łą c z y ć z ta b lic ą nr 4 (zapasy zb ożow e w la ta c h 1741— 1815). Z u w a g d ro b n iejszy ch : w ta b lica ch n ie w y r ó ż n ia się k a m ien i m a ły ch i d u żych — ch yb a n iesłu szn ie. N a s. 58 (przypis n r 24 i 25) cy to w a n e są e d y k ty rady m iejsk iej doty czą ce k u p n a ch m ielu , n ie s te ty oba b ez d aty. W p racy zdarzają się zb ęd n e p o w tó r z e n ia — np. s. 41 i 102, w y ja ś n ie n ia d otyczące ta b licy 3. P o k a źn e rozm iary erraty zam ieszczon ej na k oń cu k sią żk i p o zw a la ją chyba sąd zić, że w y ło w io n o w s z y s tk ie b łęd y d ru k arsk ie i do c y fr zam ieszczo n y ch w ta b lica ch m ożna się o d n osić z p e łn y m zau fan iem .
P raca B iern a ta oparta została n a szerok iej k w e r e n d z ie a rch iw a ln ej. A u to r z e brał, z e sta w ił i p o ró w n a ł szereg m a te r ia łó w sta ty sty c z n y c h p rzech o w a n y ch w A rch iw u m G d ań sk im i B ib lio te c e P A N w G dańsku. C ennych u zu p ełn ień d ostar c z y ły p o szu k iw a n ia w C en traln ym A r c h iw u m w H adze. O p racow an y p rzez B ie r n ata m a teria ł m a p ierw szo rzęd n e zn a czen ie dla w s z y stk ic h b a d a czy d ziejó w G d a ń ska, a o p u b lik o w a n ie jeg o k sią żk i zap ełn ia w części p o w a żn ą lu k ę istn ie ją c ą d otąd w n aszej h isto rio g ra fii p om orsk iej.
M a r ia B o g u ck a
D ied rich S a a l f e l d , B a u e r n w i r t s c h a f t und, G u t s b e t r i e b in d e r v o r i n d u s t r i e l l e n Zeit, Q u e lle n u n d F o rsc h u n g e n z u r A g ra rg es ch ich te,.
t. V I, G u staw F isch er V erlag, S tu ttg a rt 1960, s. 8 nlb. 167.
P o d o b n ie ja k in n e p race m ło d y ch b ad aczy, k tóre w y s z ły z sem in a riu m W ilh elm a A b l a w In s ty tu c ie R o ln ictw a i P o lity k i G ospodarczej U n iw e r sy te tu w G etyn d ze, k sią żk a D. S a a l f e l d a m a w oparciu o szc z e g ó ło w e i o gran iczon e te r y to r ia ln ie badania p r zed sta w ić p rob lem w a g i o g ó ln iejszej. A u to r k o rzy sta ł z a r ch iw ó w d o l- n o sask ich , g łó w n ie A r c h iw u m P a ń stw o w e g o w W o lfen b ü ttel i zn a jd u ją ceg o się w p ry w a tn y m p o sia d a n iu zesp o łu b a liw a tu sa s k ie g o Z akonu K rzy ża ck ieg o . O trzy
