Przenikanie szlachty do stanu mieszczańskiego w Wielkopolsce w XVI i XVII wieku

Przenikanie szlachty do stanu mieszczańskiego

ш W ielkopolsce ш XVI i XVJI ш.

W ciągu istnienia feudalnego, stanow ego u stroju R zeczyposp olitej gran ice m iędzy poszczególn ym i stanami n igd y nie m iały charakteru nie- przenikalnej zapory. Nie istniała ona naw et w tedy, gdy u p rzyw ilejow a ­ n y stan szlachecki, zazdrośnie strzegący sw y ch prerogatyw , obw arow ał przystęp do siebie praw am i z pozoru su row ym i. O dbyw ał się nieustanny i n iczym nie dający się pow strzym ać ruch dw ukierunkow y. Z jedn ej stron y przenikanie do szlachty nie tylk o zam ożniejszych m ieszczan ale i w szelkiego rodzaju d orabiających się przedstaw icieli w arstw p le b e j- skich, proces stale p rzy b iera ją cy na .sile, m a ją cy w szelkie cech y czegoś żyw iołow ego, czegoś, co b y ło nieu ch ron n ym i n iem ożliw ym do opan ow a­ nia w yn ik iem ów czesn ych ' stosunków gospodarczo-społeczn ych . Z dru­ g iej zaś stron y znacznie m niej zbadane, a nie m niej trudne do u ch w y ­ cenia ilościow ego, przechodzenie szlachty , do miasta, sw oista degradacja społeczna. P rzedm iotem niniejszego artykułu jest próba ośw ietlenia te­ g o ostatniego zjaw iska na terenie W ielk opolsk i w łaściw ej, tj. w o je ­ w ództw poznańskiego i kaliskiego, w w ieku X V I i w pierw szej p o ło ­ w ie X V II.

Szerzej zajął się zagadnieniem przenikania szlachty do miast i rolą odgryw aną przez nią na terenie m iejsk im K azim ierz T y m i e n i e c k i 1. Jego cenne studia dotyczą terenu M azow sza i W ielkopolski, dla tej ostat­ niej dzielnicy zam ykając się chron ologiczn ie w latach 1400— 1475. Na p od­ staw ie lu źn ych w zm ianek zn alezion ych w literatu rze K. T ym ien ieck i

przypuszcza, iż w stuleciu X V I proces przenikania szlachty do miast

trw ał nadal, chociaż pew ne je g o osłabienie stw ierdza ju ż w okresie o b ję ­ tym badaniam i. Za rzecz najściślej złączoną z tym procesem , stanowiącą rzec m ożna drugie je g o oblicze, uw aża m ałżeństw a szlach eck o-m iesz- czańskie. G odząc się z tym całkow icie, tej drugiej stronie zagadnienia, ob­ ficie j odzw ierciedlon ej w m ateriale źródłow ym , pośw ięcę w ięcej jeszcze u w agi niż pierw szej.

B y ło b y w łaściw ie najsłuszniej p o d ją ć badania nad całym okresem po r. 1475, m usiałem jedn ak ogran iczyć się do drugiej p o ło w y w ieku X V I

1 K . T y m i e n i e c k i , P ro cesy tw órcze fo r m o w a n ia się sp ołeczeń stw a p o ls k ie ­ go w w ie k a ch średn ich, W a rszaw a 1921,' s. 56 nn, 68 nn, 115 nn. Ten że, S zlach ta- m ieszczan ie w W ielk op o lsce X V w . (1400— 1475), „M iesięczn ik H era ld y cz n y “ t. X V , 1936, s. 146-153, 161-165, 180-184, t. X V I, 1937, s. 2-6, 19-27. T a m p oda n a cała lite ra ­ tu ra przed m iotu .

i pierw szej X V II. T ylk o w n iew ielu w ypadkach dało się zd ob y ć nieco m a­ teriału z lat 1500— 1550, a poza r. 1655 sięgać nie usiłow ałem . N ie­ uw zględnienie początk ów X V I w., tak ciekaw ych pod w zglądem sp ołecz­ nym , w yn ik ło z lu ki w zasadniczym m ateriale źródłow ym , a m ianow icie w wielko,polskich księgach grodzkich i ziem skich, które ucierpiały znacz­ nie podczas ostatniej w o jn y 2. G ranicę zaś górną zakreśliło zacieranie się w ów czas kryterium , które pozw alało w okresie poprzednim zaliczać p o ­ szczególne postacie bądź do szlachty, bądź do m ieszczaństwa, czy też w i­ dzieć w nich połączen ie dw óch tych stanów. T ytu ł n obilis — szlachetny — w początkach w ieku X V I w ła ściw y ogrom nej w iększości szlachty stał się potem określeniem szlachty uboższej, ale w każdym razie do p o ło w y w. X V II m ożem y b y ć m niej w ięcej pew ni, że oznaczał w yłączn ie osoby, 0 k tórych szlachectw ie kancelaria grodzka b y ła przekonana lub też dla ja ­ kichś p rzy czy n chciała przekonać innych. W drugiej p o ło w ie tego stule­ cia nobiles to ob ok niezam ożnej szlachty coraz częściej zam ożniejsi m iesz­ czanie. W szyscy zaś spośród szlachty, którzy się chcieli cenić, to ju ż gene-

rosi — ■ urodzeni. Nie b y ło to jednak b y n a jm n iej jakąś ścisłą regułą. хЧа- stąpiła po prostu swoista dew aluacja tytu łów i ich pom ieszanie, a stąd w bardzo w ielu w ypadkach absolutna niem ożność zorientow ania się z kim w łaściw ie m am y do czynienia 3. Stąd też połow a w ieku X V II jest kresem ob ecn ych rozważań, chociaż zarów no osiadanie szlachty w miastach 1 im anie się m iejskich zajęć, ja k i m ałżeństwa szlachecko-m ieszczańskie b yn ajm n iej w ted y jeszcze się nie kończą.

Zasadn iczym źródłem dla n in iejszych rozw ażań są księgi grodzkie i ziem skie, po części dlatego, iż ten rodzaj m ateriału pozw ala na stosun­

k ow o najściślejsze określenie przynależności stanow ej poszczególn ych

osób, po części zaś, a naw et głów n ie dlatego, iż dla innego celu 4 sporzą­ dziłem w łaśnie z tych ksiąg pow ażną ilość regestów .

O siadająca w miastach szlachta, ow i nobiles ac jam ati, nie tracili, p rzy ­ najm niej w pierw szym pokolen iu , zw iązków ze wsią, stąd k onieczność n iejed n ok rotn ego staw ania przed sądam i ziem skim i czy grodzkim i i w re­ zu ltacie ślady ich działalności w spraw ach cy w iln y ch i sp orn ych na kar­ tach tych źródeł. U rzędy grodzkie przestrzegały skrupulatnie tytu łów ok reśla ją cych n ie tylk o przynależn ość sta n o w ą , ale i odp ow ied n i szczebel sp ołeczn y w obrębie jed n ego stanu. Stąd zn a jd u jem y tam zarów no obfite w iadom ości o zw iązkach m ałżeńskich w y k ra cza ją cy ch poza o b ręb stanu szlacheckiego, ja k i tytulaturę, która pozw ala na ok reślenie poziom u spo­ łeczn ego poszczególn ych osób.

K sięgi m iejskie, drugie zasadnicze źródło dla om aw ianego zagadnie­ nia, zostały tu w ykorzystan e tylk o fragm en taryczn ie. Skrupulatne ich p rzejrzen ie p rzy czy n iło b y n iew ątpliw ie w iele in teresu jących szczegółów , ale ze w zględu na w ielk i w kład p ra cy opła ciłob y się jed yn ie w tedy, g d y b y

2 S p ośród 10 ze sp ołów za ch ow a ły się z tego ok resu je d y n ie k ościańsk ie, k on ińsk ie i b a rd zo dla ty ch lat fra g m en ta ry czn e k alisk ie i w sch ow sk ie. In n e n ie w r ó c iły do P ozn an ia i nie w ia d om o czy jeszcze istnieją.

3 R o zw ią za n ie ty ch w ą tp liw ości b y ło b y m o ż liw e ty lk o p o k a żd o ra zo w y m zb a d a ­ niu stosu n k ów rod zin n y ch w y s tę p u ją cy ch osób, na co z ok a zji n in iejszej p ra cy nie m o g łe m sob ie p ozw o lić.

4 Cel ten to zestaw ien ie m oż liw ie p e łn y ch d a n y ch m a ją tk ow y ch , rod zin n y ch i c h ro n o lo g iczn y ch d o historii w łasn ości feu d a ln ej w W ie lk o p o lsce od p o c z ą tk ó w X V w . aż po r. 1793.

by ło złączone z jakim iś szerszym i badaniam i w ew n ętrzn ych stosunków m iejskich. Z d a w a łob y się, iż dla w y d ob y cia szlach ty osiadającej w m ia­ stach starczy p rzejrzeć bądź księgi p rzy ję ć do praw a m iejskiego w tych w ypadkach, w k tórych doch ow a ły się jako prow adzon e o s o b n o 5, bądź księgi burm istrzow skie czy radzieckie w yszu ku jąc rozproszone na ich kar­ tach akty przyjęcia. Tak jednak nie jest. W w. X V I i w początkach X V II praw o m iejskie ob ok osiadających na stałe p rzy jm ow a li też ci spośród szlachty, k tórzy kupow ali w m iastach nieruchom ości, stąd zn ajdu jem y w śród n ich szlachtę bardzo zam ożną, dziedziczącą nieraz na kilku wsiach, pełniącą urzędy ziem skie i grodzkie, której naw et nie śniło się przem ie­ niać w m ie sz cza n 6. B y li w śród nich oczy w iście i „S zlach etn ie■ u rodzen i“ hołysze, dla k tórych m iasto stać się m iało sw ego rodzaju awansem sp o­ łecznym , ale w y k ry cie ich, odróżnienie od kategorii w spom nianej w yżej, w y m a g a łob y szczeg ółow ych badań gen ealogicznych. Tak w ięc sam fakt p rzy jęcia praw a m iejskiego w ty m okresie jest dla naszego celu b e zu ży ­ teczny. W czasach późn iejszych miasta b y ły ju ż na tyle słabe, że naw et od n a b y w có w nieruch om ości nie b y ły w stanie w y egzek w ow a ć p rzyjęcia praw a m iejskiego, będącego zew n ętrzn ym w yra zem podporządkow ania się w ładzom m iejskim .

P ozostaje jeszcze do om ów ien ia trzecia k ategoria źródeł, kościeln e księgi m etrykalne. N iestety d och ow a ły się tylk o w e fragm entach. Poza tym w n ajlepszym razie sięgają w stecz ostatnich dziesięcioleci X V I w ieku i w dodatku na terenie ob y d w u diecezji, gnieźnieńskiej i poznańskiej, pa­ rafii posiadających tak stare księgi, jest zaledw ie kilkanaście. K sięgi m e­ trykalne w szystkich pozostałych poczyn a ją się od w. X V II, najczęściej zaś dopiero od X V III. Z miast, które szczególniej nas tu interesują, Poznań zachow ał m etryki sw ego głów n ego kościoła parafialnego, tj. k olegiaty p od w ezw aniem św. M arii M agdaleny, od r. 1578, G niezno kościoła św. T r ó jc y od r. 1597, kościoła św. W aw rzyń ca rów n ież od r. 1597 7. Jednak w księgach m etrykaln ych tyle dla nas w ażne k ryteriu m ty tu łów stano­ w ych zaw odzi niem al zupełnie, b o w iem duchow ni prow ad zący zapisy sto­ sow ali tu daleko idącą dow olność. Stąd tytuł nobilis u m ieszczony przy im ieniu czy nazw isku ja k iejś osob y naw et w początkach X V II w ieku nie daje nam żadnej pew ności, że istotnie należy o.na do stanu szlacheckiego. M etryk i ch rztów z ow eg o okresu przem ilczają n ajczęściej nazw isko i stan społeczn y m atki dziecka i stąd dla w yszukiw ania m ałżeństw szla ch eck o- m ieszczańskich nie w iele tam w skazów ek. P ożyteczn iejsze są dla tego celu księgi zaślubin, które in form u ją o stanie sp ołeczn ym m ałżonków , ale tych

5 W W ie lk o p o lsce za ch ow a ły się ta k ie k się g i z om a w ia n eg o okresu : O stro ró g 1617-1845, P on ie c 1570-1731, K ościa n 1570-1607 (na k oń cu k sięgi rad zieck iej z la t 1542-1566). K się g i p r z y ję ć P ozn an ia za gin ęły w czasie w o jn y , k orzystałem je d y n ie z w y c ią g ó w sp orzą d zon ych p rze z ku stosza M. M i k ę i ła sk aw ie m i przez n iego u d ostęp n ion y ch .

6 T ak np. w P ozn an iu w r. 1610 Ja n R osn o w sk i p isa rz ziem sk i pozn ań sk i, w r. 1617 A d a m S w in arsk i, p o d w o je w o d z i pozn., w ie lo k r o tn y p o s e ł sejm ow y , w r. 1622 szlach cic o fortu n ie b a rd zo p ok a źn ej, M a cie j N ieg olew sk i, w r. 1623 A d ria n R adlißki, pisarz g ro d z k i pozn ań sk i, w . r. 1628 M a ciej S ta rk ow ieck i, k tó re g o syn zostanie z czasem k asztelan em łęczy ck im , w r. 1629 M elch ior G u row sk i, o jc ie c p rzyszłeg o k asztelan a pozn ań sk iego, itd.

7 W k o śc ie le św . T r ó jc y k sięgi ch r z tó w od r. 1597, n atom iast w k oście le św . W a w rzy ń ca od tej daty ty lk o k sięgi m ałżeństw , n atom iast ch r z tó w d op ie ro od r. 1699.

ksiąg z okresu pop rzed zają cego r. 1655 doch ow ało się znacznie m niej niż ksiąg chrztów . W yp isy z ksiąg m etrykalnych, zebrane w bardzo- pow ażnej ilości·8, p rzy czy n iły jedn ak nieznacznych tylko uzupełnień.

M ateriały tutaj zużyte, chociaż b oga te 9, są jedn ak fragm entaryczne, bardzo dalekie od pełn ości i nie pozw alają na statystyczne u jęcie zagad­ nienia. R zecz jasna, iż cy fro w e g o przedstaw ienia d o k on y w u ją cy ch się tu zmian nie zastąpią w pełn i żadne objaśnienia, lecz niestety brak podstaw do takiego statystyczn ego potraktow ania tematu.

R ozpocznę od przeglądu w y p a d k ów osiedlania się szlachty w m ia­ stach, potem zaś przejdę do zw iązanego z tym ściśle zagadnienia m ał­

żeństw szlachecko-m ieszczańskich. Już jednak w y licza ją c szlachtę-

m ieszczan w p oszczególn ych m iastach podam ilości o w y ch m ałżeństw, czasem tylk o przybliżone, b o w iem nie zaw sze istnieje pew ność co do ich um iejscow ienia. R ozm aite zw iązane z nim i okoliczności zostaną om ów io­ ne na dalszym m iejscu.

W ięc n a jp ierw P o z n a ń , nie dlatego, b y b y ł najbardziej p od tym w zględem ty p ow y , lecz po prostu z ra cji stanow iska n iew ątpliw ie przo­ du jącego w całej dzielnicy. D zierżaw cy m łyna na rzeczce B ogdance na podgrodziu poznańskim , zwani Bogdankam i, pisali się „szlach etn ym i“ 10, ale m am y tu do czynienia raczej z procesem odw rotnym , kiedy to boga ­ ty m ieszczanin piął się ku szlachectw u. Szlachetny i sław etn y A ndrzej Lubczyński, burm istrz poznański w r. 1553, w y stęp u ją cy jeszcze i w r. 1578 “ , poch od zi zapew ne z rodziny szlacheckiej b iorącej nazw isko od w si L u b czyn y w daw n iejszym p ow . ostrzeszowskirn, a pieczętu jącej się h erbem G odziem ba 12. Szlachetny i sław etn y Jan W ielżyński z przydom ­ kiem Reszka w spom niany p o d r. 1553 jako obyw atel p o z n a ń sk i13. W ie l- żyń scy z W ielżyna w parafii szam otulskiej to rodzina przew ażnie drob - noszlachecka. Nie ma pew n ości czy b y li szlachtą sław etni Skrzetuscy, B łażej, obyw atel poznański, k tóry w r. 1554 b y ł m ężem szl. Jadw igi D a­ szew skiej i M arcin, w r. 1579 mąż szl. B arbary G lin ickiej 14. Skrzetuscy b iorą cy nazw isko od dw óch wsi, Skrzetusza W ielkiego i M ałego w pa­ rafii ry czow olsk iej, stanow ili kilka różn oh erb ow ych rodzin o charakte­ rze w w iększości drobnoszlacheckim , czego zew nętrzną cechą b y ły t y ­ p ow e drobnoszlacheckie p rzydom k i: Redlich, Czołta, W ietrzych , Skóra, Bzdziel, B rel etc.15. W Poznaniu osiadali niejedn okrotn ie aż po w. X IX , czy jednak nie m am y tym razem do czynienia z plebejskim i przybyszam i ze Skrzetusza? Szl. i sław. Jan B iałoskórski zw any też O strow skim

8 K sięg i m etry k a ln e d ie c e z ji pozn ań sk iej sprzed r o k u m n iej w ię ce j 1800 p r z e ch o ­ w y w a n e są dziś w A r ch iw u m A rch id ie ce z ja ln y m w Pozn an iu , a rch id iecez ji g n ie ź ­ n ieńsk iej zaś c z ę ścio w o w k u rii w G nieźnie. R azem zło ż y ły się na b lisk o 350 zesp o­ łó w pa ra fia ln y ch , w y k o rzy s ta n y ch p rzeze m n ie w całości, je ś li id z ie o p r zed sta w i­ cieli w ła sn ości feu d a ln ej.

9 P rzejrza w sz y o k o ło 700 to m ó w afct g rod zk ich i ziem sk ich sp orzą d ziłem z nich o k o ło 120 000 r eg estó w od n oszą cy ch się d o zm ian w ła sn ościo w y ch . W y b ra n a sp o ­ śród ty ch r e g estów k artotek a p ośw ięco n a w y łą cz n ie om a w ian em u tu za ga d n ie­ niu liczy o k o ło 700 p o z y cji.

10 Castr.Cal.Inscr.6.k.210.

11 Castr. Posn. 894, k. 242; 931, k. 332. 12 A . B o n i e c k i , H erbarz p o ls k i t. X V I. 13 Castr. Posn. 894, k. 211v, 893.

14 T am że 895, k. 8v; 932, k. 588v.

w raz z żoną Katarzyną, córką sław. Paw ła Mazura, obyw atela poznań­ skiego, posiadał w raz z nią w r. 1556 dom w rynku M. B ył to oczyw iście przy b ysz z innych w ojew ód ztw : Prus, M azowsza, m oże naw et M ałopol­ ski. T rudno p ow ied zieć coś bliższego o m ieszczaninie M acieju P olej u, którem u w r. 1559 akta grodzkie dają tytuł szlachetnego 11. P ochodzenie szl. i sław. Jakuba Janow skiego z r. 1560 18 ze w zględu na m nogość ro ­ dzin szlacheckich tego nazwiska jest trudne do określenia. Z pow iatu kościańskiego poch od ził szl. i sław. M aciej Choryński, zw any Bigosem , k tóry osiadłszy w Poznaniu trudnił się w r. 1578 pożyczan iem pieniędzy pod z a s ta w 19. Z W ituni, wsi w pow . nakielskim , parafii w ięcborsk iej, w y w od ziła się szlachta, którą spotykam y w n iejed n y m m ieście w ie lk o ­ polskim . Szl. W aw rzyn iec W itoński b y ł w latach 1580— 1587 m ieszcza­ n inem poznańskim . O piekunam i sw y ch dzieci m ianow ał w r. 1587 szl. M acieja W itońskiego i sław. D om inow skiego. Jego żona, sław. Jadw iga K apinosów na, dziedziczka części w si B rzeźnicy w pow . kościańskim w r. 1582, w ystępow ała w r. 1590 ja k o szl. i sław . w dow a i zaślubiła 2-o voto szl. K rzysztofa L inczew skiego, zapew ne przybysza z w o jew ód ztw a kra­ k ow skiego. Syn W aw rzyń ca i Jadw igi, szl. W ojciech , w ystępow a ł w r. 15 8 8 20. Szl. M aciej W itoński, obyw atel poznański, w spom inany w la­ tach 1582-1587 21.

O byw atel poznański, szl. Sebastian W ięckow ski, w y w o d ził się z ro­ dziny, której nazw isko dała w ieś W ięck ow ice w pow . poznańskim parafii niepruszew skiej. Dla sw y ch dzieci zrodzon ych z u czciw ej Sabiny B ienia- szów n y m ianow ał w r. 1586 opiek u n ów zarów no spośród szlachty jak i m ieszczan. T e dzieci: Jan, K atarzyna i Elżbieta, tytułow ano w r. 1592 szla ch e tn y m i22. B y ł jeszcze syn B enedykt och rzczon y w farze pozn ań ­ skiej w r. 1578 23. N iew ątpliw ym przybyszem z innego w ojew ód ztw a , m oże kaliskiego, b y ł szl. i sław. W o jcie ch Piekarski, nazw any indygeną poznańskim , mąż sław. D oroty Czaplanki, w ystępu ją cy w latach 1588— 159 1 24. Szl. M aciej W iatrow ski, oibywatel poznański w r. 1589 25, p och o­ dził z rodziny w y w od zą cej się z W iatrow a w pow . gnieźnieńskim . Szl. i sław. A u gustyn Padniew ski, zw any K ościelnym , którego przodkow ie dziedziczyli w P adniew ie k oło M ogilna, należał do rodziny średnioza­ m ożnej w przeciw ieństw ie do w szystkich w yżej w y liczon y ch przedsta­ w icieli środow iska drobnom ieszczańskiego. T y lk o jed n a linia P ad niew ­ ski ch, z której poch od ził biskup krakow ski Filip, osiągnęła na jakiś czas w y ży n y nieom al m agnackie. A u gustyn m iał córkę, szl. i sław. Barbarę, żonę sław. Baltazara Getnera. W szyscy oni n ie ż yli ju ż w r. 1 5912(i. C zy szl. i sław. Jan G rodzicki, o b y w a tel poznański, w y m ien ion y pod r.

16 Castr. Posn. 987, k. 733v. 17 T am że 900, k. 591v. 18 T am że 902, k. 631. 19 T am że 931, k. 358v. 20 T am że 935, k. 438v, 439v; 938, k. 92v; 948, k. 605; 950, k. 617; 954, k. 610v;. 060, k. 277v. 21 T am że 938, k. 286; 948, k. 38. 22 T am że 946, k. 367v; 954, k. 219v; 957, k. lv , 87v. 23 Líb. bapt. k ośc. św . M arii M ag d alen y w Poznaniu. 24 Castr. P osn . 949, k. 284v; 956, k. 746.

25 Tam że 951, k. 314. 26 Tam że 955, k. 730.

1593 27, należał do k tórejś z szlach eckich rodzin tego nazwiska, czy też b j ł n otoryczn ym m ieszczaninem je d y n ie aspirującym do tytułu szlach eckie­ go, od p ow ied zieć trudno. Szl. i sław. Łukasz W n orow ski, sądząc z nazw i­ ska zapew ne z pochodzenia M ałopolanin luib potom ek przybysza z M ało­ polski, zaibity został w r. 1594 przez w spom nianego ju ż P iekarskiego i sław. Stanisława Czaplę. Z a b ó jc ó w pozy w a ł brat rodzon y Łukasza, szl. Sta"nisław W n o ro w s k i28. Z rodziny m azow ieckiej poch odził szl. i sław. M aciej K orytkow ski, w y stęp u ją cy w r. 1609 29. W Poznaniu mieszkał, nie w iadom o jednak czy na stałe, szl. W o jcie ch Ratajski, poch od zący z k tórejś z kilku drobn oszlach eckich rodzin w ielk opolsk ich tego nazw i­ ska. Z żony sw ej sław. Ł u cji m iał córkę tego sam ego imienia, którą ch rzcił w r. 16 2 0 30.

Oto i wszystko, co się udało znaleźć dla Poznania. Trudno w ątpić choć przez chw ilę, że skrupulatne przeszukanie ksiąg m iejskich p ozw oliłob y ów p oczet znacznie pom nożyć, sam e naw et akta grodzkie w partiach dla niniejszego celu nie w yzy sk a n y ch zaw ierają jeszcze w iele pod obn ych szczegółów , ale w zestaw ieniu z tym, co te same m ateriały przyn iosły dla takiego np. Gniezna, uderza zarów no niew ielka ilość szlachty-m ieszczan, jak i ich, ja k się zdaje, n iezbyt w yb itn e stanow isko w obrębie miasta. O kolice najbliższe Poznania nie ob fitow a ły w e w sie drobnoszlacheckie, nie b y ło tedy w bezpośredn im sąsiedztw ie miasta ubogiej m asy szla­ checkiej, dla której ję cie się któregoś z m iejskich zaw odów b y w a ło czę­ sto je d y n y m środkiem jakiej takiej pop ra w y egzysten cji. Ponadto sto­ sunkow o zam ożne i zorganizow ane m ieszczaństw o poznańskie nie daw a­ ło szlacheckim przybyszom tak łatw ego pola do w yb icia się i osiągnięcia

czołow y ch stanowisk, ja k to zob a czym y gdzieindziej. W ypada jeszcze ty l­ ko zaznaczyć, iż m ałżeństw szlachecko-m ieszczańskich na terenie P ozna­ nia znalazło się ok oło 30.

To wszystko, co dało się zebrać dla innych m iast w ojew ód ztw a p o ­ znańskiego przedstaw ia się nader ubogo. W chodzą tu w grę zaledw ie cztery m iasteczka. W ięc n a jp ierw M o s i n a w pobliżu Poznania, gdzie szl. i sław. Jan C hw ałow ski, ob yw a tel m osiński, od dzierżaw ionego przez jakiś czas folw a rk u N iw ki przezw a ny N iw ką, w ystępow a ł w r. 1592

ja k o spadkobierca sw ego brata szl. Sebastiana C hw ałow skiego. Jan

um arł w tym sam ym roku pozostaw iając d w oje dzieci, szl. K rzysztofa i Elżbietę 31. Na terenie M osiny znalazło się jed n o m ałżeństw o szlach ec- ko-m ieszczańskie.

Szl. W o jcie ch G roch ow ick i, obyw atel miasta S i e r a k o w a w r . 15 9 7 32. W m iasteczku tym dał się znaleźć jed en zw iązek m ałżeński szla- checko-m ieszczański. W S z a m o t u ł a c h w r. 1588 w ystępow a ł m ieszczanin szl. Jakuib J a n o w s k i83. W reszcie w O s i e c z n e j w r .

1576 m am y do zanotow ania m ieszczanina szl. K rzysztofa K u czy ń ­

skiego 34.

27 Castr. Posn. 960, k. 132. 28 T am że 961, ik. 922. 29 Castr. V soh ov. 25, k. 233v.

30 Lito. ba p t. k ośc. św . M arii M ag d alen y w P ozn an iu , 21 X I I 1620. 31 Castr. Posn. 597, k. 155, 155v.

32 Castr. P ysdr. 128, k. 59v. 33 Castr. Posn. 951, k. 595v. 34 Castr. V sch ov . S, k. 52.

W in n ych m iasteczkach w oje w ó d ztw a poznańskiego znalazło się je ­ dynie nieco m ałżeństw szlachecko-m ieszczańskich, które tu pod a ję tylko c y fro w o : Buk, 2, Czem piń 1, G ostyń 2, K ościan 3, K ostrzyń 3, L w ów ek 2, M iędzyrzecz 1, O borniki 1, P on iec 3, Ś m igiel 1, Ś rem 2, Stęszew 1, Szam o­ tuły 3, W schow a 3.

M iasta w ojew ód ztw a kaliskiego· dostarczyły tu m ateriału nieporów n a­ nie bogaszego i ciekaw szego. W epoce, do której odnosi się lw ia część w y ­

k orzystan ych m ateriałów , to znaczy w drugiej p ołow ie X V I w.

i w pierw szej X V II w., n ajw ięk sze skupisko o w y ch n obiles ac fam ati, m ieszczan o pochodzeniu szlacheckim , w ykazu je G n i e z n o 35. Rzecz to zrozum iała, zw ażyw szy że żaden spośród dziesięciu p ow ia tów w o je ­ w ództw poznańskiego i kaliskiego nie m iał tak licznej drobnej szlachty, ja k w łaśnie gnieźnieński. Tutaj też m am y, rzecz prosta, bardzo znaczną ilość m ałżeństw zaw ieranych m iędzy m ieszczanam i nie poch odzącym i ze szlachty a szlachciankam i ze wsi ok olicznych . D och odzą liczb y 30. A teraz krótki przegląd szlachty, która przedzierzgnięta w m ieszczan gnieźnieńskich odegrała w życiu miasta niem ałą rolę.

U czciw a M ałgorzata, w dow a po szl. i sław. M acieju K om orskim

w r. 1549 36. Szl. Łukasz G rzybow ski, przedm ieszczanin z Targow iska, pełn ił w r. 1557 urząd w oźn ego ziem skiego S7. Spośród szeroko rozrod zo­ n ej, a poch odzącej z n ieco dalszych ok olic Gniezna rodziny M ałach ow ­ skich, szl. i sław. M aciej w spom inany w latach 1559— 157338. U czciwa Jadw iga b y ła w r. 1566 w d ow ą p o szl. Szczęsnym M ałachow skim Roliku, przedm ieszczaninie 39. Szl. A gnieszka M ałachow ska, w dow a p o sław. M a­ cieju M ałachow skim , obyw atelu gnieźnieńskim , była w r. 1593 matką M acieja M a ła ch o w sk ie g o 40. U czciw a Z ofia , córka n ieżyjącego już sław. W o jcie ch a M ałachow skiego, pisarza m iejskiego, była w r. 1624 w dow ą p o sław. A n drzeju , złotniku i ław niku g n ieźn ień sk im 41, a je j siostra A n ­ na była w r. 1622 za sław. P iotrem B archoldtem , ch iru rgiem tu tej­ s z y m 42. W edle w ykazu szosu opłacanego przez Gniezno w r. 1615 nale­ żała do M ałachow skich kam ienica w ryn ku i m ielcu ch na Słom iance 43.

O siedlili się w G nieźnie G rzym isław scy z G rzym isław ic w pow . pyzdrskim . Szl. i sław. A n drzej w ystępow a ł w r. 1560 jako burgrabia m iejski, w r. 1564 ja k o burm istrz i w r. 1575 zn ów ja k o b u r g r a b ia 44. S y ­ n ow ie jego, szl. i sław. Kasper, W ładysław , M aciej i Stanisław w spom ­ niani w r. 1592 45. Z nich K asper w r. 1590 m ąż szl. i sław. Ł u cji M yślęc- k iej, córki M ikołaja, burm istrza, o k tórym niżej, żył jeszcze w r. 1622 46. Szl. i sław. A n zelm G rzym isław ski w ystępow a ł w r. 1584 47. W r. 1615

?5 W . D w o r z а с z © k, Z w ie lk o p o ls k ich za ga dn ień d em ogra ficzn ych , „R o czn ik i H istory czn e“ t. X V II, z. 1, 1948. s. 196— 226.

36 Castr. Posn. 888, k. 244'. 87 Castr. G nesn. 36, k. 19.

38 Castr. Posn. 901, k. 454v; Castr. G nesn. 41, k. 223; 43, k. 33, 323v; 52, k. 243. 39 Castr. G nesn. 46, k. 238v.

40 Castr. Posn. 959, k. 1143.

41 K sięg i m iejsk ie. G niezno D. 20, k. 245v. 42 Tam że, D. 20, k. 37v.

43 Tam że, D. 127.

44 Castr. G nesn. 39, k. 30; 43, k. 148; Castr. N aci. 157, k. 73v. 45 Castr. G nesn. 64, k. 501.

46 T am że, 64, k. 77; G n iezn o D. 20, k . 63. 47 Castr. Gnesn. 274, k. 472v.

G rzym isław scy m ieli w G nieźnie jedn ą nieruch om ość w rynku, drugą p rzy u licy św. M ikołaja, trzecią z zabudow aniam i folw a rczn y m i przy u licy

św. T r ó jc y 48.

Szl. i sław. M ikołaj M yślęcki, z M yślęcina parafii dębnickiej pow . gnieźnieńskiego, pełnił w r. 1562 urząd burm istrza 49. N ie żył ju ż w r. 1578, k ied y w ystępow a ły je g o córki, Barbara zrazu żona szl. i sław. W aw rzyń ca G urow skiego, o k tórym niżej, potem szl. i sław. Stanisława W yganow skiego, Ł u cja, w spom niana jako panna 1586 r., potem w r. 1590 za szl. i sław. K asprem G rzym isław skim , R egina, żona szl. W o jcie ch a G ulczew skiego 1590 r., Jadw iga, zakonnica w O w ińskach w latach 1586- 1590, Anna, w spom niana ja k o niezam ężna. R odzon ym ich stry je m b y ł M arcin M yślęck i50.

Szl. i sław. W aw rzyn iec G urow ski, czasem zw an y tylk o opatrznym , rzeźnik gnieźnieński, b ra ł w r. 1566 spadek po sw y m rodzon ym bracie szl. Jerzym G urow skim w częściach G urów ka w pow . gn ieźn ień sk im 51. B ył bu rm istrzem w r. 1578, a m ając za żonę B arbarę M yślęcką, opiek o­ w ał się w tym że roku w raz z K rzysztofem G ołuńskim je j sio stra m i52. W aw rzyn iec zm arł przed r. 1585, w dow a poszła pow tórn ie za szl. Stani­ sław a W ygan ow skiego. P ozostały dzieci, szl. i sław. syn ow ie Łukasz i M aciej, oraz córka K atarzyna, żona sław. A ndrzeja, kraw ca gnieźnień­ skiego 53. Z nich M acieja, starającego się zapew ne w ró cić z p ow rotem do środow iska szlacheckiego, naganił w r. 1636 P iotr C h e łk o w s k i54, W r. 1615 należała do G urow skich nieruchom ość przy u licy T o r u ń sk ie j55.

Szl. i sław. K rzy sztof G ołuński z G ołunia w pow . gnieźnieńskim , w spom inany w latach 1562— 1578 ja k o ob yw a tel Gniezna, b y ł rajcą w r. 1566. M iał za żonę szlachciankę Sabinę Suską 5e. K tóryś z G ołu ń - skich m iał w r. 1615 ogród przy u licy św. T r ó jc y 57. Szl. i sław. Stanisław G ośliński, w r. 1571 o b y w a tel gnieźnieński, dzierżaw ił w r. 1573 części w G ocza łk ow ie w pow . g n ie źn ie ń sk im 58. Nieznana z im ienia Goślińska miała w r. 1615 dom p rzy u licy św. T r ó jc y 59. Barbara Goślińska z przed­ m ieścia Jędrzejow a zaślubiła w r. 1610 sław. G abriela z G n ie zn a 60.

Szl. i sław. K asper K ow alski, rajca w r. 1573, burm istrz w r. 1574, ju ż w r. 1580 nazw any jest b y ły m obyw atelem Gniezna i dziedzicem części w Jelitow ie, zaś w r. 1584 tytu łow a ny jest tylk o sz la ch e tn y m 61. C iekaw y to w ypadek, k ied y przem ieszkiw anie w m ieście, a naw et ch w i­ low e pełnienie urzędu burm istrza, b y ło dla szlachcica jed yn ie p rzejścio­ w y m epizodem , po k tórym w rócił na wieś.

48 G niezno D. 127. 40 Castr. G nesn. 41, k. 215. 30 T a m że ; 56, k. 19v; 62. k. 292, 395; 64, ,k. 77, 77v. 51 Tam że, 46, k. 271v. 32 T am że, 56, k. 19v; 62, k. 395. 33 Tam że, 62, k. 143, 292v, 395v, 420.

54 Castr. P osn . 161, s. 780. P or. W ł. D w o r z a c z e k , op. cit., s. 217.· 55 G n iezn o D. 127.

50 Castr. G nesn. 41, k. 574v; 46, k. 82, 281; 56, k. 19v. 37 G niezno D. 127.

38 Castr. Gnesn. 51, k. 142; 52, k. 237. 39 G niezno D. 127.

Lito. copu l. k ośc. św. W a w rzy ń ca w G nieźnie.

51 Castr. G nesn. 52, k . 158, 314; 58, k. 250v; T err. G nesn. 274, k. 472v. ZPrzegląd H is t o r y c z n y — 4

Szl. i sław. Sebastian B rochocki, ślusarz, b y ł w latach І573 i 1574 m ężem A gnieszki M ałachow skiej z M ałachow a W ierzb ięcic 62. W r. 1615 jed en z d om ów przy rynku należał do B rochockiego, drugi do B roch oc- kiej 63. Szl. i sław. Stanisław Ż o łe ck i z Ż ołcza w pow . gnieźnieńskim , przedm ieszczanin gnieźnieński, w r. 1580 mąż szl. A n n y S k rze tu sk ie jei. Szl. i sław. W o jcie ch G ierłachow ski, płóciennik, m oże przybysz z G ier- łachow a w pow . kościańskim , m iał za żonę w latach 1580— -1590 szl. R e­ ginę Żółtow ską, której siostra P etronela była żoną sław. M ikołaja, szew ­ ca g n ieźn ień sk ieg o65. P od r .· 1585 zn ajdu jem y szl. A n drzeja Strzyżew ­ skiego (m oże ze Strzeżew a w parafii czern iejew sk iej), obyw atela gn ieź­ nieńskiego 6B. Szl. i u czciw y Stanisław Falęoki, z F alęcic w pow . kaliskim, w ystępow a ł w r. 1590 w raz ze sw y m o jczy m e m szl. P a w łem K rzew skim , m ężem u czciw ej A n n y P op k ów n y 67. Szl. i sław. Stanisław B oguszew ski i E m erencja M ałachowska, m ałżonkow ie, nie ży ją cy ju ż w r. 1591, m ieli córkę szl. i sław. A nnę B og u szew sk ą 68. Szl. i sław. W o jcie ch i D orota W ygrozow scy, matka z synem , w ystępow a li w r. 1591 6i). Szl. i u czciw y Jan Piotraszew ski, syn W ojciech a a bratanek i spadkobierca Jerzego, działał w r. 1622 w im ieniu sw oim i siostry Z ofii, żony u czciw ego Jana A r n d t a 70. Szl. W alerian Skarżyński, p och od zą cyc zapew ne z rodziny osiadłej w pow iecie sieradzkim , rajca gnieźnieński w r. 1615, b y ł bur­ m istrzem w r. 1622; m iał dom przy u licy św. T r ó jc y 71. Żoną je g o była w r. 1625 uczciw a Jadw iga G ołków na, która w r. 1627 jak o w dow a w y ­ stępow ała w roli opiekunki m ałoletnich d z ie c i72. Szl. M aciej Rudzki, mąż sław. M ałgorzaty, b y ł rajcą w r. 16 2 2.73. Szl. i sław. Szym on Ł ukom - ski, rajca w r. 1624, m iał w r. 1615 dom w rynku g n ieźn ień sk im 7'4.

Ż y w io ł szlachecki w G nieźnie na przełom ie w iek ów X V I i X V II był szczególniej liczn y i, ja k się zdaje, w p ły w o w y 75. P ięciu burm istrzów w ciągu półw iecza ma swą w ym ow ę. W ykaz płaconego w r. 1615 szosu zawiera jeszcze inne nazwiska o w yraźn ie szlacheckim brzm ieniu, nie m ożna jednak m ieć pew n ości czy rzeczyw iście chodzi tu o szlachtę 76.

K a l i s z , podobn ie jak i G niezno otoczony liczn ym i w siam i za­ m ieszkałym i przez szlachtę cząstkową, b y ł terenem nader sp osobn ym dla je j p en etra cji pod rozm aitym i postaciam i. O bok 27 m ałżeństw szlachec­ ko-m ieszczańskich dało się tu znaleźć rów nież pew ną ilość

szlachty-62 Castr. G nesn. 52, k. 154, 192v. e3 G niezno D. 127. 64 Castr. G nesn. 58, k. 376. 65 Tam że, 58, k. 95v; 64, k. 80v. «· Tamże·, 62, k. 153. 97 Tam że, 64, k. 86. 68 T am że, k. 204v. 119 Tam że. 70 G niezno D. 20, k. 64v.

71 Castr. G nesn. 66, k. 128; G n iezn o D. 127. 72 T am że D. 20, k. 327v, 4Q2v.

73 T am że, k. 66v, 111, 126. 74 T am że, k. 250; D. 127.

75 P or. W ł. D w o r z a c z e k , op. cit., s. 216, 217.

76 B oiński, B ork ow sk i, Chlelbowski, J a rosła w sk i, K orzen iew sk i, K otarsk i, K u - n ow sk i, P om orza ń sk i1, R u siecki, S trza łk ow sk i, W ęgiersk i, Z asu łtow sk i, Z d u n ow sk i, Z orzew sk i.

mieszczan. M łynarzam i N aram ow skim i można się nie zajm ow ać, 'był to bow iem ty p ow y przykład procesu odw rotn ego, przechodzenia z miasta na w ieś w szeregi szlachty 11. Szl. Tom asz Pełka w ystępow a ł w r. 1555 pod opieką sw ego dziada M arcina, złotnika kaliskiego. W r. 1581 w sp om ­ niana u czciw a A nna Pełczyna, żona szl. Jana P r u sk ie g o 78. Szl. i sław. Szym on, w ó jt kaliski w r. 1558, stry j rodzon y (!) i opiekun córek zm ar­ łego szl. Franciszka Jelitow skiego, m iał synów , szl. Stanisława i W alen ­ tego oraz córkę Z ofię, żonę szl. R adziszew skiego, w spom nianych w r. 1581 79.

Szl. Jakub G um ow ski, ob yw a tel kaliski, pełnił w r. 1558 urząd pisa­ rza m iejskiego. Ż on ą jeg o b y ła szl. R egina Strzałkow ska 80. Pisarzem m ie j­ skim w r. 1574 b y ł rów nież osiadły w m ieście szlachcic, szl. i sław. Sta­ nisław S w ie ż y ń s k i81. W r. 1580 b y ł ó w Sw ieżyński pisarzem grodzkim sieradzkim , a w r. 1588 ju ż nie żył i w ted y w dow a po nim, uczciw a Bar­ bara, m ianow ała opiekunam i sw ych dzieci w yłączn ie m ieszcza n 82. Szl. M aciej Ż eroński (z pow . orłow sk iego w o je w . łęczyckiego), pisarz m iejski kaliski, zm arły przed r. 1575, ożeniony b y ł z Z ofią, w dow ą po szl. W a - w rzyń cu Pom askim 8S. Szl. M arcin Pruski, o b y w a tel kaliski, i je g o żona uczciw a Anna, w spom niani w r. 1580. Szl. i sław. P a w eł B ogw ieck i, mąż uczciw ej A n n y P rusaków ny, w ystępow a ł w r. 15 8 2 85. P rzedm ieszczanin kaliski, szl. M arcin D ąbrow ski, pełn ił w r. 1585 urząd w oźn ego ziem skie­ go kaliskiego 86, spraw ow an y tylk o zupełnie w y ją tk o w o przez szlachtę i to tę najbiedniejszą.

S zczególn iejsze zainteresow anie budzi Ł o b ż e n i c a , niew ielkie m iasteczko w p ow . nakielskim . R u ch liw y ośrodek działalności braci cze­ skich, popieran ych przez K rotoskich, dziedzicznych pa n ów do p ie rw ­ szych lat X V II w., odznaczało się ow o m iasteczko nie b y le jak ą zam oż­ nością sw y ch m ieszczan, w przygn iatającej w iększości polskich. O siedli­ ło się tam też nieco szlachty i to nie tylk o takiej, która stop n iow o prze­ kształcała się w mieszczan. Szlachta w iejska, którą z m ieszczanam i ło b - żenickim i łączy ły rozliczne stosunki pieniężne, a także czasem i rodzin­ ne, zakupyw ała tam nieruchom ości, przebyw ała k rócej lub dłużej, już ch ociażby ze w zględu na ru ch liw ość ośrodka kultu religijn ego, posia­ dającego w ów czas w ok olicy jeszcze sporo w sp ó łw y z n a w c ó w 87. Zasta­ naw iająca jest zam ożność n iektórych m ieszczan łobżen ick ich w p ierw ­ szej p ołow ie X V II w., zam ożność, której źródła zasłu giw ałyb y na do­ kładne zbadanie.

77 P or. M. M i k a, Studia nad p a try cja te m pozn ań sk im w w iek a ch średn ich. P o ­ zn ań 1937.

' 78 Castr. Posn. 896, k. 941; K sięg i m iejsk ie, K alisz 4, s. 712. 79 Castr. Cal. Inscr. 22, k. 230; 23, s. 966; K alisz 4, s. 712. 80 Castr. Cal. In scr. 24, k. 33; K alisz 4, s. 14.

81 Castr. C a l In scr. 42, s. 933. 82 K a lisz 4, s. 680, 998, 1371. 83 Tam że, s. 478.

ł 85 T am że, s. 754, 767. 8(i T am że, s. 1000, 1567.

87 J. Ł u k a s z e w i с z, O k ościo ła ch braci czesk ich w d a w n e j P olsce, P ozn ań 1853, s. 316— 318.

O siedlili się w Łoibżenicy niektórzy przedstaw iciele szlacheckiej ro ­ dziny Siedleckich, posiadającej kilka w si w pow iatach nakielskim i b y d ­ goskim . Szl. P iotr Siedlecki b y ł burm istrzem w r. 1575 88, a jednocześnie trzym ał w pobliżu miasta praw em w y d e rk o w y m od G rudzińskiego wieś P odróżn ę 89. A nna Siedlecka, siostra i spadkobierczyni Jana, a m oże rów ­ nież siostra burm istrza Piotra, poślubiła m ieszczanina łobżen ick iego P a­ wła, zw anego N ie m c e m 90. Nie b y ło to w łaściw ie przezw isko, lecz ok re­ ślenie pochodzenia Paw ła, k tórego zw ano rów nież Paulusem , a potom ­ k ów je g o ju ż z polska Paulusikam i. Spośród ibardzo liczn ego potom stw a P aw ła i A nny, Jan, bra t czeski, b y ł burm istrzem Ł ob żen icy w r. 1618 91, Stanisław zaś, zw any czasem Paulusikiem a czasem Swinarskim , z żo­ n y A n n y Sw inarskiej pozostaw ił syna A dam a Paułusika, ra jcę b y d g o ­ skiego w r. 1652 i córkę Urszulę, która w yszła za Z ygm unta R aczyńskie­ go, późniejszego sędziego surrogatora grodzkiego nakielskiego 92. In w en ­ tarz ruchom ości pozostałych p o burm istrzu Janie Paulusiku zasobnością w ym ien ion y ch w nim p rzed m iotów nie ustępuje w n iczy m inw entarzom zam ożnej szlachty w iejsk iej 93. Paulusikow ie jedn ak nie pięli się nigdy do szlachectw a, czego nie można p ow iedzieć o dw óch in n ych rodzinach zam ożnych m ieszczan łobżenickicłi, Jagacikach-Jagackich i R óżyca ch - R óżyckich.

Z osiadłej w Ł ob żen icy szlachty należy jeszcze w ym ien ić W itońskich, sp ośród k tórych szl. i sław. Jan, m ieszczanin tu tejszy w r. 1570, w raz ze sw y m s»ynem W ojciech em dzierżaw ił w r. 1595 w ieś Glisno w p ow . na­ kielskim od Słupskiego. D w ie córki tego W ojciech a, K atarzyna i A gniesz­ ka, zaślubiły szla ch ciców K rusińskiego i S tra szk ow sk iego9,1. M ieszkali też w Ł ob żen icy i tutaj zaw ierali zw iązki m ałżeńskie szlach eccy p rz y ­ bysze z Prus K rólew skich, M ałachyńscy, syn ow ie i córki zm arłego M a­ cieja i E w y K ęsow skiej. T ransakcje ich znam y z lat 1618—1653 95. P rze­ byw a li rów n ież w Ł ob żen icy O strow scy, rodzina, która długo, bo co n a j­ m niej aż po rok 1668, była w ierna w yznaniu braci c z e s k ic h 96. Jeden spośród nich pełnił w zborze m iejscow y m fu n k cje duszpasterskie, inny Stanisław, b y ł w r. 1663 pisarzem grodzkim b y d g o s k im 97. M ałżeństw m iędzy m ieszczanam i łobżenickim i i córkam i okolicznej szlachty w la­ tach 1576— 1619 znam y sześć.

Stosunkow o znaczna liczba szlachty osiadła w K c y n i. M ieszcza­ nin kcyński sław. Stanisław W itoński, zm arły przed r. 1568, b y ł niew ąt­ pliw ie szlachcicem . W dow a po nim, szl. M ałgorzata Jezierska z Jeziorek, w ystępow ała w r. 15 6 8 98. B ąk ow scy w y w o d zą cy się ze wsi Bąk w p a ­ rafii kcyń skiej, naganieni w szlach ectw ie 1598 r., u dow od n ili przy p o ­

88 K sięg i m iejsk ie. Ł o b że n ica 3, k. 17. 89 Castr. N aci. 156, k. 57.

90 Castr. K cy n . 120, k. 558v. 91 Castr. Naol. 171, k. 31v.

92 T am że, 167, k. 932v; 173, k. 27, 255, 424; 178, k. 17; 225, k. 366.

9S In w en ta rz d ó b r ru ch om y ch p o n ieg d y Janie P au lu sik u u rzędn ie op isan y, „D zien n ik P o zn a ń sk i“ 1859, n r 281, s. 4.

94 Castr. N aci. 156, k. 177; 162, k. 311v, 493v; 173, k. 542, 95 Tam że, 171, k. 286; 227, k. 116v; Ł o b że n ica 3, k. 263, 274. 96 Ł ob żen ica 35.

97 D u ch ow n y p ro testa n ck i w rod zin ie za m ożn oszla ch eck iej w w. X V I I to rzecz zgoła w y ją tk ow a .

m ocy św iadków , iż są szlachtą, jed n i „ w dalekich krajach na sw oim p o ­

stanow ieniu“ , inni „b a w ią się służbam i p rzy paniętach zacn ych “ " .

Jeszcze inni m ieszkali w K cyn i, ale o ty m m ilczeli św iadkow ie stw ier­ dzający szlachectw o. Szl. i sław. W a w rzyn iec Bąkowski, m ieszczanin tutejszy, został zam ordow any w r. 1594 przez szl. Jana M yszczyńskiego, niegdyś rów nież tutejszego m ieszczanina. Z a b ó jcę pozyw ali: w dow a, szl. i uczciw a Jadwiga, m ałoletni syn, szl. Paw eł, i stryj zabitego, szl. i sław. M arcin Brzeski 10°. Szl. W o jcie ch B ąkow ski, mąż sław. A nn y, w spom ­ niany w r. 1619 101. M ieszkali w K cy n i Ł u gow scy, niew ątpliw ie też szla­ checkiego pochodzenia. Z nich Tom asz w r. 1594 w sum ie 17 zł długu puścił w posiadanie ćw iartkę pola w K cy n i szl. i sław. Stanisław ow i Szczepkow skiem u, ob y w a telow i k cy ń s k ie m u 102. Szl. R egina Ł ugow ska, córka szl. i sław. M acieja, obyw atela kcyńskiego, żona sław. K iliana M akken z B ydgoszczy, kw itow ała w r. 1610 P opow skich 10S. Szl. i sław. M ikołaj Sobański, o b y w a tel kcyński, w spom n ian y p o d r. 1595, nie żył ju ż w r. 1614, k ied y je g o córka, sław. A nna, b yła żoną sław. Szym ona Brzeskiego, zw anego D arow nym . Inna je g o córka, K atarzyna, była za szl. A n ton im K rassow skim , a synam i b y li w y stęp u ją cy w r. 1620 szl. Jan i M ikołaj Sobańscy 304. W spom niany ju ż szl. i sław. Stanisław Szczep­ kow ski, m ieszkaniec K cyn i, w ystępow a ł jeszcze raz w r. 1600 ,05. Szl. M arcin K otarski, ob yw a tel kcyński, nie ży ł ju ż w r. 1606, k ied y w dow a p o nim, szl. A gnieszka, b yła ju ż żoną sław. Franciszka, chirurga poznań­ skiego 106. W r. 1619 w ystępow a ł szl. i sław. M aciej Płom iński, m iesz­ czanin 107. M ałżeństw o szlach eck o-m ieszczań skie dało się tu zan otow ać tylk o jedno.

Na terenie Ż n i n a zn ajdu jem y czterech szlach ciców przedzierz­ gn iętych w m ieszczan. P o śm ierci szl. B artłom ieja W ysockiego, o b y w a ­ tela żnińskiego, opiekunow ie jegu dzieci, szl. Jerzy P ielatow ski i sław. Jerem iasz G liczner scedow ali w r. 1566 tę opiekę Jakubow i W ysock ie­ mu, bratu zm arłego 108. Szl. i sław. Anna, żona szl. i sław. Jana Jeżew ­ skiego, obyw atela żnińskiego, b y ła w r. 1570 dziedziczką części M arcin­ kow a w pow . kcyńskim przypadłej je j p o rodzon ym w u ju M ikołaju M ar­ cinkow skim 109. Szl. Stanisław Turski z pow . dobrzyńskiego, m ieszkaniec Żnina, zm arły przed r. 1599, zostaw ił córkę, szl. Barbarę, żonę sław. Tomasza, kuśnierza kcyń skiego 110. Szl. M ikołaj K am iński z żoną Heleną, w dow ą po szl. A dam ie Sikorskim , m ieszczanie żnińscy, trzym ali w r. 1638 od H eleny z Strzałkow skich Pom askiej sołectw o w e w si Jarosze- w i e ш . M ałżeństw o szlachecko-m ieszczańskie znalazło się tylk o jedno.

99 Tam że, 123, k. 22. 100 Tam że, 121, k. 147v, 513. 101 Tam że, 127, k. 14v. юг T am że 121, k. 580v. юз T am że 126, k. 157v. 104 T am że 121, k. 840; 126, k. 731v; 127, k. 274v. 105 T am że 123, k. 679. 100 T am że 125, k. 140. 107 T am że 127, k. 102. 108 Castr. G nesn. 46, k. 194 109 Castr. K cy n . 117, k. 308v· 119 T am że 123, k. 439v. 111 T am że 128, k. 156v, 157.

Szl. Jan Gębarzewsiki, sukiennik w P y z d r a c h , w ystępow a ł w la­ tach 1539— 1557 112. Szl. i sław. Jan Pepłowski. Czosnek, obyw atel p y zd r- ski, w raz z żoną E ufem ią Gałęską w ydali w r. 1570 sw ą córkę szl. i u czci­ w ą A gnieszkę za W ojciech a S łu p sk ie g o 113. M oże to ten sam W o jcie ch Słupski, nazyw any szl. i sław. m ieszczaninem pyzdrskim , b y ł w r. 1590 m ężem szl. A n n y P iotrow sk iej 114. Szl. Stanisław C rzym isław ski, o b y ­ w atel pyzdrski w r. 1609 115. Szl. B artłom iej Pom orski, k tórego obie sio­ stry, Anna, niezam ężna i Regina, w ydana za Stanisława chirurga pyzdr­ skiego, nazw ane w r. 1654 u c z c iw y m i116, b y ł zapew ne rów nież m ieszcza­ ninem w tym m ieście. M ałżeństw szlachecko-m ieszczańskich dało się tu zanotow ać 16.

Szl. Łukasz N adarzycki, obyw atel miasta S ł u p c y , zaślubił w r. 1557 szl. D orotę K orzkiew ską, biorąc za nią 52 grz. posagu m . Szl. i sław. J ózef Lutooradzki, przedm ieszczanin słupecki, pod da n y (!) biskupa p o­ znańskiego i kapituły, został w r. 1576 poran ion y przez szl. K aspra K a li­ skiego i je g o w s p ó ln ik ó w 118. M oże rów nież z poch odzen ia szlachcicem b y ł k ołodziej, opatrzny W o jcie ch P ijanow ski, w r. 1585 mąż szl. Urszuli Łaskaw skiej, w d o w y po sław. W ojciech u ' B og u sła w sk im 11·9. M ałżeństw szlach ecko-m ieszczań skich dało się tu stw ierdzić 7.

Szl. W a w rzyn iec Stawiski, m ieszczanin w S t a w i s z y n i e , m iał za żonę w r. 1562 szl. K atarzynę N ieniew ską K a p u ścia n k ę12fi. M ałżeństw szlachecko-m ieszczańskich 8.

Szlach cicem z pochodzenia b y ł zapew ne opatrzny Stanisław N acze- sławski, m ieszczanin z S t a w u , k tóry w r. 1552 sk w itow ał szl. Łukasza N aczesław skiego Raka 121. Na terenie Staw u dw a m ałżeństwa szlachecko- m ieszczańskie.

W R a s z k o w i e szl. P iotr K arszow ski, m ieszczanin tam tejszy, skw itow ał w r.%1564 sw ego rodzon ego brata szl. Św iętosław a K arszow - skiego 122. M am y tu 5 m ałżeństw szlachecko-m ieszczańskich.

W M a r g o n i n i e szl. i sław. Sew eryn P aw łow ski, syn szl. W a­ w rzyńca, w ystępow a ł w r. 1586 12S. M ałżeństw a szlach ecko-m ieszczań - skie dwa.

W P o b i e d z i s k a c h ob ok trzech m ałżeństw szlach eck o-m iesz­ czańskich, w spom niana p od r. 1585 szl. i sław. M ałgorzata W odecka, m ieszcza n k a 124.

112 T err. Cal. Inscr. et D ecr. 7, k. 473v; Castr. Cal. 13, s. 239; Castr. P ysdr. 176, k. 70. 113 Castr. P ysdr. 108, k. 70. 114 Castr. G nesn. 64, k. 5. 115 T am że 70, k. 293. 116 Castr. P ysdr. 151, k. 32. 117 T am że 176, k. 194v. *18 T am że 113, k. 260. 119 T a m że 122, k. 127.

120 Castr. Cal. Inscr. 27, s. 932. 121 T am że 15, k. 268.

122 T am że 29, s. 379. 123 Castr. K cy n . 119, k. 359. 124 Castr. G nesn. 62, k. 74v.

Szl. i sław. A n drzej W ituński, w ó jt w m iasteczku S e m p e l » b o r k u (dziś Sem polno), w inien b y ł w r. 1577 sum ę 100 zł sw em u rodzonem u bratu szl. W a w r z y ń c o w i125.

N ależy jeszcze w ym ien ić K o b y l i n , gdzie w latach 1582— 1588

w ystępow a ł ja k o tam tejszy obyw atel szl. M ikołaj S trza łk o w sk i126. M ał­ żeństwa szlachecko-m ieszczańskie znalazły się tu 3.

A teraz ju ż tylko cy fro w a in form acja o takich m ałżeństw ach w in­ nych m iasteczkach w o jew ód ztw a kaliskiego: B orek 2, Chodzież 3, C zer­ n ie je w o 1, G ra b ów 4, Iw an ow ice 1, Jarocin 4, K iszkow o 2, K łeck o 8, K órn ik 2, K oźm in W ielk i 4, K oźm inek 1, Krajenka· 1, K rotoszyn 1, Ł ek ­ no 1, Ł opienno 1, M ieścisko 1, N akło 1, O strów 2, P leszew 8, P ow idz 1, Skoki 3, Środka 2, Trzem eszno 3, T urek 2, W arta 2, W ą grow iec 8.

Z ebrane dane, m im o w ielk iej ilości przejrzanego m ateriału źród ło­ w eg o, są tylko fragm entaryczne i nie dają praw a do prób jakiegoś licz­ b ow eg o, statystycznego lokalizow ania ich. N ie m niej jednak rzuca się w oczy, iż zarów no osiadanie szlachty w m iastach na stałe, ja k i związki m ałżeńskie m iędzy szlachtą a m ieszczanam i w ystępu ją liczniej tam, gdzie m am y do czynienia z siln iejszym żyw iołem polskim . Na terenie Pozna­ nia, miasta nie tylk o w ojew ód zk iego, ale i n ajw iększego w dw óch w o ­ jew ód ztw ach , spotkaliśm y się, rzecz prosta, ze stosunkow o znaczną licz ­ bą tych w ypadków , ale jeśli w eźm iem y pod uw agę p ro p o rcję do ilości m ieszkańców , to na pew n o na pierw szy plan w ysu n ie się G niezno. P rócz Gniezna należy tu jeszcze zw rócić uw agę na K alisz i okoliczne m iastecz­ ka, jak Pleszew , SLawiszyn, R aszków , dalej na P y zd ry i sąsiadujące z n i­ m i W rześnię oraz Słupcę, na K cy n ię i w reszcie na Ł obżenicę. O gólnie b iorąc w o je w ó d ztw o kaliskie w ykazu je p o d tym w zględem uderzającą przew agę nad poznańskim , co jest ju ż w idoczn e i w m ateriale zgrom a­ dzonym przez K. T ym ien ieck iego dla w ieku X V m . M iasteczka leżące w połu dn iow ej części w o jew ód ztw a poznańskiego, posiadające silnie roz­ w in ięty przem ysł tkacki, liczące w śród sw ych m ieszkańców pow a żn iej­ szy procen t n a pływ ow ej ludności niem ieckiej lub p rzy b yszów ze Ślą­ ska, albo w cale, albo tylk o w nieznacznym stopniu w ykazu ją ow e sz la ­

ch eckie powiązania.

U derza tu jedn o, oto w śród ty ch szlach ciców -m ieszczan , w przeciw ień ­ stw ie do tego, co b y ło w w. X V , w idzi się bardzo m ało rzem ieślników . Nie m oże to jed n a k słu żyć za dow ód, że ich b y ło istotnie tak n iew ielu, b o ­ w iem zezn a ją c'p rzed urzędem grodzkim i podkreślając tam sw ój charak­ ter szlachecki ob ok m ieszczańskiego, zapew ne celow o przem ilczali za­ jęcia, które w edle ob ow ią zu ją cych od początku X V I w. i nieraz potem pon aw ian ych p ra w w in n y b y ły pow od ow a ć utratę ow ego szlachectw a 128.

Skrupulatne zestaw ienie danych znalezionych w księgach grodzkich

z zaw artością ksiąg sądow ych m iejsk ich w y d o b y ło b y zapew ne na światło ■dzienne jeszcze nie jed n ego szlachcica rzem ieślnika.

125 Castr. N aci. 157, k. 616.

120 Castr. Posn. 939, 'k. 315; 949, k. 458.

127 K . T y m i e n i e c k i , S zlach ta-m ieszcza n ie, s. 25, 26.

128 W ed le statutu k róla A lek sa n d ra z r. 1505 szla ch cic tru d n ią cy się rzem iosłem m ie jsk im tracił szlach ectw o, V olu m in a legum t. I, s. 303. P o n o w io n o to w r. 1550 л 1633, tam że t. II, s. 596; t. III, s. 806.

P rzejdą teraz do zagadnienia zw iązanego ściśle z przenikaniem szlachty do miast, a m ian ow icie do m ałżeństw szlach eck o-m ieszczań - skich. W yżej p rzy om aw ianiu poszczególn ych miast, zaznaczałem je d y ­ nie ilość m ałżeństw, które dało się znaleźć w zebran ych m ateriałach.

Teraz należy zjaw isko to zanalizow ać n ieco dokładniej. W ięc przede

w szystkim trzeba w y różn ić tu dw ie sp raw y i rozpatryw ać każdą z nich osobno. Pierwsza, oparta na m ateriale nieporów nanie bogatszym , to w y ­ padki, k ied y szlachcianki zaślubiały mieszczan, druga, ilościow o znacz­ nie skrom niejsza, to m ałżeństw a szlachty z m ieszczankam i.

W plebejskich m ałżeństw ach córek szlacheckich interesują nas m ię­

dzy innym i zaw ody ich m ężów . A le przy w yciąganiu jak ich kolw iek

w n iosk ów z ilościow y ch p ro p o rcji takich czy innych rzem ieślników że­ n ią cych się ze szlachciankam i trzeba zach ow ać w ielką ostrożność. M ate­ riał w y ry w k o w y pozw ala na jakieś istotniejsze stw ierdzenie tylk o w n ie­

k tórych w ypadkach, szczególniej jaskraw ych. Jeśli np. m ałżeństw

z szew cam i m am y zan otow an ych znacznie w ięcej niż ze złotnikam i, nie w yn ik a to byn ajm n iej z jakiegoś bardziej u p rzyw ilejow a n eg o pod tym w zględem stanow iska szew ców , tylko po prostu stąd, iż ow i szew cy b y li nieporów nanie liczn iejsi niż złotn icy stanow iący arystokrację rzem ieśl­ niczą. A le naw et z ty m zastrzeżeniem m ożem y śm iało pow iedzieć, że na p ierw szy plan w y b ija ją się tutaj m łynarze w iejscy. R zecz to całkiem zrozum iała. B yli przecież bezpośrednim i sąsiadami ow ej drobnej, cząst­ k ow ej szlachty; bardzo często stan ow ili elem ent najbogatszy w e wsi, a n ie­ rzadko górow ali pod w zględem m aterialnym nad n ie je d n y m „szla ch et­ n y m “ czy n aw et „u ro d z o n y m “ . T y ch m łynarskich zięciów szlach ty u da­ ło się znaleźć 20, w czym jed n ego w łaściciela wiatraka. N ieco skrom niej przedstaw ia się poczet kraw ców , k tórzy zd ob y li sobie szlacheckie m ał­ żonki. B yli to zarów no rzem ieślnicy pra cu ją cy po miastach, ja k i po w siach. P ierw szych znalazło się 15, drugich zaledw ie' 3. D o grup licz ­ n iejszych należą też szew cy, co jest zrozum iałe, zw ażyw szy w ielką m n o­ gość tych rzem ieślników . B yło ich 13. K uśnierze to rów n ież grupa nieco liczniejsza, złożona z 8, choć zapew ne nie w szystkich spośród nich m ożem y uw ażać za ludzi zam ożnych. D robn om iasteczkow i specjaliści od szycia kożu ch ów zaliczali się przecież rów nież do tej samej kategorii rzem ieśl­ ników . Sukienników b y ło 7, złotników i rzeźników po 4, k ołod ziejów i rym arzy p o 3, tkaczy, czapników , ślusarzy, rybaków , kuźników , płat­ nerzy i słodow n ik ów p o 2, w reszcie po jed n y m garncarzu, drwalu, k o ­ walu, pow roźniku, stelm achu, słudze kościelnym .

W arto w y m ien ić z nazw isk trzech ch iru rgów żen iących się ze szlach­ ciankami. Sław. Just, ob yw a tel i chirurg poznański, m iał w r. 1579 za żonę szl. Jadw igę Zaleską, która w r. 1599 w ystępow ała ja k o w dow a po n i m 129. Sław. Filip, chirurg łobżenicki, b y ł w r. 1600 m ężem szl. Urszuli G liszczyńskiej 130. Sław. Franciszek, chirurg kcyński, ożenił się z szl. A gnieszką Kotarską, córką osiadłego w K cy n i szlachcica M arcina K o ­

tarskiego 1S1.

120 Castr. Posn. 933, k. 131v; Castr. V sch ov . 16, к. 384. 130 Castr. N aci. 164, k. 389.

Na uw agę zasługują też dw aj m alarze: sław. Baltazar ze S łupcy, k tó ­ ry w r. 1568 b y ł m ężem szl. A n n y N ieśw iastow skiej 132 i u czciw y Stani­ sław z Gniezna, k tóry w latach 1578-1579 m iał za żonę szl. K atarzynę G em barzew ską.

A na zakończenie tego przeglądu jed n o m ałżeństw o z dysyden ck im m inistrem . B artłom iej K rosius z Chełmna, kaznodzieja w zborach braci czeskich n a jp ierw w G rom adnie, a potem w Tłukom iu w pow . n akiel- skim, ożenił się ze szl. D orotą K unow ską, która w r. 1581 skw itow ała sw ego o jca Jana z 200 zł p o d zostaw łanu roli w K u n o w ie 133.

W ogrom nej w iększości w ypadków , kiedy szlachcianki zaślubiały

przedstaw icieli niższych stan ów nie m am y bliższych danych o zaw odzie tych ostatnich. Sław etny, opatrzny, u czciw y, oto je d y n e w skazów ki, k tó­

re w sposób najbardziej og óln ik ow y i jakże zaw odn y orien tu ją nas o m iejscu zajm ow an ym w hierarchii sp ołecznej stanu m ieszczańskiego. W yp a dk ów takich znalazło się około 200, co jest oczyw iście tylk o jakąś częścią ich rzeczyw istej ilości.

N ie m ożna tu p o m ija ć spraw y szczególn iej ciekawej,, ch oć w ła ści­ w ie n ie n ależącej do tem atu, a m ia n ow icie m ałżeństw zaw iera n y ch m ię­ dzy szlachciankam i a chłopam i. N ie zdarzały się często, a n aw et rzec m ożna śm iało, iż b y ły zjaw iskam i w y ją tk o w y m i, niem n iej jed n ak m iały m iejsce i byn ajm n iej n ie p ozb a w ia ły o w y ch szlachcianek pra w do rod zi­ cielskiego spadku. Szl. A gn ieszk a Jaskólska, żona p ra cow iteg o Jana W u - ni z Jaskółek w pow . kaliskim , pozyw a n a b y ła w r. 1502 przez szl. G rzeg o­ rza W elsznię z P rzyb ysła w ic, k tórego ju ż przedtem , w r. 1499, n iepokoiła w je g o dom u w Jaskółkach ш . Szl. K atarzyna M ałachow ska Rykalanka,. żona prac. Jana Gołka, k m iecia w M ałach ow ie Z ły c h M ięsicach w pow . gnieźnieńskim , kw itow a ła w r. 1560 sw ego brata M acieja z w y p osa że­ nia w dobrach ojczy sty ch i m acierzystych 135. Szl. M ałgorzata W ierzch o- sławska, żona prac. Sylw estra ze w si Panienka w pow . pyzdrskim , p o ­ kw itow a ła w r. 1574 D obrogosta P otw orow sk iego, sędziego ziem skiego »kaliskiego, z 50 zł na poczet długu 100 z ł 136.

W szystkie w y liczon e p ow y żej w ypad ki m og ły d otyczyć, ch oć niezbyt to praw dopodobne, km ieci w oln ych . M am y jednak w yraźne d ow od y na to, iż szlachcianki zaślubiały poddan ych . U rodzona (!) Elżbieta, żona prac. Franciszka, poddanego arcybiskupa gnieźnieńskiego, pozyw ała o dw ie skrzynie szat szl. U rszulę Sulisławską, która nie stanęła i została w r.

1531 skazana na karę 8 s k o jc ó w 137. Szl. M ałgorzata z P rzybysław ic,

zwana Tetlanką, poddana szl. Jana B ędzieskiego, stanąw szy w r. 1544 w grodzie kaliskim w asyście sw ego „pa n a dziedziczn ego“ , k w ito­ w ała szl. M acieja M olskiego z 6 grzyw ien stan ow iących je j spadek p o rodzicach z dóbr P rzyb y sła w ic 138. Jadw iga Gąłęska, córka zm arłego

132 Castr. P ysdr. 107, k. 100v.

133 Castr. N aci. 159, k. 230; 162, k. 568v-572. 134 Castr. Cal. In scr. 5, k. 161v, 282.

135 Castr. G nesn. 39, k. 364. 136 Castr. Cal. In scr. 42, s. 183. 137 T err. Cal. In scr. et Res. 4, k. 68v. 138 Castr. Cal. In scr. 7, k. 33v.

szl. W alentego G ałęskiego zw anego też K aliszkow skim , żona prac. A da ­ m a ze wsi W odn ik ow o na Śląsku, poddanego Z ygm u n ta K orczb ok a , p o ­ kw itow ała w r. 1574 Jana G ałęskiego-K aliszkow skiego z zapisów danych przez je g o ojca zarów no je j, ja k i je j siostrze rodzonej, A n n ie 139. Szl, A n n a K em błow ska v e l Lipska w ych odzą c za u czciw ego M acieja, podda­ n ego Jana Słupskiego, m łynarza w D ębnie w r. 1570, p otem w K ępie

w r. 1571, w reszcie w m łyn ie „S zelą gow sk im “ starostwa pyzdrskiego

(stąd zw ano go Szelągiem ) w niosła m ężow i 230 grzyw ien posagu 14°. Szl. M ałgorzata G rzybow ska, żona prac. Jakuba M aja, ogrodnika w W ęgier­

kach, poddanego Baltazara P struchy W ydzierzew skiego, skw itow ała

w r. 1589 W aw rzyń ca W ęgierskiego z 8 grz. U1. P o zm arłej w panień­ stw ie szl. A n n ie Skrzetuskiej brały spadek je j rodzon e zam ężne siostry: D orota Trąm pczyńska, M agdalena B relow a Skrzetuska, Z o fia K lonow ska i w reszcie K atarzyna, żona u czciw ego Baltazara B ujaka, sołtysa w R adu- je w ie w pow . poznańskim , poddanego ksieni ow ińskiej. B u jakow a sk w i­ tow ała w r. 1589 K atarzynę z Z eb rzyd ow sk ich R ydzyńską z w ydania so ­

bie ru chom ości po s io s tr z e 142. Z goła paradoksalna sytu acja prawna

ow y ch „szla ch etn ych “ poddanek w ym agałab y głębszego zbadania

w oparciu o m ateriały rów nież i z in n ych teren ów R zeczypospolitej. A teraz nieco przy k ła d ów św iadczących o tym, iż zw iązki rodzinne z m ieszczanam i w obrębie rodzin m niej zam ożnej szlachty nie b y w a ły czym ś w y ją tk ow ym , odosobnionym , lecz szły seriami. Ten i ów cząstko­ w y szlachcic m ając p od b ok iem m iasteczko ob fitu ją ce w n ieźle sytu o­ w a n ych rzem ieślników , m ógł ich uw ażać za zięciów lu b szw agrów czasem

naw et dość korzystnych, bo m oże m niej skłonnych do procesow ania r o ­ dzin sw y ch żon niż szla ch eccy sąsiedzi o m iedzę. P aw eł B ojeń ski zw any K onieczką, dziedzic części w B ojen ica ch w pow . gnieźnieńskim , w ydał przed r. 1555 jedn ą sw ą córkę za m ieszczanina b ydgosk iego, drugą za czapnika z przedm ieścia poznańskiego, C hw aliszew a 143. Z ięciam i Jerzego Chełstow skiego, zm arłego przed r. 1604, b y li m ieszczanie z m iasteczka G rabow a, kow al i ste lm a c h 144. D w ie siostry Chraplew skie, pochodzące z rodziny w cale nie drobnoszlacheckiej, b y ły w r. 1549 zamężne, jedna z kuźnikiem , druga z m ieszczaninem z B u k u 145. C h w alikow scy z pow. gnieźnieńskiego b y li rodziną o szczególnie liczn ych koligacjach m iesz­ czańskich. Z córek Jana C hw alikow skiego, D orota poszła przed r. 1585 za obyw atela m iasteczka K łecka, A nna po raz pierw szy w yszła w p ra w ­ dzie za szlachcica, ale ju ż drugiego męża znalazła w śród m ieszczan gnieź­ nieńskich 146. W tym sam ym m niej w ięcej czasie pięć in n ych panien C hw alik ow sk ich złączyło się w ęzłam i m ałżeńskim i z m ieszcza n a m i147. T y le samo przedstaw icielek ty p ow o drobnoszlacheckiej podgnieźnieńskiej

139 T a m że 42, k. 728. 140 Castr. P ysdr. 108, k. 497v, 113, 89v; 125, k. 597. 141 Castr. Posn. 951, k. 366. -42 T am że 951, k. 395v. 143 T am że 894, k. 501v; 896, k . 181v. 144 Castr. C a l R es. 7, k. 702v. 145 Castr. P osn . 888, k. 355. 146 Castr. G nesn. 62, k. 49v; 68, k. 284v. 147 T am że 52, k. 63; 54, k. 66; 62, k. 546v; Castr. P y sd r. 140, k. 190v; 173. k. 108.

rod zin y D rach ow sk ich 148. W śród G ałęskich, szlachty z ok olic K alisza, zna­ lazło się ich aż 8, przy czy m Z ofia , żona tkacza w e w si G u tow o i M ałgorza­ ta, żona szew ca z O strow a, w spom niane w r. 1568, to b y ły rodzon e sio ­ stry U9. D w aj m ieszczanie jarociń scy, W o jcie ch W łoszek i M ateusz P a- grys, m ieli w r. 1591 za żon y dw ie siostry G rudzielskie 15°. Błażej G rzy­ bow sk i z ok olic Gniezna, miał w r. 1557 jedną z sióstr za m ieszczaninem gnieźnieńskim , a spośród córek jedną przed r. 1599 w yda ł do Gniezna, drugą do Poznania. W tej rodzinie zdarzyły się ponadto aż dw a zw iązki m ałżeńskie z p o d d a n y m i3S1. D o m iasteczek poszły cztery K otarbskie i cztery K otow ieck ie z ok olic Kalisza 152. T rzy córki K rzysztofa K u czy ń ­ skiego b y ły w r. 1600 żonam i m ieszczan 15S. D w ie siostry K u row sk ie p o­ szły za mąż do Kalisza przed r. 1559, jedna za czapnika, druga za ku­ śnierza 134. M ikołaj Ł ukom ski z pow . konińskiego m iał w r. 1553 jedną córkę za sukiennikiem w R aszkow ie, drugą za rybakiem w Słu pcy 1Siî.

Jedna z n a jty p ow szy ch rodzin drobnoszlacheckich, M ałachow scy

z pow iatu gnieźnieńskiego, a raczej kilka rodzin tego nazwiska różnych h erbów , liczy li sobie tych zw iązków m ieszczańskich dobrze ponad dzie­ siątkę 156. M ikołajew scy, w y w od zą cy się z M ik oła jew ic w pow . gnieź­ nieńskim, pięć 157. W aw rzyn iec Ostrow ski, przybysz z pow . Piotrow skie­ go, dał w r. 1579 do Kalisza za tam tejszych m ieszczan dw ie sw e córki 358. Elżbieta i Agnieszka, dw ie siostry P oklękow skie, b y ły w r. 1597 żonami dw óch m ieszczan ra sz k o w sk ich 159. C órki M acieja R adłow skiego z Ra­ dłow a w pow . kaliskim, A nna i K atarzyna, p oślu biły przed r. 1582 m iesz­ czan, pierw sza n a jp ierw skrzypka, potem szew ca z K órnika, druga p ie­ karza w R aszkow ie 1G0. M niej w ięcej w spółcześnie trzy inne R adłow skie b y ły za m ieszczanam i z Kalisza, Jarocina i W ielk iego K oźm ina 1G1. M i­ chał R adzicki z M ałego R adzicza w pow . nakielskim jed n ą córkę, A nnę, w yda ł przed r. 1571 do B ydgoszczy zrazu za kuśnierza A n drzeja, potem za u czciw ego Siekierę, drugą, E lżbietę do Ł obżen icy, n a jp ierw za kuśnie­ rza W acław a, a potem za u czciw ego Śm ieszka 162. Z licznie rozrodzonej i w znacznej części drobnoszlacheckiej rodziny Skrzetuskich z pow iatu poznańskiego Z o fia b y ła w r. 1620 żoną m ieszczanina z C hodzieży T rosz- w ica, a je j zm arła ju ż w ted y siostra K atarzyna b y ła za u czciw y m Ste­

148 Castr. Posn. 904, k. 457; Castr. G nesn. 41, k. 14; 47, k. 450v; 49, k. 92v; Terr. G nesn. 263, k. 711.

149 Castr. Cal. In scr. 7, k. 428: 24, k. 64; 34, s. 1325; 42, s. 728; T err. Cal. In scr. et Res. 3, k. 350v; Castr. Cal. Res. 6, k. 800v; 7, k. 1246v; Castr. P ysdr. 113, k. 258.

150 Castr. Cal. Res. 6, s. 386.

151 Castr. Posn. 951, k. 366; Castr. G nesn. 36, k. 218, 231; 66, k. 125; Castr. . P y sd r. 174, k. 718.

152 Castr. G nesn. 72, k. 172v; Castr. Cal. Res. 7, k. 609; 8, k. 189; Castr. Cal. In scr. 24, !k. 303v; 29, s. 989; 34, s. 568; 36, s. 225; Castr. K cy n . 125, k. 140.

Castr. V sch ov . 17, k. 66v. 154 Castr. Cal. Inscr. 24, k. 321v. 155 Castr. Posn. 894, k. 730v.

150 Castr- G nesn. 39, k. 364; 52, k. 154, 305; 56, k. 427v; 72, k. 123; 84, к 36v; C astr. Posn. 959, k. 1143.

157 Castr. P osn . 946, k. 341v, 342; Castr, G nesn. 47, k. 434v, 436; 60, k. Sv. 158 Castr. Cal. Res. 5, k. 67.

150 Castr. P ysdr. 128, k. 4. 160 Castr. Posn. 939. k. 502.

161 Castr. Cal. Inscr. 15, k. 116; 17, s. 321; 27, s. 155.