Prawne i polityczne implikacje sprawy więzień CIA w Polsce : orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach Al-Nashiri i Husayn (Abu Zubaydah) przeciwko Polsce

Marcin Jastrzębski

Prawne i polityczne implikacje

sprawy więzień CIA w Polsce :

orzeczenia Europejskiego Trybunału

Praw Człowieka w sprawach

Al-Nashiri i Husayn (Abu Zubaydah)

przeciwko Polsce

Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego 6, 45-68

UW M w O lszty n ie 2015 IS S N 2082-1786

M arcin Jastrzębski

I n s ty tu t N a u k P o litycznych U K W w Bydgoszczy

P r a w n e i p o lity c z n e im p lik a cje sp ra w y

w ię z ie ń CIA w P o lsc e . O rzeczen ia E u ro p ejsk ieg o

T ryb u n ału P r a w C zło w ie k a w sp ra w a ch

A l-N ashiri i Husayn (Abu Zubaydah)

przeciw ko Polsce

Słow a kluczow e: w olność od to rtu r, w o jn a z terro ry z m e m , ta jn e w ię zien ia CIA, w ym uszone zag in ięcia, p ozasądow e p rz e k a z a n ie , A l-N a s h ir i p rzeciw ko Polsce, H u s a y n

(A bu Z u b a y d a h ) p rzec iw ko Polsce

W m aju 2011 r. Europejski Trybunał P raw Człowieka (ETPC) zarejestro­ wał pierw szą skargę przeciwko Polsce dotyczącą nielegalnego przetrzym yw a­ n ia i tortu ro w an ia przez am erykańskich funkcjonariuszy tajnych służb tzw. zatrzym anych wysokiej wartości (High Value Detainees § HVD)1. W styczniu 2013 r. zarejestrow ana została kolejna tego typu sk arg a2. W spom niana dzia­ łalność agentów CIA (Central Intelligence Agency - C en traln a Agencja Wy­ wiadowcza) m iała się przynajm niej częściowo odbywać w Polsce, w ośrodku szkoleniowym Agencji W ywiadu (AW) (do 28.6.2002 r. U rzędu Ochrony P a ń ­ stw a - UOP) w K iejkutach Starych.

Pierw sze informacje prasow e o tzw. tajnych więzieniach CIA pojawiły się w wydanym w m arcu 2003 r. artykule dziennika „New York Times”. P ublika­ cja dotyczyła m etod przesłu ch an ia jednego z najbardziej poszukiw anych członków Al Kaidy - K halida S h aikh a M ohamm eda. W edług anonimowych źródeł pochodzących z CIA był on więziony w kilku miejscach poza S tanam i Zjednoczonymi (USA), takich ja k Tajlandia czy bazy am erykańskie n a wy­ spie Diego G arcia oraz B agram w A fganistanie3. Publikacja ta zapoczątko­ wała, prowadzone n a szeroką skalę, śledztwo dziennikarskie dotyczące spo­ sobów wydobywania informacji od więźniów pojmanych w ram ach ogłoszonej przez George’a W. B ush a tzw. wojny z terroryzm em oraz umieszczonych w różnych krajach, tajnych miejsc ich przetrzym yw ania (CIA black sites).

1 S k a rg a do E T P C w sp ra w ie A l-N a s h ir i p rzec iw ko Polsce z 6.5.2011, n r s k a rg i 28761/11. 2 S k a r g a do E T P C w sp ra w ie H u s a y n (A b u Z u b a y d a h ) p rz e c iw k o P olsce z 28.1.2013, n r s k a rg i 7511/13.

3 Za: M S z, W id zim y P o lskę z d r a d z o n ą , „ R ap o rt. W ojsko, T ec h n ik a , O b ro n n o ść ” 2014, N r 2, s. 49.

D nia 2.11.2005 r. po raz pierwszy opisano system tajnych więzień CIA umieszczonych w ośm iu p aństw ach4. Nie wymieniono wśród nich bezpośred­ nio Polski5, jednakże wspom niano o kilku krajach Europy Wschodniej, Taj­ landii, A fganistanie i bazie am erykańskiej G uantanam o n a Kubie. Jed n ak dzień po w ydaniu wspomnianego a rty k u łu organizacja H um an Rights W atch wśród krajów, w których istniały tajne placówki am erykańskiego wywiadu, w ym ieniła m. in. Maroko, Polskę i Rum unię. Głównym dowodem n a istn ie­ nie sieci tajnych lokacji była analiza ruchu lotniczego6.

Od m o m en tu opub liko w an ia tych inform acji pojaw iło się, zarów no w prasie zagranicznej ja k i polskiej, szereg artykułów doprecyzowujących miejsce i rolę pań stw a polskiego w system ie tajnych więzień CIA. O parte one były przede w szystkim n a przeciekach pochodzących od funkcjonariuszy am erykańskiego wywiadu. Oficjalne władze Rzeczpospolitej (RP) do dnia dzisiejszego konsekw entnie zaprzeczają istnieniu „czarnych placówek” Cen­ tralnej Agencji Wywiadowczej n a terenie p ań stw a polskiego.

Głównymi celami niniejszego a rty k u łu są:

po pierwsze, próba rekonstrukcji, n a podstaw ie dostępnych publikacji prasowych, oficjalnych raportów oraz informacji przekazyw anych przez orga­ nizacje pozarządowe, sytuacji faktycznej, ja k a m iała miejsce w ośrodku szko­ leniowym AW w K iejkutach Starych oraz n a lotnisku Szczytno-Szym any w latach 2002-2003;

po drugie, przedstaw ienie sta n u polskiego śledztw a w tytułowych sp ra ­ wach;

po trzecie, analiza podstaw praw nych i faktycznych oraz procedur podję­ tych w przedmiocie tytułowych skarg przez Europejski Trybunał P raw Czło­ wieka, wraz ze skrótowym, co wynika z ograniczonych ram niniejszego artyku­ łu, przytoczeniem orzecznictwa sądu strasburskiego w sprawach podobnych;

po czwarte, omówienie podstawowych tez sform ułowanych przez ETPC w przedmiotowych wyrokach, odnoszących się do naru szeń przepisów E uro­ pejskiej Konwencji P raw Człowieka (EKPC)7 dokonanych przez polskich funkcjonariuszy publicznych;

Pozwoli to n a przeprow adzenie analizy skutków praw nych i politycznych u zn an ia p ań stw a polskiego za winne w przedmiotowych postępowaniach.

4 D. P r ie s t, C IA H o ld s T erro r S u s p e c ts in S e c r e t P r is o n s , „ W a sh in g to n P o s t” z dn. 2 .1 1 .2 0 0 5 . h ttp ://w w w .w a s h in g to n p o s t.c o m /w p - d y n /c o n te n t/a r tic le /2 0 0 5 /1 1 /0 1 /A R 2 0 0 5 1 1 0 1 0 1 6 4 4 .h tm l [d o stęp : 15.4.2014].

5 N a s tą p ić to m ia ło w w y n ik u n a c isk ó w a d m in is tr a c ji a m e ry k a ń s k ie j, M S z, op. cit., s. 49.

6 h ttp ://w w w .d w .d e /se c re t-p ris o n s-in -p o la n d -a n d -ro m a n ia /a -1 7 6 5 2 8 8 [d o stęp : 15.4.2014]. 7 K o n w en c ja o o c h ro n ie p ra w c zło w iek a i p o d sta w o w y c h w o lności p rz y ję ta 4 .11.1950 r., D z.U . 1993, N r 61 poz. 284.

1. Okoliczności funkcjonowania tajnego więzienia CIA

w Polsce

Oprócz wspomnianych wyżej artykułów prasowych, problem tajnych wię­ zień CIA podnoszono w ielokrotnie w kolejnych publikacjach m edialnych. Szczególnie wnikliwe analizy powstały n a podstaw ie informacji uzyskanych z tajnego wówczas rap o rtu Międzynarodowego K om itetu Czerwonego Krzyża (dalej: MKCK) dotyczącego black sites. W sierpniu 2007 roku The New Yorker przedstaw ił historię przetrzym yw ania i torturow an ia w Polsce K halida Sha- ik h a M oham m eda8 . Szereg dalszych szczegółów dotyczących system u ta j­ nych więzień CIA, w którym isto tn ą rolę pełnić m iał ośrodek w K iejkutach Starych, przyniosły publikacje New York Tim es’a. Ujawniono m. in. jedno z nazw isk agentów przesłuchujących - niejakiego Deuce M artineza. Wspo­ m niany Szejk M ohamm ed m iał wskazać jako miejsce swojego przetrzym yw a­ n ia Polskę, uzasadniając to faktem otrzym ania przez niego od pilnujących go agentów butelki wody m ineralnej z etykietką, n a której w idniał ad res m ailo­ wy kończący się dom eną pl.9 We w rześniu 2010 roku agencja Associated

Press ujaw niła, powołując się n a rap o rt Insp ekto ra Generalnego CIA, że

podczas pozyskiw ania informacji od Abda al-R ahim a Al-Nashirego doszło do przekroczenia dozwolonych m etod przesłuchiw ania10. Polegało to m. in. na sym ulow aniu egzekucji, poprzez przystaw ianie zatrzym anem u pistoletu do głowy lub um ieszczaniu przy jego ciele pracującej w iertarki. W raporcie przyznano również, że Al-Nashiri, Abu Zubaydach i Szejk M ohamm ed wielo­ krotnie poddaw ani byli kontrow ersyjnym metodom przesłuchań, nazw anych eufem istycznie w dokum entach w ew nętrznych rzą d u USA wzmocnionymi technikam i przesłuchań (enhanced interrogation techniques - EIT), w tym osławionem u podtapianiu (waterboarding)11.

Z tym i inform acjam i koresponduje, wydany 26 stycznia 2010 r., rapo rt specjalnego sprawozdawcy ONZ ds. to rtu r M anfreda Now aka oraz specjalne­ go sprawozdawcy ONZ ds. promocji i ochrony praw człowieka podczas zwal­ czania terroryzm u M artin a Scheinina. Stwierdzono w nim, powołując się na dwóch anonimowych agentów CIA, iż dwa fragm enty z wspomnianego rapo r­ tu Insp ekto ra Generalnego CIA („specjalne techniki przesłuchania A l-N ashiri

8 J . M eyer, T h e B la c k S ite s , „The N e w Y o rk er”, 13.8.2007, h ttp ://w w w .n ew y o rk er.co m / re p o rtin g /2 0 0 7 /0 8 /1 3 /0 7 0 8 1 3 fa _ fa c t_ m a y e r D o stę p : 15.4.2014. Por. p rz y p . n r 15.

9 Zob. M. D a n n e r, U S T o rtu re: Voices fr o m th e B la c k S ite s , „N ew Y ork R ev iew of B o o k s” , 9 .4 .2 0 0 9 . h ttp ://w w w .n y b o o k s .c o m /a rtic le s /a rc h iv e s /2 0 0 9 /a p r/0 9 /u s -to rtu re -v o ic e s - fro m -th e -b la c k -s ite s / [d o stęp : 15.4.2014].

M. D a n n e r , T ales fr o m T o rtu re ’s D a r k W orld, „The N ew Y ork T im e s”, 15.3 .2 0 0 9 , h ttp :// w w w .n y tim es.c o m /2 0 0 9 /0 3 /1 5 /o p in io n /1 5 d a n n e r.h tm l? p a g e w a n te d = a ll [d o stęp : 15.4.2014].

10 h ttp ://u s a to d a y 3 0 .u s a to d a y .c o m /n e w s /w o rld /2 0 1 0 -0 9 -2 1 -p o la n d -c ia -p ris o n _ N .h tm [do­ stę p : 15.4.2014].

11 S p e c ia l R ev ie w . C o u n te r te rr o rism D e te n tio n A n d In te r r o g a tio n A c tiv itie s (S e p te m b e r

kontynuow ane były po 4 g ru d nia 2002 r.” oraz „Jednakże, po tym ja k został przeniesiony do [usunięto] A l-N ashiri był uw ażany za osobę, która nie chce

ujawnić inform acji”), dotyczą okresu jego uw ięzienia w Polsce12.

W wydanym n a początku 2013 roku raporcie Open Society Justice In itia ­

tive opisano w szczegółach funkcjonowanie system u tajnych, zagranicznych

więzień CIA. W śród 136 zidentyfikowanych „pensjonariuszy” black sites, co najm niej sześciu miało być przetrzym yw anych w Polsce, wliczając w to wcze­ śniej wymienionych Al-Nashirego, Abu Zubaydah i Szejka M ohamm eda. We­ dług cytowanej publikacji o istnien iu tajnych więzień wiedzieć mieli: prezy­ d e n t R P A le k san d e r K w aśniew sk i, p re m ie r L eszek M iller, szef B iu ra Bezpieczeństwa Narodowego M arek Siwiec, m in ister obrony Jerzy Szmaj- dziński oraz szefowie cywilnych i wojskowych służb wywiadowczych: Zbi­ gniew Siem iątkow ski i M arek D ukaczew ski13.

J e d n ą z o s ta tn ic h inform acji m ed ialnych dotyczących w ięzień CIA w Polsce je s t ujaw nienie szczegółów polsko-am erykańskiej umowy zawartej w przedmiotowej kwestii. W edług dziennikarzy The W ashington Post, powo­ łujących się n a anonim owych agentów am erykańskich służb specjalnych, polski wywiad udostępnił CIA ośrodek szkoleniowy w S tarych K iejkutach w 2001 r. N a początku 2003 roku W arszaw a i W aszyngton zaw arły porozu­ m ienie, n a mocy którego dwaj agenci CIA przekazali przedstawicielowi pol­ skich służb specjalnych - zastępcy dowódcy AW, płk Andrzejowi D erlatce - 15 m ln dolarów przesłanych pocztą dyplomatyczną. Przedm iotem umowy było wynajęcie n a terenie wymienionego ośrodka, willi wyremontowanej za pieniądze am erykańskie z przeznaczeniem n a black site. Miejsce to otrzym a­ ło kryptonim „Quartz”. Al-Nashiri i Abu Zubajdah trafili tam 5 grudnia 2002 roku. Po schw ytaniu, w m arcu 2003 roku, przewieziono tam również Szejka Mo­ ham m eda. Szefem w ięzienia w Polsce został doświadczony agent CIA Mike Sealy. Więzienie zostało zam knięte we w rześniu 2003 roku, a przetrzym yw a­ nych tam podejrzanych wysłano do podobnych ośrodków w R um unii i n a Litwie oraz do więzień w M aroku14.

12 J o in t s tu d y o n g lo b a l p ra c tic e s in r e la tio n to secret d e te n tio n in th e co n te xt o f c o u n ­

te r in g terrorism o f the Special R ap p o rteu r on the pro m o tio n a n d protection o f h u m a n rig h ts a n d fu n d a m e n ta l freedom s w hile countering terrorism , the S pecial R ap p o rteu r on torture a n d other cruel, in h u m a n or degra d in g trea tm en t or p u n ish m e n t, the W orking Group on A rb itra ry D eten­ tion a n d the W orking Group on E nforced or In v o lu n ta ry Disappearances, A/HRC/13/42, s. 60.

h ttp ://w w w 2 .o h c h r.o rg /e n g lis h /b o d ie s /h rc o u n c il/d o c s /1 3 s e s s io n /A -H R C -1 3 -4 2 .d o c [do­ stę p : 9.4.2014].

13 G lo b a liz in g Torture: C IA S e cr e t D e te n tio n a n d E x tr a o r d in a r y R e n d itio n , N ew York 2 0 1 3 , s. 100. h ttp ://w w w .o p e n s o c ie ty f o u n d a tio n s .o r g /s ite s /d e f a u lt/f ile s /g lo b a liz in g - to r tu r e - 2 0 1 2 0 2 0 5 .p d f [d o stę p : 15.4.2014].

14 A. G o ld m an , T h e h id d e n h is to r y o f th e C IA ’s p r is o n in P o la n d , „The W a s h in g to n P o s t”, 2 3 .1 .2 0 1 4 r., h ttp ://w w w .w a s h in g to n p o s t.c o m /w o r ld /n a tio n a l- s e c u r ity /th e - h id d e n - h i- s to ry -o f-th e -c ia s - p r is o n - in - p o la n d /2 0 1 4 /0 1 /2 3 /b 7 7 f 6 e a 2 - 7 c 6 f - 1 1 e 3 - 9 5 c 6 - 0 a 7 a a 8 0 8 7 4 b c _ s to - ry .h tm l D o stęp : 15.4.2014. S z erzej ro lę m ed ió w w p ro cesie o d k ry w a n ia ta jn y c h w ię z ie ń CIA o p isa n o w: A. B o d n a r, I. P a c h o , R o la m e d ió w w w y ja ś n ia n iu sp r a w y ta jn eg o w ię z ie n ia C IA

Spraw a system u więzień CIA była również przedm iotem zainteresow a­ n ia różnorodnych organów organizacji międzynarodowych. We w spom nia­ nym raporcie MKCK opisano sposoby tra k to w a n ia przez funkcjonariuszy am erykańskich 14 zatrzym anych wysokiej wartości. Obejmowały one pozo­ staw anie podejrzanych o terroryzm w w aru nk ach stałego odosobnienia lub

incom m unicado (całkowitej izolacji od bodźców zewnętrznych), podtapianiu,

długotrwałym pozostaw ianiu w tzw. „stresujących pozycjach”, biciu i kopa­ niu, biciu w głowę przy użyciu tzw. kołnierza, um ieszczeniu w ciasnej skrzy­ ni, długotrwałym pozostaw ianiu nago, pozbaw ianiu możliwości snu, w ysta­ w ia n iu n a d z ia ła n ie z im n a /z im n e j wody, p rz y m u s o w y m g o le n iu , długotrwałym krępow aniu lub skuw aniu kajdankam i, grożeniu osadzonym i ich rodzinie oraz pozbaw ianiu lub o g ran iczan iu d ostępu do żywności i wody15. W spomniano tu również, iż jeden z bohaterów rap o rtu - Szejk M ohammed, najprawdopodobniej więziony był w Polsce, gdzie również stoso­ wano w ym ienione wyżej wzm ocnione tech n ik i p rz e słu c h a ń 16. W iększość z przytoczonych procedur śledczych zastosowano również wielokrotnie wobec Al-Nashiriego i Abu Zubajdy, łącznie z u z n a n ą przez zatrzym anych za n a j­ gorszą z to rtu r waterboardingiem 17.

System tajnych więzień CIA stał się również przedm iotem b a d ań in sty ­ tucji p arlam entarnych Rady Europy (RE) i U nii Europejskiej (UE). Znaczna część powstałych w w yniku tych działań raportów, odnoszących się do z aan ­ gażow ania się w tworzenie i funkcjonowanie black sites oraz zatrzym ań osób podejrzanych o terroryzm n a terenie pań stw członkowskich tych organizacji, dotyczy Polski. Pierw szy rap o rt opisujący tę problem atykę, opublikowany został 12 czerwca 2006 r. Był on wynikiem prac specjalnej komisji Zgroma­ dzenia Parlam entarnego RE (ZP RE) pod przewodnictwem szwajcarskiego sen ato ra Dicka M arty’ego18. W dokumencie tym wspom niano o funkcjonowa­ n iu tzw. „pajęczej sieci” (spider’s web), w której uczestniczyło część krajów

15 IC R C R e p o r t o n T h e T r e a tm e n t o f F o u rte e n „H igh V alue D e ta in e e s” in C IA C u sto d y, W a s h in g to n 2 007, s. 1 0 -1 8 .

16 Ib id e m , s. 3 4 -3 5 .

17 Ib id e m , s. 10-11. D o d atk o w o w m e m o ra n d u m B iu r a ds. P ra w n y c h D e p a r ta m e n tu S p ra w ie d liw o ś ci U S A z d n ia 30 m a ja 20 0 5 r. stw ie rd zo n o , pow o łu jąc się n a o m ów iony w y ­ żej r a p o r t I n s p e k to r a G e n e ra ln e g o CIA, iż je j a g e n c i s to so w ali „ tech n ikę p o d ta p ia n ia co

n a jm n ie j 83 ra z y w s ie r p n iu 2 0 0 2 r.” p o d c za s p r z e s łu c h a n ia Z u b a jd a h a . (R a p o rt IG , str. 90) i 183 ra z y w m a r c u 2 0 0 3 r. p o d c z a s p r z e s łu c h a n ia K S M (zob. ib id e m , str. 9 1 ).” M e m o ra n ­

d u m d la J o h n a A. R izzo, Szefa D z iału P ra w n e g o C e n tra ln e j A gencji W yw iadow czej z 30 m aja 2 0 0 5 r., s. 37 h ttp ://s 3 .a m a z o n a w s .c o m /p ro p u b lic a /a s s e ts /m is s in g _ m e m o s /2 8 O L C m e m o fin a l- re d a c t3 0 M a y 0 5 .p d f [d o stęp : 9.4.2014].

18 C o m m ittee on L e g a l A ffa ir s a n d H u m a n R ig h ts . A lle g e d secret d e te n tio n s a n d u n la w ­

f u l in te r -s ta te tr a n s fe r s o f d e ta in e e s in v o lv in g C o u n c il o f E u ro p e m e m b e r sta te s . (R a p o rt K o m is ji ds. Z a g a d n ie ń P r a w n y c h i P ra w C zło w ieka . P o d e jrzen ia d o tyczą ce is tn ie n ia ta jn y c h w ięz ie ń i n ieleg a ln eg o tr a n s fe r u w ięźn ió w z u d z ia łe m p a ń s tw c z ło n k o w s k ic h R a d y E u ro p y),

dok. n r 10957 z 1 2 .06.2006 r. D alej cy to w an y ja k o P ie rw s z y R a p o rt M a rty ’ego.

h ttp ://a s s e m b ly .c o e .in t/c o m m itte e d o c s /2 0 0 6 /2 0 0 6 0 6 0 6 _ e jd o c 1 6 2 0 0 6 p a r tii- fin a l.p d f [do­ stę p : 10.4.2014].

członkowskich RE, w tym Polska. Dzięki tem u porozum ieniu możliwe było nielegalne przekazyw anie osób podejrzanych przez CIA o działalność terro ry ­ styczną19. Polska stanow ić m iała jeden z istotnych elem entów wspomnianej „pajęczej sieci”. Dowodami w skazującym i n a udział RP we wspom nianej, nielegalnej sieci transferow ej zatrzym anych, stały się oficjalne dane pocho­ dzące z wykazów lotów odbywanych n a terenie różnych państw europejskich, w tym przede w szystkim zapisy m onitorujące ruch statków powietrznych sporządzone w ram ach Europejskiej Organizacji ds. Bezpieczeństwa Żeglugi Powietrznej (Eurocontrol).

O rganizacja ta udostępniła dane potwierdzające przeloty m. in. n a pol­ skie lotniska samolotów wykorzystyw anych przez CIA, w tym przede w szyst­ kim Boeinga 737 o num erze rejestracyjnym N313P, zwanego „Guantanamo

E xpress”. Wg cytowanego dokum entu, pod koniec w rześnia i w październiku

2003 r. z tajnego ośrodka CIA w K abulu sam olotem tym transportow ano osoby podejrzane o działalność terrorystyczną. Jedyne w tam ty m czasie lądo­ w anie wspom nianego s ta tk u powietrznego n a terytorium Europy, odbyło się n a lotnisku w Szym anach 22 w rześnia 2003 roku. Komisja uznała, że „przed­

miotowe loty dobrze znanego „samolotu transferowego” N313P, m ają wszelkie cechy operacji transferu.”20 W związku z tym oraz z szeregiem dostępnych

w tam ty m czasie informacji m edialnych, twórcy omawianego rap o rtu uznali, że lotnisko w Szym anach było punktem dostarczania zatrzym anych, podej­ rzanych o działalność terrorystyczną i znajdowało się w pobliżu tajnego wię­ zienia CIA21.

Drugi, bardziej szczegółowy rap o rt opracowany przez specjalną komisję ZP RE wydany został 11 czerwca 2007 roku22. Uznano w nim, że w świetle nowych zebranych dowodów m ożna jednoznacznie stwierdzić, iż n a terenie Polski, R um unii oraz kilku innych pań stw europejskich istniały tajn e ośrod­ ki detencji prowadzone przez am erykańskie służby specjalne w powiązaniu z lokalnym i p a rtn e ra m i23.

W raporcie opisano m echanizm y i procedury naw iązania i prow adzenia współpracy w program ie HVD pomiędzy s tru k tu ra m i p a ń stw a polskiego

19 S zerzej: P ie rw s z y R a p o rt M a r ty ’ego, U s tę p 2, p k t 24 i n a s t. W ra p o rc ie w s p o m n ia n o ró w n ież o i s tn ie n iu d o m n ie m a n y c h ta jn y c h obozów z a tr z y m a ń d la osób p o d e jrz a n y c h o t e r ­ ro ry z m n a te r e n ie m . in . P o lsk i, R u m u n ii i być m oże in n y c h p a ń s tw R E . D o d a n o je d n a k , iż n ie m a o ficjaln y ch dow odów p o tw ie rd z a ją c y c h te n fa k t, chociaż p o jaw iły się p e w n e p o sz la ­ k i, k tó r e u p ra w d o p o d o b n ia ją ic h is tn ie n ie . P ie rw s z y R a p o rt M a rty ’ego, p k t 22.

20 P ie rw s z y R a p o rt M a rty ’ego, p k t 64. 21 Ib id e m , p k t 43 i 73.

22 S e cr et d e te n tio n s a n d ille g a l tr a n sfe rs o f d e ta in e e s in v o lv in g C o u n c il o f E u ro p e m e m ­

ber sta te s seco n d report, Doc. 11302. (D rugi ra p o r t w sp r a w ie ta jn y c h w ięz ie ń i nieleg a ln eg o tr a n s fe r u w ięźn ió w z u d z ia łe m p a ń s tw c z ło n k o w s k ic h R a d y E u ro p y, dok. n r 11302). D alej

cy to w an y ja k o D ru g i R a p o rt M a rty ’ego.

h ttp ://w w w .e u ro p a rl.e u ro p a .e u /m e e td o c s /2 0 0 9 _ 2 0 1 4 /d o c u m e n ts /d ro i/d v /3 0 7 _ m a rty d e te n - tio n s se c o n d _ Z 3 0 7 _ m a rty d e te n tio n ss e c o n d _ e n .p d f [d o stęp : 10.4.2014].

i tajnym i służbam i USA24. Kooperację podjęto w ram ach s tru k tu r P a k tu Północnoatlantyckiego, co miało zapewnić poufność prowadzonej działalno­ ści. Polskie Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, w im ieniu K ancelarii Prezy­ d en ta wynegocjowało z rządem USA szereg bilateralnych porozum ień opera­ cyjnych, k tó ry c h p o d s ta w ą były „um ow y o k reśla ją c e sp e cja ln e form y współpracy”25. D om inującą rolę w tych negocjacjach m iała mieć CIA, k tóra jednostronnie w ybrała n a swojego p a rtn e ra w opisywanym program ie Woj­

skowe Służby Informacyjne (WSI)26. Polskie wojskowe służby specjalne stwo­ rzyły specjalne „strefy buforowe”, które m iały chronić działalność tajnego ośrodka CIA w K iejkutach. Polscy funkcjonariusze WSI działali tu dwutoro­ wo: zabezpieczali przekazyw anie i przesłuchiw anie więźniów oraz działali pod przykryw ką innych służb państw owych nie dopuszczając do wypłynięcia informacji o działalności am erykańskich służb specjalnych27.

W opisywanym dokumencie wymieniono polskich funkcjonariuszy pu ­ blicznych bezpośrednio odpowiedzialnych za współpracę z CIA. N a najw yż­ szym szczeblu działalność t ą m iał nadzorować prezydent A leksander Kwa­ śniew ski. Dodatkowo wiedzę o black site w K iejkutach posiadały n a s tę ­ pujące, zaufane osoby głowy państw a: szef B iura Bezpieczeństwa Narodowe­ go M arek Siwiec, M inister Obrony Narodowej Jerzy Szm ajdziński i szef WSI M arek Dukaczewski28.

Zebrane przez komisję sen ato ra M arty’ego nowe dowody, w tym zezna­ n ia świadków, pozwoliły ustalić kulisy funkcjonowania tajnego ośrodka CIA w K iejkutach Starych. Według specjalnej komisji ZP RE w latach 2002-2005 n a lotnisku w Szym anach lądowały co najm niej 8-10 razy cztery samoloty G ulfstream i Boeing. D aty ich lotów pokrywały się z dom niem anym i przewo­ zam i zatrzy m an ych wysokiej w artości29. W spom niane s ta tk i pow ietrzne

24 O dw o ły w an o się t u po ra z k o le jn y do p o jęcia „globalnej p ajęczej sie ci” tra k to w a n e j ja k o b lis k a w s p ó łp ra c a p a ń s tw c zło n k o w sk ich R a d y E u ro p y z U S A , p o le g a ją c a m . in . n a tw o rz e n iu ta jn y c h w ię z ie ń C IA n a sw oich te r y to r ia c h i pom ocy w z a trz y m y w a n iu i tr a n s f e ­ rze p o d e jrz a n y c h . D ru g i R a p o rt M a rty ’ego, p k t 29.

25 D ru g i R a p o rt M a rty ’ego, p k t 177. „ N a jp r a w d o p o d o b n ie j były to ta k z w a n e u m o w y

m ię d z y n a r o d o w e z a w ie r a n e w u p r o s zc zo n e j fo r m ie .” A. B o d n a r, D. P u d z ia n o w s k a , T a jn e w ię z ie n ia C IA n a te r y to r iu m P o ls k i, s. 5. h ttp ://w w w .h f h r p o l.w a w .p l/c ia /im a g e s /s to r ie s /

C IA _ P o lan d _ article_ P iP .d o c [dostęp: 11.4.2014].

26 P o d s ta w o w y m pow odem w y b o ru tej słu ż b y b y ł fa k ty c z n y b r a k cyw ilnej k o n tro li n a d t ą in s ty tu c ją . U z n an o , z a A n d rz e je m Z y b erto w icz em , że W S I b y ły sw ego ro d z a ju k a r te le m o ra z „ agencją p r z y z w y c z a jo n ą do tu s z o w a n ia d z ia ła ń w y k r a c z a ją c y c h p o z a g ra n ic e p r a w a

i m o r a ln o ś c i.” D ru g i R a p o rt M a rty ’ego, p k t 168-169.

27 D ru g i R a p o rt M a rty ’ego, p k t 170-171.

28 Ib id e m , p k t 174. W g jed n e g o z a n o n im o w y c h ź ró d eł p rzy to c zo n y c h w ty m d o k u m e n ­ cie „ z a p yta n y czy P re m ie r i je g o g a b in e t z o s ta ł w p ro w a d z o n y w p r o g r a m H V D o d p a rł, że

„ n a w et A B W i A W n ie z n a ła całości ta jn y c h in fo rm a c ji. Z a p o m n ij o P rem ierze, to d z ia ło się bezp o śred n io p o d k o n tr o lą P r e z y d e n ta .” Ib id e m , p k t 176.

29 D ru g i R a p o rt M a rty ’ego, p k t 181-183. D o d atk o w o w ra p o rc ie szczegółow o o p isa n o n a p o d sta w ie z e z n a ń ś w ia d k a n ie s ta n d a r d o w ą p ro c e d u rę , k tó r a k a żd o ra zo w o o d b y w a ła się po lą d o w a n iu w y m ien io n y c h sam o lo tó w w S z y m a n a c h . K o n tro lę n a d n im i całkow icie p rz e jm o ­ w a li fu n k c jo n a riu s z e ta jn y c h słu żb a m e ry k a ń s k ic h . I b id e m , p k t 197.

należały do pryw atnej firmy Jep p esen In tern atio n al Trip P lann ing (przewoz- nik Jepp esen D ataplan), k tó ra była pow iązana z CIA i świadczyła n a jej rzecz usługi przewozowe30. Wymienione wyżej loty zostały celowo zakam uflo­ wane lub tworzono fikcyjne plany lotów, w celu zm ylenia zarówno Eurocon- tro lu ja k i Polskiej Agencji Żeglugi Powietrznej (PAŻP), k tó ra co praw da nim i kierow ała w polskiej przestrzeni powietrznej, ale nie m iała praw dzi­ wych informacji dotyczących tra sy 31.

W edług danych zebranych przez komisję ZP RE, zatrzym anych o s ta tu ­ sie HVD zaczęto dostarczać do Polski w pierwszej połowie 2003 r. Było ich m aksym alnie do dw unastu. W raporcie wymieniono między innym i Abu Zu- b ajd ah a i Szejka M ohamm eda. Komisja M arty’ego uzn ała n a podstaw ie zgro­ m adzonych dowodów, że byli oni poddaw ani w ośrodku w K iejkutach wzmoc­ nionym technikom przesłuchań32. W om aw ianym raporcie po raz kolejny poddano Polskę krytyce za całkowity b rak współpracy z kom isją ZP RE oraz próby zwodzenia zarówno rzeczonej grupy ja k i analogicznego kom itetu P a r­ lam en tu Europejskiego (PE)33.

16 w rześnia 2011 r. kom isja M arty’ego opublikow ała kolejne spraw ozda­ nie dotyczące system u tajnych więzień CIA umieszczonych w państw ach RE34. W odniesieniu do Polski w dokumencie tym omówiono pierwsze s ta ­ dium polskiego śledztw a odnoszącego się do black site K iejkutach, które po początkowych sukcesach, zostało gw ałtow nie spowolnione przez odmowę władz am erykańskich udzielenia informacji n a te n tem a t w trybie pomocy praw nej. Odnotowano również pewne sukcesy organizacji pozarządowych

30 O ro li teg o p rz e w o ź n ik a w sy s te m ie ta jn y c h w ię z ie ń CIA w ró ż n y ch p a ń s tw a c h zob. n p . G lo b a liz in g T o rtu re, op. c it., s. 64, 75, 84, 97, 99, 103, 105, 108. F ir m a t a z o s ta ła ró w n ież p o z w a n a w z w ią z k u ze sw o ją d z ia ła ln o ś c ią p rz e d są d e m a m e ry k a ń s k im . S p ra w a

M o h a m e d p rz e c iw k o J ep p e se n D a ta p la n , In c ., 6 1 4 F .3d 1070, 1073 (9 th Cir. 2010). S p ra w a

t a z o s ta ła p rz ez s ą d o d d a lo n a n a p o d sta w ie d o k try n y o c h ro n y ta je m n ic y p a ń stw o w e j. Zob. B. B e rn s te in , O ver B efore it E v e n B eg a n : M o h a m e d v. J ep p e se n D a ta p la n a n d th e Use o f

th e S ta te S e crets P rivileg e in E x tr a o r d in a r y R e n d itio n C ases, „ F o rd h a m I n te r n a tio n a l L aw

J o u r n a l ”, Vol. 34 I s s u e 5 2011, s. 1 4 0 1 -1 4 2 9 . 31 Ib id e m , p k t 185-186.

32 Ib id e m , p k t 126-127.

33 I b id e m , p k t 192-196. D o d atk o w o p o ls k a d e le g a c ja do Z P R E zło ży ła sw oje z d a n ie o d rę b n e do u s t a le ń r a p o r tu , w k tó r y m s tw ie rd z o n o , że o p ie ra się on n a „p o d e jr z e n ia c h

n ie p o p a r ty c h d o w o d a m i [...] P a n D. M a r ty n ie p r z e d s ta w ił k o n k r e tn y c h d o w o d ó w o b c ią ż a ją ­ cych P olskę. Jeg o n ie o b ie k ty w n e i p rz e s a d z o n e tw ie r d z e n ia n ie z y s k a ły p o p a rc ia R a d y E u r o ­ py, a le o d b iły się g ło ś n y m e ch e m w m e d ia c h ”. P is m o z 14 c z e rw c a 2 0 0 7 r. S ta n o w is k o

d e le g ac ji p o lsk iej p rz y Z g ro m a d z e n iu P a r la m e n ta r n y m R a d y E u ro p y w s p ra w ie d ru g ie g o r a p o r tu w sp ra w ie ta jn y c h w ię z ie ń i n ie le g a ln e g o tr a n s f e r u w ięźn ió w z u d z ia łe m p a ń s tw czło n k o w sk ich R a d y E uro p y . C y ta t za: A. B o d n ar, D. P u d z ia n o w s k a , T a jn e w ięzie n ia C IA

n a te r y to r iu m P o ls k i, op. c it., s. 7.

34 A b u s e o f sta te secrecy a n d n a tio n a l sec u rity: o b sta cles to p a r lia m e n ta r y a n d ju d ic ia l

s c r u tin y o f h u m a n r ig h ts v io la tio n s (N a d u ż y w a n ie a rg u m e n tó w ta je m n ic y p a ń s tw o w e j i bez­ p ie c z e ń s tw a naro d o w eg o : p r z e s z k o d y w p a r la m e n ta r n e j i s ą d o w e j k o n tr o li n a r u s z e ń p r a w czło w ieka . D alej c y to w an y ja k o T rzeci R a p o rt M a rty ’ego.

h ttp ://w w w .a s s e m b ly .c o e .in t/C o m m itte e D o c s /2 0 1 1 /S ta te % 2 0 s e c re c y _ M a rty E .p d f [d o stęp : 2 0 .5 .2 0 1 4 ].

takich ja k H elsińska Fundacja P raw Człowieka i Open Society Ju stice In itia ­ tive, które zdobyły m. in. od PAZP nowe informacje przydatne w śledztwie35.

Om awiany rap o rt zaw iera również uw agi n a tu ry ogólnej, odnoszące się także do kondycji system ów dem okratycznych części pań stw RE, w tym również RP. Liczne rządy europejskie wydają się akceptować doktrynę po ­

przedniej adm inistracji USA: terroryzm je s t zjaw iskiem , z którym nie może sobie poradzić do końca w ym iar sprawiedliwości, w zw ią zku z tym uznano, że USA je s t w stanie wojny, konwencje genewskie nie m ają w ogóle lub mają tylko częściowe zastosowanie. Gorzej: bezpieczeństwo m usi mieć pierw szeń­ stwo przed wolnością, ja k b y te dw a pojęcia były nie do pogodzenia. J e st oczy­ wiste, że w ciągu ostatnich lat, także ze względu na przesadną dramatyzację „wojny z terroryzm em ”, równowaga m iędzy poszczególnymi w ładzam i przesu ­

nęła się w stronę w ładzy wykonawczej, kosztem parla m entu i sądownictwa. Parlam enty nie są bez w iny w tej sytuacji.36

Podobne w nioski do om aw ianych wyżej raportów zaw arła, w swoim spraw ozdaniu dotyczącej system u tajnych więzień CIA i roli w niej Polski z dnia 30 stycznia 2007 r., kom isja tymczasowa P E 37. Odnotowano w nim 11 ląd o w ań sam olotów firm y Je p p se n , pow iązanej z CIA, n a lo tn isk u w Szym anach. Loty te pokrywały się z dom niem anym i tra sa m i przerzutow y­ m i i tra n sfe re m zatrzy m an y ch HVD38. Z zeznań pracow ników lo tn isk a w Szym anach wynikało, iż w latach 2002-2003 r. sześć samolotów Gulfstre- am, które wylądowały n a w spom nianym lotnisku, podlegało nietypowej pro­ cedurze ich przyjęcia. Nie przystąpiono wobec nich do odpraw y celnej. P ra ­ cownicy miejscowego oddziału Straży Granicznej, zakazali obsłudze lotniska się do nich zbliżać. Zawyżone opłaty lotniskowe uregulowano gotówką. K aż­ dorazowo n a pasażerów sam olotu oczekiwało kilka pojazdów z wojskowymi n um eram i rejestracyjnym i39.

W spraw ozdaniu uznano za udowodnione, istnienie bilateralnych poro­ zum ień pomiędzy polskim i i am erykańskim i służbam i specjalnym i, które wyłączały działania zagranicznych służb specjalnych prowadzone n a tery to­ rium Polski z jurysdykcji polskiego sądownictwa40.

35 T rzeci R a p o rt M a rty ’ego, p k t 9-13. 36 Ib id e m , p k t 45.

37 R a p o r t w sp r a w ie rzeko m e g o w y k o r z y s ta n ia k ra jó w eu ro p e jskich p r z e z C IA d o tr a n s ­

p o r tu i n ieleg a ln eg o p r z e tr z y m y w a n ie w ię ź n ió w (2 0 0 6 /2 2 0 0 (IN I)) A 6-0020/2007. D alej cyto­

w a n y (od n a z w is k a g łów nego sp ra w o z d aw c y w tej s p ra w ie G io v an n ieg o C. F a v y ) ja k o R a ­ p o rt Favy.

h ttp ://w w w .e u ro p a rl.e u ro p a .e u /sid e s/g e tD o c .d o ? p u b R e f= -//E P //T E X T + R E P O R T + A 6 -2 0 0 7 - 0 020+ 0+ D O C +X M L + V 0//P L d o stę p : 10 .4 .2 0 1 4 r.

38 R a p o rt Favy, p k t 169.

39 J e d e n z p ra co w n ik ó w lo tn is k a d o d atk o w o z e z n a ł, że ra z z d arz y ło m u się je c h a ć za w s p o m n ia n y m i sa m o ch o d a m i, k tó r e z m ie rz a ły w k ie r u n k u o śro d k a w S ta ry c h K ie jk u ta c h . R a p o rt Favy, p k t 174.

40 W ynikało to z tre ś c i oficjalnej odpow iedzi udzielonej T erry ’e m u D avisovi 10 m a rc a 2006 r. p rzez p o d s e k re ta rz a s ta n u W itolda W aszczykow skiego. R a p o rt Favy, p k t 179. W k olejnym d o k u m e n c ie U E s tw o rz o n y m p rz e z K o m is ję W o ln o ści O b y w a te ls k ic h , S p ra w ie d liw o ś c i

2. Polskie śledztwo oraz skargi do ETPC w sprawach

Al-Nashiri i Husayn (Abu Zubaydah) przeciwko Polsce

Po długotrwałym okresie zaprzeczania przez władze polskie istn ienia n a terytorium RP w ięzienia CIA, w sierpniu 2008 roku wszczęto śledztwo w tej spraw ie. Od początku utajniono je ze względów bezpieczeństw a p ań stw a41.

W śród powodów zm iany stanow iska rzą d u polskiego w spraw ie black

site w K iejkutach Starych wym ienia się:

a. zwrot w postrzeganiu program u HVD w sam ych Stanach Zjednoczo­ nych, związany z pojawieniem się nowej, demokratycznej adm inistracji p re ­ zydenta B aracka Obamy. Wiązało się to z ujaw nianiem zarówno oficjalnie przez władze am erykańskie, ja k i anonimowo przez funkcjonariuszy zaan ga­ żowanych w program tajnych zagranicznych więzień, coraz większej ilości faktów dotyczących omawianej aktywności;

b. Wszczęcie śledztw a uw iarygadniało n a arenie międzynarodowej w ła­ dze polskie, które nie m iały już możliwości zaprzeczać dużej liczbie wycieka­ jących informacji;

c. Koalicja rządow a spraw ująca władzę w Polsce nie m u siała obawiać się możliwych wyników śledztwa, które obciążało przede wszystkim polity­ ków Sojuszu Lewicy Dem okratycznej spraw ujących rządy w czasie istn ien ia ośrodka CIA w Polsce oraz ew entualnie członków P ra w a i Sprawiedliwości, którzy spraw ując później funkcje rządowe, nie poinformowali organów ściga­ n ia o istn ien iu tajnego w ięzienia CIA n a terenie Polski42.

i S p ra w W ew n ę trz n y c h P E , w e zw an o w ła d z e R P do „ p rze p ro w a d zen ia z n a le ż y tą p r z e jr z y ­

sto ścią ryg o rystyczn eg o ś le d z tw a ” w s p ra w ie w ię z ie ń CIA o ra z in fo rm o w a n ia o p in ii p u b lic z ­

nej o jeg o p rz e b ie g u . S p r a w o z d a n ie w sp r a w ie rzeko m eg o u d z ia łu p a ń s tw e u ro p e jskich w

o rg a n iz o w a n y m p r z e z C IA tra n sp o rcie i n ie le g a ln y m p r z e tr z y m y w a n iu w ięź n ió w n a terenie tych p a ń s tw : d z ia ła n ia p o d e jm o w a n e w n a stę p s tw ie s p r a w o z d a n ia k o m is ji T D IP P E (2 0 1 2 / 2 0 3 3 (IN I). (tzw . R a p o rt F la u tr e , od n a z w is k a głów nego sp ra w o z d a w cy w tej sp ra w ie H e le n

F la u tr e ) , p k t 13. h ttp ://w w w .e u ro p a rl.e u ro p a .e u /s id e s /g e tD o c .d o ? p u b R e f= -//E P //T E X T + R E - P O R T + A 7 -2 0 1 2 -0 2 6 6 + 0 + D O C + X M L + V 0 //P L & lan g u ag e= p l d o stę p : 2 0 .4 .2 0 1 4 r.

41 P ra w d o p o d o b n ie b e z p o ś re d n im im p u ls e m do je g o z a in ic jo w a n ia b y ło p r z e k a z a n ie p r o k u r a tu r z e p rz e z p r e m ie r a D o n a ld a T u sk a l is tu R o m a n a G ie rty c h a , w k tó ry m p o in fo r­ m o w ał on P r e z e s a R a d y M in istró w o ty m , ze p o d czas s p ra w o w a n ia fu n k c ji p rz ew o d n ic zą ce ­ go K o m isji Sejm ow ej do S p ra w S łu z b S p e c ja ln y c h w g r u d n iu 20 0 5 r. w id z ia ł t a j n ą n o ta tk ę AW p o tw ie rd z a ją c ą is tn ie n ie ta jn y c h w ię z ie ń CIA n a te r y to r iu m P o lsk i. W. C z u ch n o w sk i,

G iertych in s p ir u je śle d ztw o w sp r a w ie w ięz ie ń C IA , „ G a z e ta W yborcza” z d n . 2 7 .8 .2 0 0 8 r.

h t tp : / /w y b o r c z a . p l / 1 , 7 6 8 4 2 ,5 6 3 1 4 7 1 , G i e r t y c h _ i n s p i r u j e _ s l e d z t w o _ w _ s p r a w i e _ w i e - z ie n _ C IA .h tm l [dostęp: 18.4.2014].

W iele w s k a z u je n a to , iz w sty c z n iu 2006 r. s z e f A gen cji W y w iad u g e n e ra ł Z bigniew N ow ek, m in is te r-k o o rd y n a to r d s. słu zb sp e c ja ln y c h Z b ig n iew W a s s e rm a n n , m in is te r s p r a ­ w ied liw o ści Z b ig n iew Z iobro i p r o k u r a to r k ra jo w y J a n u s z K a c z m a re k z a p o z n a li się tr e ś c ią te j l u b p o d o b n e j t a j n e j n o t a t k i . E . Ż e m ła , M . K o w a le w s k i, S z u k a j ą c d o k u m e n t u

o C IA , „ R ze c z p o sp o lita ” z d n . 2 2 .4 .2 0 0 9 r. h ttp ://w w w .r p .p l/a r ty k u l/2 9 4 5 7 7 .h tm l [d o stęp :

18 .4 .2 0 1 4 ].

Z n an a je s t p od staw a p ra w n a przedm iotowego śledztw a. Stanow i ją art. 231 Kodeksu karnego43, sankcjonujący przekroczenie upraw nień przez u rzędnika państwowego. P ro k u ra tu ra m a tu przede w szystkim zbadać czy ew entualna decyzja dotycząca przekazania w użytkowanie funkcjonariuszom CIA teren u w K iejkutach nie doprowadziła do u tra ty suwerenności części terytorium RP poprzez niesprawowanie przez władze publiczne efektywnej kontroli nad wydzieloną strefą44. A ktualnie w przedmiotowej sprawie statu s pokrzywdzonych uzyskały trzy osoby. Oprócz aplikujących do ETPC Al-Nashi- riego i H usayna je s t to Walid bin A ttash. N atom iast sta tu su tego odmówiono M ustafie Al-Hawsawi. Przebieg utajnionego śledztwa wzbudza również wiele wątpliwości. Do najważniejszych należy kilkukrotna w ym iana prowadzących je prokuratorów oraz przeniesienie spraw y w lutym 2012 roku z warszawskiej do krakowskiej P roku ratu ry Apelacyjnej (ak tualna sygn. a k t Ap V Ds 12/12.S), przy b rak u jakiegokolwiek merytorycznego uzasadnienia tych zm ian45.

Dwie tytułowe skargi do ETPC, dotyczące w ięzienia CIA w K iejkutach skierowane przeciwko Polsce, m ają w dużej m ierze podobne uzasadnienie faktyczne oraz opierają się n a podobnych zarzutach wobec władz publicz­ nych RP. W skardze Al-Nashiriego podniesiono, iż około 5 grud nia 2002 r. został on przetransportow any z Tajlandii do „czarnego m iejsca” CIA um iesz­ czonego w Polsce, gdzie przebyw ał do 6 czerwca 2003 roku, kiedy to został odwieziony do am erykańskiej bazy w G uantanam o46. W skardze Abu Zubay- dah stwierdzono, że po krótkim okresie przetrzym yw ania go w tajnym wię­ zieniu CIA w Tajlandii, 5 grud n ia 2002 r. został on przewieziony do tajnego ośrodka CIA w Starych K iejkutach. 22 w rześnia 2003 r. Abu Zubaydah został przetransportow any do kolejnych ośrodków CIA - najprawdopodobniej n a Kubie, Litwie, w M aroku oraz A fganistanie47.

P odstaw ą tw ierdzeń o przetrzym yw aniu obu skarżących w K iejkutach S tarych oraz stosow ania wobec nich to rtu r i nieludzkiego trak to w an ia są przede w szystkim u sta le n ia wynikające z opisanych wcześniej raportów se­ n a to ra M arty’go, PE i Inspektora Generalnego CIA. Dodatkowo fak t przeby­ w ania skarżących w tajnym więzieniu CIA umiejscowionym w Polsce upraw- dopodabniają uzyskane przez H elsińską Fundację P raw Człowieka od Straży Granicznej tzw. logi z lotniska w Szym anach dotyczące podejrzanych o dzia­ łanie n a rzecz CIA samolotów, z których wynika, że od grud n ia 2002 do w rześnia 2003 r. siedm iom a sam olotam i G ulfstream (używanymi m.in. przez CIA) przywieziono do Szym an 20 osób z A fganistanu, D ubaju i M aroka48.

43 U s ta w a z 6 .6 .1 9 9 7 r. D z.U . 1997 n r 88 poz. 553 ze zm . 44 A. B o d n ar, D. P u d z ia n o w s k a , op. c it., s. 11

45 h ttp ://w y b o rc z a .p l/1 ,7 6 8 4 2 ,1 1 1 3 8 1 3 3 ,S le d z tw o _ w _ s p ra w ie _ w ie z ie n ia _ C IA _ p rz e n ie s io - n e _ d o _ K ra k o w a .h tm l [dostęp: 18.4.2014]. 46 S k a r g a A l- N a s h ir i p rz e c iw k o P olsce, § 27 i 33. 47 S k a r g a H u s a y n (A b u Z u b a y d a h ) p rz e c iw k o P olsce, § 41 i 45. 48 S k a r g a A l- N a s h ir i p rz e c iw k o P olsce, § 29; S k a r g a H u s a y n (A b u Z u b a y d a h ) p r z e c iw ­ ko P olsce, § 41-43.

Z arzuty podnoszone w obu przedmiotowych skargach dotyczą n aru sze­ n ia art. 2 (tylko Al-Nashiri) 3, 5, 6, 8 oraz 13 EKPC, a więc zasadniczych praw człowieka, tak ich ja k stosowanie wobec skarżących to rtu r i poniżające­ go trak tow an ia, a także wydanie ich p aństw u trzeciem u pomimo istnien ia znacznego prawdopodobieństwa, że w m iejscu przeniesienia będą oni w dal­ szym ciągu poddaw ani torturom i być może skazani n a karę śmierci, pozba­ wienie ich wolności i przetrzym yw anie w izolacji, bez podstaw y prawnej i decyzji sądu, naruszenie praw a do pryw atności poprzez niedopuszczenie do jakiegokolwiek k o n tak tu z rodzinam i przetrzym yw anych oraz b rak skutecz­

nego środka odwoławczego wynikający z nieefektywnego prow adzenia śledz­ tw a dotyczącego więzień CIA w Polsce49.

Początkowo ETPC u tajn ił ze względów bezpieczeństwa, n a prośbę p a ń ­ stw a polskiego, postępowanie w przedmiotowych spraw ach. Je d n a k w lutym 2013 roku sąd stra sb u rsk i, w yraźnie zirytow any niedostarczeniem przez władze krajowe żądanych dokumentów, zdecydował o zaprzestaniu stosowa­

nia zasady 33 par. 2 regulam inu i znieść poufny charakter postępowania. (...) W konsekwencji p ism a procesowe będą dostępne dla opinii publicznej i p rze­ kazyw ane przedstaw icielom trzeciej strony postępow ania50. S trona polska od­

mówiła odpowiedzi n a p y tan ia T rybunału o to czy Al-Nashiri był przetrzy­ m yw any w tajn y m w ięzien iu CIA n a te re n ie Polski oraz czy istn ieje przygotowany przez polską stronę dokum ent regulujący pow stanie lub pro­ w ad zen ie tajn e g o w ięzien ia? W ic e m in iste r sp ra w z a g ra n ic z n y c h M a ­ ciej S zpunar tłum aczył takie postępow anie niemożliwością dostarczenia t a ­ kich wiadomości przed końcem toczącego się w Polsce, skomplikowanego śledztw a51.

W dniach 2 -3 g ru d n ia 2013 roku odbyła się rozpraw a przed ETPC w połączonych spraw ach A l-N ashiri oraz A bu-Zubaydah przeciwko Polsce. W pierwszym dniu posiedzenie odbywało się in camera, n ato m iast kolejny dzień przesłuchań m iał c h a ra k te r jaw ny52. Państw o polskie miało odpowie­ dzieć n a następujące py tan ia ETPC:

a) czy we w skazanych wyżej okresach skarżący przebywali n a tery to­ rium Polski?

b) jeżeli skarżący przebywali wówczas w Starych K iejkutach, czy czynno­ ści, jak im ich poddano w tajnym więzieniu CIA, m ożna przypisać Polsce?

c) czy fak t przetranspo rto w an ia skarżących z Polski, do bazy G u a n ta n a ­ mo n a Kubie i ew entualny proces przed wojskową komisją, k tó ra mogła zastosować k arę śmierci, m ożna przypisać Polsce?

49 S k a r g a A l- N a s h ir i p rz e c iw k o P olsce, § 164; S k a r g a H u s a y n (A b u Z u b a y d a h ) p r z e c iw ­ ko P olsce, § 199-202. 50 h t tp ://w w w .le x .p l/c z y ta j/- /a r ty k u l/tr y b u n a l- w - s tr a s b u r g u - o d ta jn il- p o s te p o w a n ie - w - sp ra w ie -w ie z ie n -c ia -w -p o lsc e ? re fe re rP lid = 5 2 2 2 4 [dostęp: 19.4.2014]. 51 Ib id e m . 52 E C H R P r e s s R e le a s e, E C H R 357 (2013), z d n . 3.12.2013.

d)czy polskie władze, zgodnie z art. 3 EKPC, prowadziły efektywne postępowanie w spraw ie zarzutów skarżących?

e) czy skarżący m ieli prawo skorzystać ze skutecznego środka prawnego w rozum ieniu art. 13 EKPC w zakresie zarzutów podniesionych w skargach?

f) czy Polska w ypełniła swój obowiązek, wynikający z art. 38 EKPC, „udzielenia wszelkich niezbędnych ułatw ień” w celu zbadania spraw y przez ETPC?53

Podczas postępow ania niejawnego Polska zaproponowała możliwość za­ poznania się (poprzez jego odczytanie przez pro k u rato ra Śliwę, bez możliwo­ ści kopiowania) przez sąd strasb u rsk i z 21-stronicowym dokum entem przy­ gotowanym przez P ro k u ratu rę Apelacyjną w Krakowie. Trybunał jed n ak nie skorzystał z tej propozycji uznając, iż działanie p aństw a polskiego n a ru sza kom petencje sędziów ETPC54.

N a rozprawie jaw nej przed ETPC przedstaw iciel rządu twierdził, że Pol­ ska nie n aruszyła konwencji w przedmiotowych spraw ach, jed n ak odmówił odpowiedzi n a bezpośrednie pytanie czy A l-N ashiri i Abu Zubaydah przeby­ wali n a terenie RP. Pełnomocnicy skarżących jednoznacznie twierdzili, że państw o polskie w przedm iotowych spraw ach naruszyło wiele przepisów EKPC, łącznie z jej art. 38 nakazującym współpracę z trybunałem strasbur- skim. Konsekw entnie uznaw ali, iż polskie śledztwo w spraw ie ośrodka CIA prow adzone je s t nieefektyw nie oraz sk arży li się n a liczne u tru d n ie n ia w dostępie do a k t śledztwa. Podobny pogląd wyraził specjalny spraw ozdaw ca ONZ ds. praw człowieka i w alki z terroryzm em Ben E m m erson55.

3. Orzecznictwo ETPC w sprawach podobnych56

Tytułowe spraw y przeciwko Polsce odnoszą się do wielu podstawowych i skom plikow anych kw estii, które pojawiły się w orzecznictwie organów strasburskich, Przykładowo m ożna tu wymienić takie aspekty ja k ek strad y ­ cja do krajów gdzie skarżącym grozi k a ra śmierci lub inne poważne naruszenie

53 E C H R Q u e stio n s to T h e P a rtie s z 12.11.2013 r.

54 h t tp : / / w w w . p o p r a w n y . p l / i n d e x . p h p / i n d e x . p h p ? i t e m i d = 4 3 8 1 & c a t i d = 13 [ d o s tę p : 19 .4 .2 0 1 4 ].

55 h ttp ://w w w .le x .p l/c z y ta j/- /a r ty k u l/e tp c - z a k o n c z y l- r o z p r a w e - w s - d o m n ie m a n y c h - w ie - zie n -cia [d o stęp : 2 0 .4.2014].

56 W z w ią z k u z o g ra n ic z o n ą o b ję to śc ią n in ie jsz e g o a r ty k u łu o ra z s k o m p lik o w an y m c h a ­ r a k te r e m p ra w n y m i fa k ty c z n y m s p ra w p o lsk ich w ię z ie ń CIA, w d a lsze j części p u b lik a c ji w y m ien io n e z o s ta n ą o rz ec ze n ia E T P C o d n o szące się do w y b ra n y c h a s p e k tó w ro z p a trz o n y c h w w y ro k a c h A l- N a s h ir i i A b u Z u b a y d a h . N a to m ia s t sz e rs z e j a n a liz ie p o d d a n y z o s ta n ie p ie rw s z e ro z s tr z y g n ię c ie t r y b u n a ł u s t r a s b u r s k i e g o w s p r a w ie s y s te m u b la c k s ite s CIA - w y ro k W ielkiej Iz b y E T P C w sp ra w ie E l-M a s r i p rz e c iw k o B y łe j J u g o s ło w ia ń s k ie j R e p u b li­

ce M a c ed o n ii (d alej: B JR M ) z 13.12 .2 0 1 2 r., n r s k a rg i 39630/09. O rzeczen ie to z a p o c z ą tk o ­

w a ło lin ię o rz ec zn ic zą E T P C w s p ra w a c h tzw . p o z asąd o w y c h p r z e k a z a ń (e xtra o r d in a r y r e n ­

przepisów EKPC (np. to rtu ry lub n ie h u m a n ita rn e trak tow an ie)57, szereg orzeczeń dotyczących tzw. wym uszonych zaginięć (enforced disappearan­

ces)58, ekstratery torialn ej jurysykcji59, po wyroki odnoszące się do działań

związanych bezpośrednio z kw estią podejrzeń o terroryzm 60, czy rozstrzy­ gnięcia związane z brakiem współpracy Państw -S tron EKPC z ETPC (art. 38

57 Zob. W y ro k E T P C w s p ra w ie S o e r in g p r z e c iw k o W ielkie j B r y ta n ii z 7 .6 .1 9 8 9 r., n r s k a r g i 1 4 0 3 8 /8 8 ; W y ro k E T P C w s p ra w ie I la s c u i in n i p r z e c iw k o M o łd o w ie i R o sji z 8 .6 .2 0 0 4 r., n r s k a rg i 4 8 787/99; W yrok E T P C w sp ra w ie A sse n o v i I n n i p rz e c iw k o B u łg a ­ rii z 2 8 .1 0 .1 9 9 8 r., n r s k a rg i 2 4760/94; W yrok E T P C w sp ra w ie M a m a tk u lo v a n d A sk a ro v p r z e c iw k o T u rcji z 4 .2 .2 0 0 5 r., n r s k a r g i 4 6 8 2 7 /9 9 i 4 6 9 5 1 /9 9 ; W y ro k E T P C w sp ra w ie S a a d i p rz e c iw k o W łochom z 2 6 .2 .2 0 0 8 r., n r s k a rg i 3720 1 /0 6 ; W yrok E T P C w sp ra w ie A l- S a a d o o n a n d M u fd h i p rz e c iw k o W ielkiej B r y ta n ii z 2 .3 .2 0 1 0 r., n r s k a rg i 6149 8 /0 8 ; W yrok E T P C w sp ra w ie B a b a r A h m a d i in n i p rz e c iw k o W ielkiej B r y ta n ii z 1 0.4.2012 r., n r s k a rg i 2 402 7 /0 7 , 11949/08, 3 6742/08, 66911/09 i 6735 4 /0 9 ; W yrok E T P C w sp ra w ie O th m a n (A bu Q a ta d a ) p r z e c iw k o W ie lk ie j B r y ta n i i z 1 7 .1 .2 0 1 2 r., n r s k a r g i 8 1 3 9 /0 9 . W y ro k E T P C w sp ra w ie H a r k in s i E d w a r d s p rz e c iw k o W ielkiej B r y ta n ii z 1 7.1.2012 r., n r s k a rg i 9146/07 3 265 0 /0 7 . P or. W . A. S c h a b a s , T h e A b o litio n o f th e D e a th P e n a lty in In te r n a tio n a l L a w , C a m b rid g e 2 0 0 2 , s. 1 4 0 -1 4 4 ; B. V e rm e u le n , F r e e d o m o f T o r tu r e a n d O th e r I n h u m a n

or D e g ra d in g T r e a tm e n t or P u n is h m e n t [w:] T h eo ry a n d P ra ctice o f the E u r o p e a n C o n v en ­ tio n o n H u m a n R ig h ts , re d . P. v a n D ijk, A. v a n R ijn , F. v a n H oof, L. Z w aack , A n tw e rp e n

- O xford 200 6 , s. 4 2 7 -4 4 0 .

58 Zob. W yrok E T P C w sp ra w ie Qiqek v. T u rke y z 27 .2 .2 0 0 1 r., n r s k a rg i 25704/94; W y ro k E T P C w s p ra w ie T im u r ta s v. T u r k e y z 1 3 .6 .2 0 0 0 r., n r s k a r g i 2 3 5 3 1 /9 4 ; W yrok E T P C w s p ra w ie B a z o r k in a p r z e c iw k o R o s ji z 2 7 .7 .2 0 0 6 r., n r s k a r g i 1403 8 /8 8 ; W yrok E T P C w sp ra w ie Y u s u p o v a i Z a r u b e k o v p rz e c iw k o R o sji z 9 .7 .2 0 0 9 r., n r s k a r g i 5428/05; W yrok E T P C w sp ra w ie P itsa y e v a i in n i p rz e c iw k o R o sji z 9 .1 .2 0 1 4 r., n r s k a rg i 53036/08. Por. J . C zep ek , C zy w y m u s z o n e za g in ię c ia m o g ą s ta n o w ić p r o b le m sy ste m o w y w ko n tekście

o rz e c zn ic tw a E T P C ? R o z w a ż a n ia n a te m a t w y r o k u E T P C w s p r a w ie A s la k h a n o v a i in n i p r z e c iw k o R o s ji, „ P o lsk i R o czn ik P r a w C z ło w ie k a i P r a w a H u m a n ita rn e g o ”, 2 0 1 3 , n r 4,

s. 7 - 1 6 . A. S z p a k , W y m u sz o n e z a g in ię c ia . W y b ra n e z a g a d n ie n ia , T o ru ń 2 0 0 9 , ro z d z . I i rozdz. IV u s t. 2; A. S z p a k , W ym u szo n e za g in ię c ia w o rzec zn ic tw ie E u ro p e jskie g o T r y b u n a ­

łu P ra w C zło w iek a - „ sp ra w y c ze c ze ń sk ie ”, „ S tu d ia P ra w n ic z e ” 2009, z. 4, s. 2 9 -4 4 .

59 Zob. W yrok E T P C w sp ra w ie L o iz id o u p rz e c iw k o T u rcji z 18.12 .1 9 9 6 r., n r s k a rg i 1 5 3 1 8 /8 9 ; D e cy z ja E T P C w s p r a w ie B a n k o v ić i i n n i p r z e c iw k o B e lg ii z 1 2 .1 2 .2 0 0 1 r., n r s k a r g i 5 2 2 0 7 /9 9 ; D ecy zja E T P C w s p ra w ie Ilic h R a m ir e z S a n c h e z p r z e c iw k o F ra n c ji z 2 4 .0 6 .1 9 9 6 r., n r s k a r g i 2 8 7 8 0 /9 5 ; W y ro k E T P C w s p ra w ie O c a la n p r z e c iw k o T u rcji z 12.05 .2 0 0 5 r., n r s k a r g i 4622 1 /9 9 ; W yrok E T P C w sp ra w ie A l-S a a d o o n i M u fd h i p r z e c iw ­

ko W ielkiej B r y ta n ii z 2 .0 3 .2 0 1 0 r., n r s k a r g i 6 1 4 9 8 /0 8 ; W yrok W ielk ie j Iz b y E T P C A l- S k e in i i in n i p r z e c iw k o W ielkiej B r y ta n ii z 7 .0 7 .2 0 1 1 r., n r s k a r g i 5 5 7 2 1 /0 7 . P or. M. J a ­

s trz ę b s k i, O d p o w ie d zia ln o ś ć p a ń s tw a z a n a r u s z a n ie p r a w czło w ie k a p o d c za s za g r a n ic z n y c h

in te rw e n c ji zb r o jn y c h w o rzec zn ic tw ie E u ro p e jskieg o T r y b u n a łu P ra w C zło w iek a i K o m ite tu P ra w C zło w iek a O r g a n iz a cji N a ro d ó w Z je d n o cz o n yc h , [w:] W spółczesne ob licza b ezp ieczeń ­ s tw a n a ro d o w e g o , re d . Ł. J u r e ń c z y k , K. S ie r z p u to w s k a , S. S a d o w s k i, B y d g o szcz 2 014,

s. 2 0 4 -2 2 2 ; I. T opa, E w o lu c ja p o d e jś c ia E u ro p e jskieg o T r y b u n a łu P ra w C zło w iek a do e k s te ­

ry to ria ln e g o sto so w a n ia K o n w e n cji, [w: ] E u r o p e js k a K o n w en cja P ra w C zło w iek a i j e j s y s ­ te m k o n tr o ln y - p e r s p e k ty w a s y ste m o w a i o rzec zn ic za , re d . M. B a lc e rz a k , T. J a s u d o w ic z ,

J . K a p e la ń s k a - P rę g o w s k a , T o ru ń 2011, s. 3 7 3 -3 9 3 ; S. M iller, R e v is itin g E x tr a te r r ito r ia l

J u r is d ic tio n : a T e rrito ria l J u s tific a tio n fo r E x tr a te r r ito r ia l J u r is d ic tio n u n d e r th e E u ro p e a n C o n v en tio n , „ E u ro p e a n J o u r n a l o f I n te r n a tio n a l L aw ” 2 009, Vol. 20, s. 1 2 2 3 -1 2 4 6 .

60 Zob. D ecyzja E T P C B o u m e d ie n e i in n i p rzec iw ko B o śn i i H ercegow inie z 18.11.2008 r., n r s k a rg i 3 8 703/06 40 1 2 3 /0 6 43 3 0 1 /0 6 4 3 302/06 2131 /0 7 2141 /0 7 ; W yrok E T P C w sp ra w ie

N a d a p rz e c iw k o S z w a jc a r ii z 12.9 .2 0 1 2 r., n r s k a rg i 10593/08; W yrok E T P C w sp ra w ie E l H a s k i p rz e c iw k o B elg ii z 2 5 .9 .2 0 1 2 r., n r s k a rg i 649/08.

EK PC )61. N a to m ia st pierw szym orzeczeniem try b u n a łu stra sb u rsk ieg o , w którym kompleksowo potraktow ano problem pozasądow ych przekazań związanych z działalnością an ty terrorystyczną CIA prow adzoną również w w ielu krajach europejskich, był w spom niany wyrok Wielkiej Izby Trybunału w spraw ie El-M asri.

K haled El-M asri, obywatel niem iecki pochodzenia libańskiego w swojej skardze podnosił, iż 31 g ru d n ia 2003 r. został aresztow any przez funkcjona­ riuszy m acedońskich i po 23 dniach (23 stycznia 2004 r.) przetrzym yw ania w hotelu w Skopje został p rzekazany agentom CIA przez m acedońskich funkcjonariuszy tajnych służb (zabezpieczali oni również samolot) i prze­ transportow any (wspom nianym wyżej Boeingiem o num erze N313P) do ta j­ nego ośrodka w A fganistanie. Podczas lotu do A fganistanu został on dotkli­ wie pobity p rzez zam ask o w an y ch m ężczyzn, a n a s tę p n ie sk ręp ow an y k ajdankam i, rozebrany, poddany całkowitej izolacji sensorycznej oraz doko­ nano n a nim a k tu sodomizacji przy użyciu nieokreślonego przedm iotu. Wg skarżącego, traktow anie to było modelowym przykładem zastosow ania tzw. „szoku pojm ania” (capture shock), opisanego w ujawnionych dokum entach CIA. W w ięzieniu „Salt P it” w A fganistanie przez kilk a miesięcy poddawano go wzmocnionym technikom przesłuchań takim jak: bicie, kopanie, grożenie śm iercią oraz konsekw entnie odmawiano skarżącem u k o n tak tu z am basadą niem iecką62.

W skardze do ETPC El-M asri zarzucił, że był torturow any przez agen­ tów CIA n a lotnisku w Skopje oraz w A fganistanie (art.3 EKPC) oraz bez­ praw nie przetrzym yw any bez k o n tak tu ze św iatem zew nętrznym , bez n a k a ­ zu aresztow ania i nigdy też nie został postaw iony przed sądem (art. 5 i 8 EKPC). Ponadto skarżący utrzym yw ał, że rząd m acedoński nie przeprow a­ dził szybkiego i skutecznego śledztw a w związku z jego wiarygodnym i zarzu­ tam i (art. 3, 5 i 13 EKPC) oraz uw ażał, że on sam i społeczeństwo jako całość m a prawo do praw dy o tym, czy był ofiarą pozasądowego przekazania (art. 3, 5, 13 w zw iązku z art. 10 EKPC). W skardze podkreślono również, że M ace­ donia była bezpośrednio odpowiedzialna, poprzez pomoc jej funkcjonariuszy św iadczoną agentom am erykańskim , za cały okres pozbaw ienia wolności

61 Z ob. W y ro k W ie lk ie j Iz b y E T P C w s p r a w ie J a n o w ie c i i n n i p r z e c iw k o R o s ji z 2 1 .1 0 .2 0 1 3 r., n r s k a rg i 55 5 0 8 /0 7 295 2 0 /0 9 , W yrok W ielkiej Iz b y E T P C w sp ra w ie T a h s in

A c a r p rz e c iw k o T u rcji z 8 .4 .2 0 0 4 r., n r s k a rg i 2 6307/95; W yrok E T P C w sp ra w ie S h a m a y e v i in n i p rz e c iw k o G r u zji i R o sji z 12.4 .2 0 0 5 r., n r s k a rg i 3637 8 /0 2 . Zob. L. Z w a ack , G eneral S u r v e y o f T h e E u r o p e a n C o n v en tio n [w:] T h eo ry a n d P ra ctice o f th e E u r o p e a n C o n ven tio n o n H u m a n R ig h ts , re d . P. v a n D ijk , A. v a n R ijn , F. v a n H oof, L. Z w a ac k , A n tw e rp e n

- O xford 200 6 , s. 8 3 -8 4 ; M. A. N ow icki, W okół K o n w e n cji E u ro p e jskiej: K o m e n ta r z do E u ­

ro p e jsk ie j K o n w e n cji P ra w C zło w iek a , W a rs z a w a 2 013, s. 1 9 2 -1 9 6 ; L. G a rlic k i, M. K rz y ża-

n o w s k a -M ie rz e w s k a , A r ty k u ł 38. R o z p a tr y w a n ie sp r a w y , [w:] K o n w e n cja o O chronie P ra w

C zło w iek a i P o d sta w o w y c h W olności. T om II. K o m e n ta r z do a r ty k u łó w 1 9 -5 9 i P rotokołów d o d a tk o w y c h , re d . L. G a rlic k i, W a rsz a w a 2011, s. 2 0 9 -2 2 1 .

El M asri’ego63. Rząd m acedoński konsekw entnie zaprzeczał jakiem ukolw iek udziałowi w opisanych wydarzeniach.

Kluczowym czynnikiem decydującym o rozstrzygnięciu w przedmiotowej spraw ie, była kw estia u zn an ia skargi El M asri’ego za wiarygodną. ETPC odwołał się tu do swojego wcześniejszego orzecznictwa. Trybunał przypo­ m niał, że w sytuacji, w której w ystępują sprzeczne oświadczenia stro n doty­ czące faktów, m a on podobne trudności w rozstrzygnięciu sprawy, ja k sąd krajowy. W związku z tym, ETPC ustanow ił sta n d a rd dowodu bez uzasadnio­

nych wątpliwości. Je d n a k je s t on inny niż w krajowych system ach praw nych

stro n EKPC, ponieważ sąd stra sb u rsk i nie orzeka o winie karnej czy odpo­ wiedzialności cywilnej, ale odpowiedzialności państw n a podstaw ie Konwen- cji64. ETPC argum entow ał, zgodnie z długoletnią lin ią orzeczniczą n a podsta­ wie art. 2 i 3 EKPC, że w przypadku gdy władze posiadają w yłączną wiedzę 0 w ydarzeniach dotyczących osób pozostających pod ich kontrolą w areszcie, wtedy ciężar dowodu obciąża państwo, które m usi przedstaw ić zadaw alające 1 przekonujące wyjaśnienie. Je śli takowego nie m a, ETPC może dojść do wniosków, które będą dla rządu niekorzystne65.

W przedmiotowej spraw ie sąd strasb u rsk i przyjął, że opis działań podję­ tych wobec skarżącego był konsekwentny, szczegółowy, konkretny przez cały czas po jego uwolnieniu. Jego relacja była spójna z u staleniam i i dowodami pośrednim i wynikającymi z licznych m iędzynarodowych i innych dochodzeń oraz postępow ania niemieckiego. Zaw ierała ona koherentne informacje n a tem a t miejsca, czasu i okresu zarzuconego pozbawienia wolności oraz tra k to ­ w ania skarżącego przez funkcjonariuszy m acedońskich i am erykańskich66.

ETPC uznał, że w ładze M acedonii naru szy ły w szystkie podnoszone w skardze przepisy EKPC. W ładze winne są złam ania Art. 3 EKPC zarówno w wym iarze proceduralnym (brak skutecznego i rzetelnego śledztw a w sp ra­ wie porwania), ja k i m aterialnym . Dodatkowo Trybunał zaznaczył, iż sk a rż ą ­ cy, jego rodzina oraz ofiary podobnych zbrodni, oraz opinia publiczna m ają prawo do praw dy o istotnych okolicznościach tej spraw y67. Odnosząc się do

63 E l-M a s ri p rz e c iw k o b yłej J u g o s ło w ia ń s k ie j R ep u b lice M a c ed o n ii, § 168, 225, 244, 252 i 2 6 3 . D o w o d a m i, k t ó r e m ia ł y p o t w i e r d z a ć s t a n o w i s k o s k a r ż ą c e g o , b y ły o m ó w io n e w n in ie js z y m a r ty k u le p u b lik a c je p ra so w e , r a p o rty o rg a n iz a c ji m ię d z y n aro d o w y c h i p o z a ­ rząd o w y ch . D o d atk o w o p o w oływ ano się ró w n ież n a w y n ik i ś le d z tw a p a r la m e n ta r n e g o p rz e ­ p ro w a d zo n e g o w N iem czech . Ib id e m , § 42-61, 112-129.

64 E l-M a s r i p rz e c iw k o b yłej J u g o s ło w ia ń s k ie j R ep u b lice M a c ed o n ii, § 151. Por. W yrok E T P C w sp ra w ie C reanga p rz e c iw k o R u m u n ii z 2 3 .2 .2 0 1 2 r., s k a r g a n r 2922 6 /0 3 , § 88.

65 E l-M a s r i p rz e c iw k o b y łe j J u g o s ło w ia ń s k ie j R ep u b lice M a c e d o n ii, § 152. Por. W yroki E T P C w sp ra w a c h : Q akycy p r z e c iw k o T u rcji z 0 8 .0 7 .1 9 9 9 r., s k a r g a n r 2 3 6 5 7 /9 4 , § 85;

S a lm a n p rz e c iw k o T u rcji z 2 7 .6 .2 0 0 0 r., s k a r g a n r 2198 6 /9 3 , § 100; R u p a p rz e c iw k o R u m u ­ n ii z 16.12 .2 0 0 8 r., s k a r g a n r 5847 8 /0 0 , § 97; O r h a n p rz e c iw k o T u rcji z 1 8.6.2002 r., s k a rg a

n r 2565 6 /9 4 , § 274.

66 E l-M a s r i p rz e c iw k o b y łe j J u g o s ło w ia ń s k ie j R ep u b lic e M a c e d o n ii, § 156-159.

67 T ym b a rd z ie j że p ro b le m p o zasąd o w eg o p r z e k a z y w a n ia b u d z ił z a in te re s o w a n ie n a c ały m św iecie i b y ł pow odem d o ch o d zeń w ie lu o rg a n iz a c ji m ię d z y n aro d o w y c h i p o z a rz ą d o ­ w ych. E l-M a s ri p rz e c iw k o b y łe j J u g o s ło w ia ń s k ie j R ep u b lice M a ced o n ii, § 191.

w ym iaru m aterialnego Trybunał odwołał się do wielokrotnie pow tarzanej w orzecznictwie tezy, że naw et w najtrudniejszych okolicznościach, takich ja k

zwalczanie terroryzm u i zorganizowanej przestępczości, Konwencja zakazuje w kategoriach absolutnych tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktow ania albo karania, niezależnie od zachowania osoby, której takie działania doty­ czą.68 Macedonię, poprzez ułatw ienie przez jej funkcjonariuszy działań CIA,

uznano za bezpośrednio odpowiedzialną za naruszenie praw skarżącego n a lotnisku w Skopje. Jednocześnie ETPC skonstatow ał, że państw o wysyłające ponosiło również odpowiedzialność n a podstaw ie EKPC, gdyż w skutek swo­ ich działań, naraziło ono El M asriego n a n ieh u m an itarn e trakto w anie69.

ETPC potwierdził także, że b ra k szybkiej interw encji sądowej w sy tu ­ acjach grożących naruszeniem art. 2 i 3 EKPC stanow i pogwałcenie art. 5 Konwencji70. Trybunał uznał również, że pozasądowe porw anie i arbitraln e pozbawienie wolności naruszyło prawo do pryw atności skarżącego n a podsta­ wie (art. 8 w zw. z art. 3 i 5 EK PC)71.

4. Wyroki ETPC w sprawach

Orzeczenia ETPC wydane w tytułowych spraw ach72 stanow ią kontynu­ ację i rozwinięcie linii orzeczniczej, dotyczącej system u black sites zapocząt­ kow anej w w yroku E l M asri i s ą w dużej m ierze do siebie podobne.

68 E l-M a s ri p rz e c iw k o b yłej J u g o s ło w ia ń s k ie j R ep u b lice M a c ed o n ii, § 195. E T P C pow o­ łu je się t u n a d efin icję t o r tu r i in n e g o n ie lu d z k ie g o tr a k to w a n ia z a w a r tą w a r t. 1 K o n w en ­ cji w sp ra w ie z a k a z u sto s o w a n ia t o r t u r o ra z in n e g o o k ru tn e g o , n ie lu d z k ie g o lu b p o n iż a ją ­ cego t r a k t o w a n i a a lb o k a r a n i a O N Z, D z .U . z 1 9 8 9 r., N r 63 p o z. 3 7 8 . P o r. I b id e m , § 197-198.

69 E l-M a s r i p r z e c iw k o b yłej J u g o s ło w ia ń s k ie j R e p u b lic e M a c e d o n ii, § 206-211 i 212. T ry b u n a ł u z n a ł, że s k a rż ą c y b y ł p o d d a n y p o z a s ą d o w e m u p r z e k a z a n iu , ro z u m ia n e m u ja k o

„ pozasądow e p r z e k a z a n ie osób z je d n e j j u r y s d y k c ji lu b p a ń s tw a do d ru g ie g o w celu p o z b a ­ w ie n ia w o lności lu b p r z e s łu c h a ń p o z a n o r m a ln y m sy s te m e m p r a w n y m , w sy tu a c ji istn ie n ia rz eczyw isteg o r y z y k a to r tu r lu b o kru tn eg o , n ie lu d z k ie g o lu b p o n iża ją ce g o tr a k to w a n ia ”. I b i ­ d e m , § 221.

70 S ą d s tr a s b u r s k i p o d k re ślił, że p o z b a w ie n ie w olności sk a rż ą c e g o , „ o ficjalnie n ie u z n a ­

n e i bez ża d n e g o k o n ta k tu ze ś w ia te m z e w n ę tr z n y m o zn a cza , że z o s ta ł on p o z o s ta w io n y c a ł­ ko w icie n a łasce tych, w k tó r yc h rę k a ch p rz e b y w a ł. P o zo sta w a ł o n „poza n o r m a ln y m sy s te ­ m e m p r a w n y m ” i „ przez sw oje ś w ia d o m e obejście z a s a d sp r a w ie d liw e g o p rocesu, sta n o w iło to p r z e k le ń s tw o d la rz ą d ó w p r a w a i w a rto śc i c h ro n io n yc h w K o n w e n c ji”, co sta n o w iło szcze ­ g ó ln ie isto tn e i a r b itr a ln e n a r u s z e n ie a rt. 5 E K P C .” E l-M a s r i p rz e c iw k o b yłej J u g o s ło w ia ń ­ s k ie j R e p u b lic e M a c ed o n ii, § 239. D o d atk o w o , b r a k s k u te c z n y c h i p ra k ty c z n y c h śro d k ó w

p ra w n y c h u m o żliw iają c y c h d o p ro w a d ze n ie do u s ta le n ia i u k a r a n i a osób o d p o w ie d zialn y c h o ra z p rz y z n a n ia o d sz k o d o w a n ia s k u tk o w a ł w p rzed m io to w ej s p ra w ie n a r u s z e n ie m a r t. 13 K onw encji. Ib id e m , § 259-261.

71 E l-M a s r i p rz e c iw k o b yłej J u g o s ło w ia ń s k ie j R ep u b lice M a c ed o n ii, § 249.

72 W yrok E T P C w sp ra w ie A l N a s h ir i p rz e c iw k o P olsce z 2 4 .0 7 .2 0 1 4 r. n r s k a rg i 28761/ 11; W y ro k E T P C w s p ra w ie H u s a y n (A b u Z u b a y d a h ) p r z e c iw k o P o lsce z 2 4 .0 7 .2 0 1 4 r. n r s k a rg i 7511/13.